The Easy Reader - Χάρτινοι Ήρωες σε Ψηφιακούς Καιρούς

DBC Pierre : Vernon God Little [Faber & Faber]

Το bildungsroman μπορεί ν' αποδοθεί κάπως ελεύθερα ως "μυθιστόρημα της ωρίμασης". Πολλοί συγγραφείς έχουν καταπιαστεί με δαύτο, από τους πιο καθιερωμένους μέχρι τους πιο αντικοινωνικούς: Γκαίτε, Βολταίρος, Ντίκενς, Τουέην, Μανν, Έσσε, Κέρουακ, Κάφκα, Φουρνιέ, Σάλιντζερ -μια καταγραφή θα γέμιζε κάμποσες σελίδες.

Ο "Μικρός Θεός Βέρνον" λοιπόν δεν είναι ο πρώτος τέτοιος ήρωας. Όλα όμως δείχνουν ότι θα έχει την τιμή να είναι ο τελευταίος, τουλάχιστον σε έντυπη μορφή. Αναφέρομαι βεβαίως στις εξελίξεις που αφορούν το ψηφιακό βιβλίο, το καινούριο άνοστο φρούτο της εποχής, καθώς και στο Google Books, το... μανάβη που επιχειρεί να μας το πλασάρει. Επιτρέψτε μου να δούμε εν τάχει αυτή τη μεγάλη ιστορία, προτού περάσουμε στο θέμα μας.

Κάποια γεγονότα: πριν από ένα περίπου χρόνο, στις εννιά του Νοέμβρη 2009 ορίστηκε η δίκη για τη μήνυση που είχαν υποβάλει το Σωματείο Συγγραφέων και η Ένωση Αμερικανών Εκδοτών εναντίον της Google. Η βασική κατηγορία ήταν πως το πρότζεκτ Google Book Search παραβιάζει διατάξεις του νόμου περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Στο μεταξύ τα υπομνήματα που έλαβε το δικαστήριο, συμπεριλαμβανομένου κι ενός κειμένου του Υπουργείου Δικαιοσύνης των ΗΠΑ, ξεπέρασαν τα τετρακόσια.

Γιατί τα έβαλαν με την Google όλοι αυτοί; Κυρίως γιατί διαβλέπουν τον κίνδυνο το Google Books να καταστεί αποκλειστικό μονοπώλιο στην αγορά του βιβλίου. Αυτό δε σημαίνει ότι δε διατυπώθηκαν και κάποιες ενστάσεις που αφορούν την προστασία προσωπικών δεδομένων, καθώς και τη δυνατότητα ενός μονοπωλίου να λογοκρίνει συγγραφείς και να παρεμβαίνει ποικιλοτρόπως στην ελεύθερη διακίνηση ιδεών. Πουθενά όμως δεν έγινε λόγος για τις επιπτώσεις που θα έχει η αντικατάσταση του βιβλίου από ένα ψηφιακό μέσο. Μόνο εν παρόδω το γαλλικό υπόμνημα έθιξε το θέμα, αναφέροντας κάποιες αρετές του βιβλίου όπως η δύναμή του να εμπνέει τη δημιουργική φαντασία και να προωθεί το διαφορετικό.

Τι συμπέρασμα μπορούμε να βγάλουμε, ακόμη κι αν δε γνωρίζουμε όλες τις σχετικές λεπτομέρειες; (τις οποίες μπορείτε να βρείτε εδώ) Δεδομένου ότι το ζήτημα έφτασε στη δικαιοσύνη αφού η Google είχε ήδη ψηφιοποιήσει γύρω στα δέκα εκατομμύρια βιβλία, θα πρέπει να θεωρηθεί λήξαν. Οι προσφυγές όλων αυτών των οργανώσεων και των οργανισμών, έστω κι αν δικαιώνονταν, δε θα αλλάζανε τα σχέδιά της. Γιατί το πρόβλημά τους είναι η μοιρασιά της πίτας. Άλλωστε το δικαστήριο δεν έβγαλε οριστική απόφαση και, μέχρι να γίνει κάτι τέτοιο το Google Books μπορεί ανενόχλητο να σαρώνει ό,τι βρεθεί στο διάβα του.

