Και τώρα; ...Ηλεκτρονικό βιβλίο;
1830. Λίβερπουλ-Μάντσεστερ. Μια από τις πρώτες σιδηροδρομικές γραμμές στον κόσμο εγκαινιάζεται. Οι αγρότες αντιδρούν: ο θόρυβος και ο καπνός της ατμομηχανής θα τρομάζει τις αγελάδες με συνέπεια μείωση της παραγωγής γάλακτος.
1811. Εργάτες υφαντουργείων σπάνε τις νέες αυτόματες μηχανές ύφανσης οι οποίες απειλούν τις θέσεις εργασίας τους. Είναι οι περιβόητοι ιστορικά Λουδίτες.
1927. Η ταινία "The Jazz Singer" σηματοδοτεί το πέρασμα από τον βωβό στον ομιλούντα κινηματογράφο. Μερίδα κριτικών της εποχής, σκίζουν τα ρούχα τους: ήρθε το τέλος της τέχνης του κινηματογράφου. "Wait a minute, wait a minute. You ain't heard nothin' yet!". Και η ιστορία συνεχίζεται...
2010... Μια πολυπλόκαμη συζήτηση έχει φουντώσει στον πνευματικό χώρο, με αφορμή κάποιες συσκευές ηλεκτρονικής ανάγνωσης (ας αποφύγω την ...γκρίζα διαφήμιση!), με τη σπίθα να έχει μεταφερθεί από το παρακείμενο ...δάσος της μουσικής, όπου ήδη η φωτιά έχει φουντώσει και κατακάψει τα μπατζάκια πολλών. Ήρθε το τέλος για το βιβλίο; Για την ανάγνωση; Για το πνεύμα;
Προσωπικά πιστεύω ότι δεν υφίσταται καν ζήτημα αν στο μέλλον θα υπάρχει το βιβλίο όπως το ξέραμε μέχρι σήμερα. Αν υπάρχει κάποια νομοτέλεια στην ιστορία, άπαξ και ανοίξει ο ασκός του Αιόλου, οι άνεμοι δεν επιστρέφουν. Η πέτρα κυλάει και ο κόσμος προχωρά. Θα μου πείτε, το βέλος δείχνει προς θετική κατεύθυνση; Μεγάλη κουβέντα... Κάθε αλλαγή έχει και τα "θύματα" της. Ή όπως το θέτει με οξυδέρκεια ο γάλλος φιλόσοφος Βιριλιό "όταν εφεύραμε το πλοίο, ταυτόχρονα εφεύραμε και το ναυάγιο". Αυτή είναι (δυστυχώς ή ευτυχώς) η ανθρώπινη μοίρα... Το "ειδέναι ορέγεναι φύσει" που μας έβγαλε από τις σπηλιές και μας οδήγησε να έχουμε στα χέρια μας τη μοίρα του πλανήτη...
Έτσι και για το βιβλίο ως αντικείμενο, η θέση του στα μελλοντικά μουσεία το περιμένει. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι και το ίδιο το βιβλίο κάποτε υπήρξε ένα προϊόν σύγχρονης (του 1450!) τεχνολογίας, το οποίο αντικατέστησε το φτερό της χήνας και το χέρι του μοναχού και συνάμα προκάλεσε σφοδρή αντίδραση από τις πνευματικές και κοσμικές ελίτ της εποχής (αναζητήστε π.χ. τον λίβελο του Fillipo de Strata κατά της τυπογραφίας και των "πασαλειμμένων με μελάνι χαρτιών"). Αντιδράσεις με το αυστηρό (ενίοτε άδικο) εκ των υστέρων βλέμμα φαντάζουν το λιγότερο γραφικές. Και μελαγχολικές... Γιατί η ζωή περνά, δίχως να κοιτά την δική σου μελαγχολία, όπως τραγούδησε και ο Σαββόπουλος. Ο φόβος του μέλλοντος είναι κατά βάση φόβος της προσωπικής απώλειας. Του φόβου για ένα μέλλον που δεν θα μας εμπεριέχει...
