Ανήκουστη μουσική

Ανήκουστη μουσική ή μήπως και ...ανήκεστος; Κλεμμένο το λογοπαίγνιο από εκείνο το βιβλίο του David Lodge, με τίτλο αγγλιστί "Deaf sentence" και τον άθλο της μεταφράστριας Έφη Τσιρώνη η οποία τον απέδωσε ελληνιστί ως "Ανήκεστο μουσική". Έξοχος μάστορας της γραφής ο Lodge, και απολαυστικός σε τούτη την ιστορία ενός συνταξιούχου καθηγητή πανεπιστημίου ο οποίος βασανίζεται από γυναίκες και από προβλήματα ακοής (όχι με αυτή τη σειρά προτεραιότητας). Και κάπως έτσι συνειρμικά μεταβαίνουμε σε εκείνον τον παιχνιδιάρη Γάλλο, ο οποίος βασικά φιλόλογος ήταν και ειδικευμένος στις holorimes (αξίζει να ψάξετε να δείτε περί τίνος πρόκειται), ο οποίος κοντά μισό αιώνα πριν από τα 4 λεπτά και 33 δευτερόλεπτα σιωπής του John Cage έφτιαξε ένα ανάλογο κομμάτι με τίτλο "Πένθιμο εμβατήριο για την κηδεία ενός σπουδαίου κωφού". Alphonse Allais τονε λέγανε και όχι, δεν έκανε μήνυση στον Cage για ...αντιγραφή. Κάτι που λέγεται ότι παραλίγο να έκανε το Ίδρυμα John Cage στον συνθέτη Mike Batt ο οποίος το 2002 έβγαλε το "One minute of silence", η υπόθεση (λέγεται) κατέληξε σε εξαψήφιο εξωδικαστικό συμβιβασμό, για να έρθει κάμποσα χρόνια μετά ο ίδιος ο Batt να υποστηρίξει ότι όλα ήταν στημένα για να δημιουργηθεί καλλιτεχνικός ντόρος.

Αυτή και άλλες εξίσου ιδιαίτερες ιστορίες μπορείτε να βρείτε σε αυτό το υψηλής πληροφοριακής πυκνότητας βιβλιαράκι με τον προβοκατόρικο αλλά ακριβή του τίτλο. Το οποίο κυκλοφορεί σε τιμή 480 λιρετών ...αβάτου Εξαρχείων (η τρέχουσα ισοτιμία το βγάζει στα 4 ευρώ) από τις εκδόσεις Τοποβόρος, με το όνομα τους να είναι μία ελληνική απόδοση του γαστρονομικά μοδάτου νεολογισμού «locavore» ο οποίος αναφέρεται σε κατανάλωση αποκλειστικά και μόνο τοπικών προϊόντων, εξαρχειώτικων εν προκειμένω (κατά σύμπτωση διάβαζα αυτές τις ημέρες για ένα trendy κυριλο-ρεστοράν στο Βερολίνο το οποίο είναι τόσο ...τοποβόρο ώστε δεν χρησιμοποιεί καν πιπέρι στα πιάτα του). Αξίζει πάντως να ξεψαχνίσετε τον κατάλογο του Τοποβόρου, θα βρείτε και άλλα κείμενα λοξής ματιάς πάνω στη σύγχρονη πολιτισμική πραγματικότητα, για να μείνουμε στα μουσικά έχουν και το διαβόητο έργο των KLF (ναι, αυτών, των γνωστών) «Πως να κάνετε μια νούμερο ένα επιτυχία».

Ο συγγραφέας του βιβλίου, ο Craig Dworkin, που βασικά δεν είναι "βιβλίο", αλλά ένα κείμενο το οποίο γράφτηκε το 2009 για να συνοδέψει την προβολή της ταινίας του Simon Morris "Making nothing happen", αφιερωμένη στον Τσέχο καλλιτέχνη Pavel Bűchler, βασικά δεν είναι μόνο συγγραφέας, αλλά και καθηγητής και ποιητής, και ξέρει καλά το αντικείμενο με το οποίο ασχολείται, έχει στο βιογραφικό του εργασίες με τους εύγλωττους τίτλους "Reading the Illegible" ή "No Medium" όπου ασχολείται με το κάθε λογής τίποτα, το κενό, το σβησμένο. Και εδώ με το σιωπηλό.

