Δέκα ιστορίες πολέμου και η μουσική τους
Πόλεμος πάντων (μὲν) πατήρ, κατά τον αρχαίο σοφό. Μια ιδιαίτερα επιλεγμένη δεκάδα από την πρωτοεμφανιζόμενη συνθέτρια.
Ξεκινάω την αφήγηση ραδιοφωνικά, με σήμα εκπομπής (“τα-τα-τα-τααν“), ομώνυμο της γράφουσας, που δεν είναι άλλο από την Εισαγωγή της 5ης του Μπετόβεν και το σύνθημα της Νίκης.
BBC ή V for Victory – Beethoven Symphony No 5, Op. 67: Allegro con brio
Η 5η Συμφωνία του Beethoven (και σε λατινική αρίθμηση V) πρωτοπαρουσιάστηκε το 1808 στη Βιέννη. Ξεκινάει με το χαρακτηριστικό “τα τα τα τααν”, τρεις βραχύχρονους φθόγγους (σολ) και έναν τέταρτο μακρόσυρτο (μι ύφεση). Ως γνωστόν, για τον συμβολισμό και τη γένεση του μοτίβου υπάρχουν διάφορες εκδοχές, μέχρι και ανεκδοτολογικές: είναι η Μοίρα που χτυπάει την πόρτα, είναι το σαρκαστικό γέλιο της μαγείρισσας του συνθέτη κλπ... Τριάντα περίπου χρόνια αργότερα το ίδιο ρυθμικό μοτίβο (τρείς σύντομοι παλμοί κι ένας μακρόσυρτος) χρησιμοποιήθηκε, σκόπιμα ή συμπτωματικά, στα σήματα Μορς για να συμβολίσει το γράμμα V. Και έναν αιώνα αργότερα, στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το μπετοβενικό μοτίβο της 5ης, παιγμένο από τυμπάνια, αποτέλεσε το ραδιοφωνικό σήμα του BBC στην εμπόλεμη Ευρώπη για να συμβολίσει το γράμμα V και τον χαρακτηριστικό δακτυλικό σχηματισμό της Νίκης: V for Victory. "Κουφή” ιστορία, αλλά Μπετόβεν είναι αυτός.
Malbrough s’ en va-t-en guerre – George Auric
Ένα από τα πιο παλιά και δημοφιλή τραγούδια για τον πόλεμο είναι ένα παραδοσιακό γαλλικό παιδικό τραγούδι, το "Malborough s’ en va-t-en guerre" («ο Μαλμπρούγκ πάει στον πόλεμο / ο Μαλμπρούγκ δεν ξέρει πότε θα γυρίσει») που αναφέρεται στη Μάχη του Μαλπλακέ το 1709 και τον διοικητή των βρετανικών και πρωσικών στρατευμάτων Δούκα του Μάρλμπορο. Το τραγούδι ήταν τόσο δημοφιλές που διαπερνώντας τον χρόνο, την εποχή των αυτοκρατοριών τραγουδήθηκε στη Γαλλική, Βρετανική μέχρι και την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τις μετέπειτα ενσωματώσεις του τις συναντά κανείς σε μία υπέροχη διασκευή για κιθάρα του Fernando Sor, στη Συμφωνία του Wellington του Beethoven (πάλι αυτός!), σε μία ομώνυμη οπερέττα του 19ου αιώνα, ακόμα και στο 'Έγκλημα και Τιμωρία' του Ντοστογιέφσκυ. Το 1924, διασκευάστηκε για το θέατρο από τον γάλλο συνθέτη George Auric, μέλος της «Ομάδας των Έξι» που σημάδεψε την μουσική ζωή της Γαλλίας στα χρόνια του Μεσοπολέμου.
Danza Espanola Νο2 – Enrique Granados
Αυτός ο χαρισματικός ισπανός συνθέτης, που καμία σχέση δεν είχε με τα όπλα, βρέθηκε στο λάθος σημείο τη λάθος στιγμή: Διαρκούντος του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, τον Μάρτιο του 1916, το βρετανικό επιβατικό πλοίο Sussex που έκανε τον διάπλου μεταξύ Φολκστόουν-Διέππης, τορπιλίστηκε από γερμανικό υποβρύχιο. Ο Enrique Granados, που ταξίδευε με τελικό προορισμό την Ισπανία, η σύζυγός του και 320 ακόμη επιβάτες του πλοίου, πνίγηκαν στο Στενό του Ντόβερ στη Μάγχη.