Τώρα γιατί αυτό το σενάριο μοιάζει τόσο ζοφερό; Γιατί εδώ το μέσο δεν είναι απλώς εν-διά-μεσο. Έχουμε διαπιστώσει πόσο ωφέλιμη υπήρξε η χρήση του υπολογιστή για τη μουσική, την οποία αντιμετωπίζουμε πλέον με το ένστικτο του τηλεθεατή που δεν έχει καμία επιλογή πέρα από το ζάπινγκ. Ε, άλλο τόσο ωφέλιμη θ' αποδειχθεί για μία δραστηριότητα που μέχρι πρότινος απαιτούσε προσήλωση, καθαρό μυαλό, ένα σχετικά ήσυχο περιβάλλον και, ναι, όσο ρετρό κι ηλίθιο αν ακούγεται, αγάπη για το βιβλίο.

Δεν ξέρω, προσωπικά δεν έχω ακόμη καταφέρει να διαβάσω σαν άνθρωπος ένα κείμενο online. Ό,τι πραγματικά με ενδιαφέρει, τ' ομολογώ, συνήθως το εκτυπώνω για να το κοιτάξω αργότερα, δίχως να μου αποσπούν την προσοχή χίλιες δυο βλακείες ή να τρώω την ακτινοβολία της οθόνης στη μάπα. Δεν είναι θέμα old school νοοτροπίας. Όλοι οι οφθαλμίατροι που λέγανε κάποτε πως η τηλεόραση βλάφτει, μαλάκες ήταν; Βέβαια η τεχνολογία είναι πιο προηγμένη πια, το ξέρω. Μπορούμε ν' απολαμβάνουμε την αποβλάκωσή μας με ολοένα λιγότερα ρίσκα, σχεδόν ακίνδυνα.

Όπως και νά 'χει πάντως, δεν μπορούμε να συγκρίνουμε την τωρινή 'επανάσταση' με την εφεύρεση του Γουτεμβέργιου, ακόμη κι εάν ο αντίχτυπός της μπορεί να είναι μεγαλύτερος. Γιατί στα μέσα του 15ου αιώνα η κουλτούρα του (χειρόγραφου) βιβλίου δεν ήταν κάτι καινούριο. Οι επιλογές που έκαναν οι εκδότες των πρώτων εντύπων αναμφίβολα είχανε και κανονιστικό χαρακτήρα: μέσα η Βίβλος, έξω οι αιρέσεις για παράδειγμα. Αλλά τουλάχιστον ο σκοπός τους ήτανε να συνεχίσουν αυτό που είχε οικοδομηθεί μέχρι τότε. Στην περίπτωση που εξετάζουμε, ανεξαρτήτως προθέσεων, αφετηρία για μία ακόμα φορά πρέπει να είναι το γκρέμισμα εκ θεμελίων.

Θα μου πεις, αν ο Γουτεμβέργιος είχε την τεχνογνωσία και τα υλικά δε θα προτιμούσε να φτιάξει ένα PC αντί για το τυπογραφικό πιεστήριο;

Κανείς φυσικά δεν μπορεί να είναι σίγουρος ότι εξαιτίας αυτών των εξελίξεων ο κόσμος πράγματι θα διαβάζει λιγότερο στο μέλλον. Αλλά ας μην ξεχνάμε σε ποια χώρα ζούμε: η μόνη θαλερή δραστηριότητα γύρω απ' το βιβλίο τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια αφορούσε τα κέρδη των εκδοτικών οίκων (έρευνες λένε πως ένας στους δύο έλληνες δε διαβάζει ούτε ένα βιβλίο το χρόνο και όμως η ετήσια παραγωγή του 2008 πλησίασε τους 10.000 τίτλους!). Μπορεί λοιπόν κάποιος να διατηρεί βάσιμες αμφιβολίες κατά πόσον οι σημερινοί 15αρηδες θα στραφούν μαζικά εις το κατά Google αγίου ευαγγελίου το ανάάγνωσμα (πρόσχωμεεεεν).