Με λιτή γλαφυρότητα, αντάξια των έργων που περιγράφει, και χωρίς εισαγωγές, προλόγους και πλατσουρίσματα στα ρηχά, βυθίζεται κατ' ευθείαν στα βαθιά ενός σιωπηλού κόσμου. Στην "Ανήκουστη μουσική" έχει συλλέξει περιπτώσεις (των περιπτώσεων!) οι οποίες αμφισβήτησαν εμπράκτως τον όποιο τρέχοντα και πιθανώς τετριμμένο ορισμό της μουσικής, διαβαίνοντας αδιανόητα κάποτε όρια και καλούπια. Με εντυπωσιακή ευρύτητα οπτικής και εμβρίθεια ανάλυσης ασχολείται όχι μόνο με τους συνήθους υπόπτους, αλλά φτάνει και στις σκονισμένες γωνιές του παγκόσμιου πολιτισμικού γίγνεσθαι. Έτσι δίπλα π.χ. στον Steve Reich με το εκκρεμές του, τους Coil, τους Matmos ή τον Alvin Lucier θα συναντήσουμε μεταξύ άλλων κι ένα αργεντίνικο συγκρότημα το οποίο δεν ...υπάρχει (με κεντρική μορφή έναν πάσχοντα από σύνδρομο Down), ηχογραφήσεις από τις νεκρές πόλεις της ζώνης του Τσερνόμπιλ ή από την έρημο της Μποτσουάνα, "ενός λεπτού σιωπές" από βρετανικά γήπεδα και πένθιμες εκπομπές του BBC, έναν δίσκο live (του τιμώμενου εδώ Pavel Bűchler) μόνο με τα ....χειροκροτήματα από ζωντανές ηχογραφήσεις, ένα κενό/ανύπαρκτο τραγούδι σε μια πανκ συλλογή, επειδή το γκρουπ έτσι θέλησε να εκφράσει την άρνηση του προς την ψηφιακή τεχνολογία.

Η οπτική του απλώνεται μάλιστα και πολύ πέρα από τον στενά εννοούμενο χώρο της μουσικής, φτάνει ως τον Joseph Beuys και τον Γκοντάρ, τις νεκρές φύσεις (still life), τις ηχητικές αποδόσεις των μονόχρωμων έργων του Yves Klein, ασχολείται με κενές σελίδες, κενά βινύλια, μουσική από το τίποτα, φυσήματα του αγέρα, βουβές χορογραφίες, ποιητική των λευκών σελίδων, κενά βινύλια, κενές θήκες, δίσκους από γυαλόχαρτο, φιλμ που δεν έχουν εμφανιστεί, λευκές σελίδες, υπόηχους και υπέρηχους, τον ήχο του χιονιού που λιώνει, ανεμιστήρες που γυρίζουν, τυχαίες εγγραφές, γρατζουνιές, ελαττώματα (happy και μη-happy accidents), εν υπνώσει ηλεκτρονικά κυκλώματα, το πλήκτρο delete σαν όργανο, "αποθορυβοποιητικούς" αλγόριθμους. "Μα είναι αυτά τέχνη;", "μα είναι και οι βόμβοι σιωπή;" Κατά έναν τρόπο είναι, ας αναλογιστούμε ότι κανονικά και εμείς θα έπρεπε να ακούμε ένα συνεχόμενο βουητό από τα μόρια του αέρα τα οποία συνεχώς πέφτουν σαν τρελά πάνω στο τύμπανο του αυτιού μας, ο εγκέφαλος μας όμως είναι εκπαιδευμένος να διαχωρίζει και να αφαιρεί αυτό το μόνιμο (υποθέτω θα ήταν ενοχλητικό) ηχητικό υπόβαθρο.