Κοντσέρτο για αριστερό χέρι – Maurice Ravel
Γράφτηκε το έτος 1930 ειδικά για τον φίλο του Maurice Ravel και σολίστ του πιάνου Paul Wittgenstein, ο οποίος με την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου κατατάχθηκε στον αυστριακό στρατό και έχασε το δεξί του χέρι. Η ακρόαση γίνεται συναρπαστική διαβάζοντας παράλληλα την ιστορία της οικογένειας Wittgenstein. Πιο συγκινητική όμως είναι η live-συναυλιακή εμπειρία, γιατί το κοντσέρτο, παιγμένο σήμερα από τους σύγχρονους πιανίστες μόνο με το αριστερό χέρι, παραπέμπει αυτόματα τον ακροατή στην εποχή του Μεσοπολέμου και στα βασανισμένα σώματα του ζωγράφου Otto Dix.
Denn alles Fleisch es ist wie Gras (Γιατί κάθε σάρκα είναι σαν το χορτάρι) – Johannes Brahms
Καμία σχέση με τον πόλεμο. Ο Brahms ξεκίνησε να γράφει το 'Γερμανικό Ρέκβιεμ' το 1865, λίγο καιρό μετά τον θάνατο της μητέρας του. Όμως εγώ το πρωτάκουσα και το έχω συνδέσει με ένα ντοκυμαντέρ του History Channel για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ας το κρατήσω, λοιπόν, εδώ για την καταβύθισή μας στις ιστορίες από την εποχή του απόλυτου Κακού, τις ιστορίες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου που ακολουθούν.
Το πιο γνωστό τραγούδι του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου είναι αναμφισβήτητα το “Lily Marleen”. Οι γερμανικοί στίχοι του γράφτηκαν το 1915, μελοποιήθηκαν το 1938 και το τραγούδι ηχογραφήθηκε με την Lale Andersen το 1939 και στην αγγλική του εκδοχή, πάλι με την Lale Andersen, το 1942. Τραγουδήθηκε από όλα τα στρατόπεδα του πολέμου, από Γερμανούς, Βρετανούς, Γάλλους, Αμερικανούς και γνώρισε αργότερα περί τις 200 επανεκτελέσεις, με πιο γνωστή αυτήν της Marlene Dietrich.
Οι Γερανοί (Zhuravli) – Mark Bernes
Ο Mark Bernes γεννήθηκε στα τελευταία χρόνια της Ρωσικής Αυτοκρατορίας και μεσουράνησε ως ηθοποιός και τραγουδιστής στη Σοβιετική Ένωση, εμψυχώνοντας με τα τραγούδια του στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τους στρατιώτες του σοβιετικού στρατού. Το τραγούδι «Οι Γερανοί», ωστόσο, γράφτηκε πολύ αργότερα, το 1968. Είναι το τελευταίο τραγούδι που ηχογράφησε ο Bernes, ο οποίος πέθανε μία εβδομάδα μετά την ηχογράφηση. Στην ελληνική του εκδοχή και σε απόδοση του Γιάννη Ρίτσου το ερμήνευσε η Μαργαρίτα Ζορμπαλά το 1977 στο δίσκο Δώδεκα Ρούσικα Λαϊκά Τραγούδια και σε ενορχήστρωση του Τάσου Καρακατσάνη και το 1987 η Χάρις Αλεξίου στα Απρόβλεπτα Τραγούδια υπό τη μουσική διεύθυνση του Μάνου Χατζιδάκι, απ’ όπου το πρωτάκουσα κι εγώ.