* * * * *

Δεν πειράζει. Έτσι κι αλλιώς στα δεκαπέντε έχεις πολλά άλλα και καλύτερα πράγματα να κάνεις. Αρκεί να σ' αφήσουν. Δεκαπεντάρης είναι κι ο Βέρνον, ο ήρωας του Πιέρ. Ας δούμε τα σχετικά με αυτόν.

Αν σας δώσω πληροφορίες για την υπόθεση, θα σας στερήσω λίγη απ' την αγωνία η οποία εξαρχής αποτελεί βασικό συστατικό του μυθιστορήματος. Αλλά επειδή δε στέκει βιβλιοκριτική όπου μαθαίνετε όλα όσα δε θέλατε για το Google (και μόνο), αναφέρω εν συντομία τα εξής: Σε κάποια πόλη του Τέξας ονόματι Martirio ο Χεσούς Ναβάρο Ροζάριο, ένας δεκαπεντάχρονος τσικάνο, σκοτώνει δεκαέξι συμμαθητές του προτού στρέψει το όπλο στον εαυτό του. Αυτό είναι το πρώτο στοιχείο πλοκής. Τώρα, πώς ο ήρωάς μας καταλήγει να κατηγορηθεί για συνέργεια στο φονικό, δεύτερο στοιχείο που πυροδοτεί το νήμα της αφήγησης, δε θα σας το φανερώσω. Προτιμώ να εξετάσουμε σε ποιο βαθμό ισχύει η άποψη ότι ο Βέρνον είναι "ο Χόλντεν Κόλφηλντ του καιρού μας". "Της γενιάς του Eminem", όπως ανέφερε κάποια άλλη κριτική.

Ο Βέρνον Γκρέγκορυ Λιτλ πράγματι μοιάζει στον ήρωα του Σάλιντζερ. Είναι ένας έφηβος διαφορετικός από τους συνομίληκούς του, ελαφρώς απροσάρμοστος, αρκετά λιγομίλητος, μάλλον εσωστρεφής. Συχνά γίνεται στόχος για τα πειραχτήρια και τους νταήδες του σχολείου -δεν έχει παρά μόνο ένα φίλο, εξίσου "περιθωριακό" με κείνον- ενώ οι σχέσεις του με τους μεγαλύτερους είναι τουλάχιστον προβληματικές. Όσο για τις σχέσεις του με τα κορίτσια, εκεί κι αν πάνε όλα κατά διαόλου. Παρ' όλ' αυτά είναι "ώριμο παιδί" όπως θα μπορούσε να πει κάποια καθηγήτρια που τον συμπαθεί, "και ευαίσθητο" όπως θα μπορούσε να προσθέσει για να τον αποτελειώσει.

Κι οι ομοιότητες δε σταματούν εδώ. Όπως ο Χόλντεν έτσι κι ο Βέρνον θα βρεθεί κάποια στιγμή ολομόναχος. Και μάλιστα εναντίον όλων. Θ' αναγκαστεί να πάρει το δρόμο. Θα νιώσει ότι σ' αυτό το ταξίδι δεν μπορεί να εμπιστευθεί σχεδόν κανέναν. Θα πάθει και θα μάθει πολλά: π.χ. πως είναι προτιμότερο ν' αντιμετωπίζεις με ψέμματα τα ψέμματα που σου πουλάνε. Θα γευτεί απογοητεύσεις πρωτόγνωρες. Κι ωστόσο θα φτιάξει το δικό του Ελντοράντο, μια μικρή καλύβα μπροστά στη θάλασσα, σε κάποια παραλία του Μεξικού.