Και ούτε όλες οι σιωπές είναι ίδιες. Δεν είναι μόνο ότι μια σιωπή μπορεί να "έχει σκοπό, δομή και μέθοδο", να είναι πένθιμη, λυτρωτική, συγκινητική, σαχλή, βαρετή. μανιακή, αγχώδης, αγωνιώδης, απειλητική (ναι, και χρυσός ενίοτε!). Είναι ότι η σιωπή τελικά δεν ...υπάρχει. Κι αν ο Αριστοτέλης είχε πει κάποτε το διαβόητο "η Φύση απεχθάνεται το κενό", ήρθε η επιστήμη αιώνες μετά να δείξει ότι ακόμη και στο πιο απόλυτο "κενό" υπάρχει ένας οργασμός διαρκούς γέννησης, δημιουργίας και εξαφάνισης σωματιδίων. Αυτό ήταν που ήθελε να μας πει και ο John o Cage με εκείνο το διαβόητο 4'33'', πιότερο μια φιλοσοφική διατριβή παρά "μουσικό κομμάτι". Η σιωπή δεν υπάρχει, είναι ανέφικτη. Και ασφαλώς δεν είναι τυχαίο ότι το κομμάτι διαρκεί 273 δευτερόλεπτα, στους -273 Κέλβιν είναι το απόλυτο μηδέν, η θερμοκρασία που μόνο να προσεγγιστεί (έστω και κατά υποπολλαπλάσια του βαθμού) είναι δυνατόν, όχι όμως και να επιτευχθεί. Έτσι, κατ' αναλογία, ακόμη κι αν κλειστείς στον πιο "ανηχοϊκό" απομονωμένο θάλαμο (που το έκανε κι αυτό ο Cage), θα ακούς τους σφυγμούς της καρδιάς σου, τον υπόκωφο βόμβο του αίματος στις φλέβες και τις αρτηρίες. Όλα τα έργα τα οποία είναι συγκεντρωμένα στην "Ανήκουστη μουσική", με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, τούτο το συμπέρασμα έρχονται να επιβεβαιώσουν.

Κι αν δεν μου έρχεται τώρα ένας ...εννοιολογικά κατάλληλος τρόπος για να κλείσω το κειμενάκι αυτό (ένα κενό κείμενο κριτικής παρουσίασης; πφφ μες στην πρωτοτυπία!), θα υπογραμμίσω απλά το ότι πρόκειται για ένα από τα πιο ενδιαφέροντα και προκλητικά κείμενα που έχω διαβάσει πάνω στη μουσική, με αναρίθμητα νήματα για περαιτέρω ψάξιμο για όποιον ενδιαφερόμενο. Και κυρίως είναι γραμμένο με χιούμορ, καταφέρνοντας ίσως έτσι να τονίσει και τη σημασία της χιουμοριστική διάστασης (όχι με την έννοια της πλάκας ή του χαβαλέ) όχι μόνο στα έργα που συμπεριλαμβάνονται εδώ αλλά και στην πειραματική τέχνη γενικότερα.

Υ.Γ. Στο βιβλιαράκι του Γιάννη Ευσταθιάδη (aka Απίκιου) "Το τρίτο βιβλίο με τις αντιστίξεις και άλλα μουσικά κείμενα" αλίευσα κι ένα το οποίο επιγράφεται "Ανήκουστη μουσική" που μπορεί κανείς να πει ότι συμπληρώνει τον σιωπηλό προβληματισμό μας από μια άλλη γωνιά θέασης:

"Πώς είναι η μουσική όταν δεν την ακούμε; (...)
Ίσως τελικά η μουσική να ακούγεται και χωρίς ήχο
–όπως και χωρίς βλέμμα μπορεί να υπάρχει η λογοτεχνία,
χωρίς όραση και ο κινηματογράφος–, μόνο με αναδρομή
στη βεβαιότητα ότι υφίσταται"

Ή όπως λέει και ένα κοάν (δηλ. ένας βουδιστικός παράδοξος γρίφος) το οποίο αναφέρει και ο Craig Dworkin: "αν πέσει ένα δέντρο στο δάσος και δεν υπάρχει κανείς εκεί κοντά για να το δει, έχει όντως πέσει;"

Η σιωπή μου προς απάντηση...