Η καρδιά του Chopin - Polonaise in A flat Major, Op. 53, “Heroic”
Τον Αύγουστο του 1944, κατά τη διάρκεια της Εξέγερσης της Βαρσοβίας, η καρδιά του Σοπέν - η οποία λίγους μήνες μετά το θάνατο του Σοπέν το 1849 είχε μεταφερθεί από την αδελφή του (σε γυάλινο βάζο με αλκοόλ) στην Πολωνία και φυλασσόταν στην Εκκλησία του Τίμιου Σταυρού στη Βαρσοβία - δόθηκε από τους πολωνούς ιερείς σε έναν γερμανό ιερέα για να την φυλάξει. Από εκεί έφτασε στα χέρια ενός διοικητή των γερμανικών δυνάμεων, ο οποίος σκέφτηκε ότι είναι καλή ιδέα να την κρατήσει για να πλήξει το ηθικό των Πολωνών. Τελικά επεστράφη από τους Γερμανούς λίγες μέρες πριν την κατάπνιξη της εξέγερσης, κρύφτηκε από τους Πολωνούς σε μία μικρή πόλη έξω από τη Βαρσοβία και επέστρεψε στην Εκκλησία του Τιμίου Σταυρού αμέσως μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, όπου και παραμένει μέχρι σήμερα.
Anton Bruckner – 7η Συμφωνία Adagio – Furtwangler
Στη ναζιστική Γερμανία η ψαλίδα της λογοκρισίας είχε ήδη εξαφανίσει λόγω εβραϊκής καταγωγής τα έργα του Felix Mendelsohn και του Gustav Mahler (ο κατάλογος είναι στην πραγματικότητα πολύ μεγαλύτερος) και το playlist της Φιλαρμονικής του Βερολίνου έπαιζε σταθερά Richard Wagner και Anton Bruckner (και εδώ ο κατάλογος είναι πολύ μεγαλύτερος). Τον Μάρτιο του ’42, o βασικός διευθυντής ορχήστρας της Φιλαρμονικής Wilhelm Furtwangler κλήθηκε από την γερμανική φωνογραφική εταιρεία Telefunken σε μία πειραματική -εκτός εμπορίου- ηχογράφηση. Επέλεξε να ηχογραφήσει το Δεύτερο μέρος – Adagio της 7ης Συμφωνίας του Bruckner. Η “δοκιμαστική” αυτή ηχογράφηση χρησιμοποιήθηκε δύο φορές από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό του Βερολίνου: για την ανακοίνωση της τελικής ήττας στη Μάχη του Στάλινγκραντ τον Φεβρουάριο του ’43 και του θανάτου του Χίτλερ τον Απρίλιο του ‘45.
Dmitri Shostakovich – 7th Symphony ή Συμφωνία του Λένινγκραντ
Στις 22 Ιουνίου του 1941 τα στρατεύματα της ναζιστικής Γερμανίας εισβάλλουν στην Σοβιετική Ένωση. Έναν μήνα αργότερα, ο Shostakovich άρχισε να γράφει την 7η Συμφωνία του. Η πρώτη παρουσίαση του έργου έγινε τον Μάρτιο του ’42 στη Σαμάρα της Σοβιετικής Ένωσης και λίγο αργότερα οι παρτιτούρες μεταφέρθηκαν σε μικροφίλμ και στη Δύση. Οι πρώτες εκτελέσεις της Συμφωνίας έγιναν δεκτές σε ολόκληρη τη Σοβιετική Ένωση με τέτοιο μαζικό ενθουσιασμό, ώστε τον Ιούλιο του ίδιου έτους αποφασίστηκε η ζωντανή μετάδοσή της από τον Ραδιοφωνικό Σταθμό του Λένινγκραντ. Η ιστορική συναυλία μεταδόθηκε στις 9 Αυγούστου του 1942 στο πολιορκημένο από τις στρατιές του Χίτλερ Λένινγκραντ, με τα μεγάλα ηχεία έξω από το κτίριο της Ραδιοφωνίας στραμμένα προς τις γραμμές των Γερμανών. Η Συμφωνία έμεινε γνωστή ως «Συμφωνία του Λένινγκραντ» και είναι το πιο γνωστό έργο του Shostakovich.
Ευχαριστώ το mic.gr για την πρόσκληση και την ευκαιρία να ξαναβουτήξω στα βιβλία μου, το ίντερνετ και τις μουσικές. Το κείμενο γράφτηκε υπό το βάρος των πρόσφατων γεγονότων.
Το ντεμπούτο άλμπουμ της Νίκης Ταβουλάρη "Fragmenta" κυκλοφορεί από την Puzzlemusik.