Αν τελικά φαίνεται πιο κυνικός, αυτό ίσως οφείλεται στη χρονική απόσταση που χωρίζει τους δύο ήρωες. Ο Χόλντεν στα 1945 μπορούσε ακόμη να εξανίσταται βλέποντας ένα "άι γαμήσου" γραμμένο στον τοίχο ενός δημοτικού σχολείου. Ο Βέρνον βρίζει σαν γκάνγκστα ράπερ απ' την αρχή μέχρι το τέλος του βιβλίου. Ο Χόλντεν μεγαλώνει χωρίς τηλεόραση, σιχαίνεται ακόμη και τον κινηματογράφο. Ο Βέρνον πρωταγωνιστεί σε μια ιστορία που από κάποια στιγμή κι έπειτα εξελίσσεται ως media event. Βέβαια ο Πιέρ χρησιμοποιώντας αυτό το εύρημα επιχειρεί να κριτικάρει τα ΜΜΕ, μα η επίδραση που έχει δεχθεί κι ο ίδιος από το χώρο του θεάματος δεν είναι μικρή: πολλές περιγραφές του μας δίνουν την εντύπωση ότι μεταχειρίζεται "γωνίες λήψης", παρουσιάζοντας αλληλουχίες εικόνων όπως θα τις αποτύπωνε ο κινηματογραφικός φακός.

Η βασική διαφορά των δύο βιβλίων όμως έγκειται αλλού και αφορά την τεχνοτροπία των δύο συγγραφέων. Την απλή, ανεπιτήδευτη γραφή του Σάλιντζερ πολλοί αγάπησαν, πλην κανείς δεν κατάφερε να μιμηθεί. Στο Φύλακα στη Σίκαλη, από την πρώτη κιόλας σελίδα είσαι βέβαιος ότι την ιστορία αφηγείται ένας δεκαεξάχρονος. Ο Σάλιντζερ σχεδόν ποτέ δε βάζει στα χείλη του Χόλντεν κάποια σκέψη που δε θα μπορούσε να κάνει σ' αυτή την ηλικία. Το λεξιλόγιο προσιδιάζει σ' έναν έφηβο -με τις στερεότυπες εκφράσεις και τις επαναλήψεις του είναι εντυπωσιακά περιορισμένο, αλλά πώς κατάφερε να το χειριστεί με τρόπο τέτοιο που το κείμενο να μην είναι φτωχό; Παρόμοια με τη σύνταξη, η οποία ακολουθεί τον προφορικό λόγο δίχως η αφήγηση να γίνεται πεζή. Εξάλλου ο Σάλιντζερ είχε το σπάνιο χάρισμα να περιγράφει τόσο ανάγλυφα κάποιο χαρακτήρα ώστε να έχεις την εντύπωση πως τον βλέπεις ολοζώντανο μπροστά σου (μόνο στον Ντοστογιέβσκη νομίζω πως έχω συναντήσει κάτι ανάλογο).

Στο μυθιστόρημα του Πιέρ ο ήρωας είναι ένας δεκαπεντάχρονος "κατά συνθήκην". Η πρόζα του είναι περίτεχνη, όχι ακριβώς διακοσμημένη, μα οπωσδήποτε δε φέρνει στο νου τη μαρτυρία κάποιου έφηβου σε πρώτο πρόσωπο. Ναι, και του πιο λογοτεχνικά καταρτισμένου έφηβου -ούτε ο ίδιος ο Σαίξπηρ δε θα μιλούσε έτσι στα δεκαπέντε του! Άλλωστε δεν είναι μόνο ζήτημα διατύπωσης. Πολλές από τις παρατηρήσεις που κάνει ο Βέρνον προϋποθέτουν μιαν Α΄ αποστασιοποίηση και κάποια πείρα στη ζωή (για παράδειγμα, ό,τι λέει για τη σχέση με τη μητέρα του), που ένας συγγραφέας καλό είναι να έχει, όμως εν προκειμένω θα έπρεπε να βρει άλλον τρόπο για να την αξιοποιήσει στο γραπτό του.

Αυτό το κάπως πληθωρικό στυλ, ωστόσο, είναι η μεγάλη αρετή του Vernon God Little. Αξιοζήλευτα καλογραμμένο, μπορεί να σκοντάφτει σ' ό,τι αφορά την αληθοφάνεια, μας συστήνει όμως έναν εξαιρετικό τεχνίτη. Η λεπτότητα με την οποία είναι δουλεμένη κάθε πρόταση συχνά σε κάνει ν' αναρωτιέσαι πώς θα μεταφραζόταν δίχως να χαθεί η επίγευση που αφήνει το πρωτότυπο. Ρυθμός και ιδιορρυθμίες, σχήματα λόγου και λογοπαίγνια για τα οποία θα μπορούσε να διεκδικήσει δίπλωμα ευρεσιτεχνίας, φανερώνουν ότι ο συγγραφέας έχει καταχτήσει πλήρως κι από καιρό τα εκφραστικά του μέσα. Ο μύθος καθώς και κάποια μοτίβα μπορεί να παραπέμπουν στο Φύλακα, όμως το ύφος του είναι απολύτως προσωπικό.

Πλάι σ' αυτό το επίτευγμα, να επισημάνουμε και το (μαύρο) χιούμορ με το οποίο ο Πιέρ θεωρεί τα πράγματα. Αν εστιάζεται κυρίως στο γιγαντισμό των ΜΜΕ, δεν τον απασχολεί λιγότερο ο τρόπος με τον οποίο ζούμε στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, καταναλώνοντας άκριτα, κυνηγώντας κίβδηλα μεγαλεία, άπληστοι, αδαείς κι αδιάφοροι για ό,τι συμβαίνει γύρω μας και εντός μας, με μόνη ίσως εξαίρεση την ιδιωτική ζωή των άλλων. Γεγονός είναι ότι από κάποιες απόψεις υπερβάλλει -για παράδειγμα, σχεδόν όλοι οι χαρακτήρες πέρα απ' τον Βέρνον είναι λίγο πολύ καρικατούρες. Όμως σαν σκεφτούμε ότι πηγή έμπνευσης υπήρξε η τραγωδία του Λυκείου Κόλουμπαϊν, μια ιστορία ολότελα αληθινή και εντελώς απίστευτη, οι πιο πολλές υπερβολές του θα φανούν δικαιολογημένες.

Με αυτή την εξωπραγματική αφήγηση βέβαια κινδυνεύει ν' απομακρυνθεί περισσότερο από τη φυσικότητα που λέγαμε πριν. Παραδόξως οι περιπέτειες του Βέρνον, ενώ είναι κάθε άλλο παρά συνηθισμένες, κουβαλούν ατόφια την αίσθηση της εφηβείας. Όταν ακόμα ήσουν, όχι αθώος, ούτε καν αφελής, αλλά... χαζός. Δηλαδή είχες το δικαίωμα στη χαζομάρα κι αν ήσουν αρκετά τυχερός το ασκούσες κιόλας. Μπορούσες φερ' ειπείν ν' αναρωτιέσαι με τις ώρες αν οι Kennedys είναι πιο πανκ απ' τους Ramones (και γιατί). Αν είναι καλή ιδέα ν' ανταλλάξεις ένα καινούριο ζευγάρι Doc Marten's μ' ένα παλιό δερμάτινο μπουφάν. Και τι γίνεται τελικά με τα βυζάκια της Μαρίας, μια μεγαλώνουν μια μικραίνουν, χμ, ΟΚ, μάλλον καταλάβατε τι εννοώ.

Πολύ φοβάμαι ότι οι περισσότεροι δεν εκτιμήσαμε αυτή την ηλικία όσο έπρεπε, όταν έπρεπε.