Όσο για το ηλεκτρονικό βιβλίο; Οι πρωτόγονες ακόμη συσκευές θα βελτιωθούν σε αδιανόητο για τη σημερινή φαντασία βαθμό, ακόμη-ακόμη για τους αμετανόητους φετιχιστές μπορεί να αναδίδουν και ...οσμή τυπωμένου βιβλίου (η τεχνολογία είναι πραγματικά ήδη κοντά). Και φαντάζομαι (και ονειρεύομαι!) ένα μέλλον όπου ολόκληρη η ανθρώπινη γνώση θα είναι προσβάσιμη διαδραστικά, όπου ο τρόπος ανάγνωσης θα είναι πλέον μη-γραμμικός, όπου το λογοτεχνικό κείμενο θα το βιώνεις με κάθε δυνατή αίσθηση, όπου δεν θα χρειάζεται να διατηρείς χώρο στο σπίτι για μικρές βιβλιοθήκες της ...Αλεξάνδρειας, όπου... Αλλά ας μη συνεχίσω την ονειροπόληση. Το μέλλον βρίσκεται πάντοτε πέραν κάθε φαντασίας.
Και ας αφήσω επίσης τις ...αψιμαχίες οπισθοφυλακής. Αλλού θα δοθεί η πραγματική μάχη, και μάλιστα σε ευρύτερο μέτωπο. Όχι αν το βιβλίο θα είναι ...αναλογικό ή ψηφιακό. Ζούμε σε εποχές όπου ο παραδοσιακός καπιταλισμός μεταλλάσσεται, αλλάζει πρόσωπο, σε ένα κινηματογραφικό "φοντύ ανσενέ" με έναν νέο καπιταλισμό (ίσως και με νέο όνομα), όπου πλέον το κομβικό σημείο ελέγχου δεν θα είναι τα μέσα παραγωγής (σε πολλούς τομείς αυτά έχουν ήδη αρχίσει να γίνονται προσιτά στις ευρύτερες μάζες) αλλά η κατοχή και ο έλεγχος της πληροφορίας και της γνώσης. Και από που προέρχεται η τρομακτικότερη απειλή για τις οικονομικές εξουσίες, ποια είναι η πηγή των "δεινών" τους, που έχουν το λημέρι τους οι και πάλι βαφτισμένοι "πειρατές" που απειλούν την "ελευθερία" του εμπορίου; Ο ...Διάβολος έχει όνομα και είναι το Διαδίκτυο. Και ποιο θα είναι το σύγχρονο "όπλο" για την προάσπιση της κατοχυρωμένης ολιγοπωλιακής πληροφορίας και γνώσης; Η πατέντα. Το copyright. Τα πνευματικά δικαιώματα.
Όπλο πάντως όχι και τόσο σύγχρονο. Γιατί καλό είναι όταν ακούμε τα συγκινητικά ηθικοπλαστικά κηρύγματα διαφόρων προστατών των "πνευματικών δικαιωμάτων", να θυμόμαστε ότι αυτά "εφευρέθηκαν" μόλις τον 17ο αιώνα, και ασφαλώς όχι για να προστατευτεί ο δημιουργός (για αιώνες φιλόσοφοι και ποιητές συνέθεσαν αριστουργήματα χωρίς να χρειαστούν "προστασία") αλλά για να αποτραπεί η ανεξέλεγκτη διάδοση αιρετικών και επικίνδυνων για την εξουσία ιδεών. Γιατί μέχρι τότε η γνώση ήταν κλειδαμπαρωμένη, απρόσιτη, φυσικά προστατευμένη σε ανάκτορα και μοναστήρια (θυμάστε τη βιβλιοθήκη στο "Όνομα του Ρόδου";).
Για την έκβαση της σύγκρουσης, δεν διατηρώ αυταπάτες, είναι βέβαιο ότι θα δημιουργήσει νέες εξουσίες. Κάθε επανάσταση άλλωστε εγκαθιδρύει νέα κατεστημένα, πολλοί από τους παλιούς πειρατές γίνονται υπηρέτες της βασίλισσας. Αλλά κάποια έστω ψήγματα πραγματικής, άνευ εισαγωγικών ελευθερίας θα έχουν κατακτηθεί.
Και το σίγουρο είναι ότι ούτε η μουσική θα πεθάνει (η πειρατεία τόσα χρόνια τη ...σκοτώνει τη μουσική, αλλά αυτή εκεί, εφτάψυχη αντέχει, και μάλιστα ποτέ δεν είχαμε πλουσιότερη παραγωγή), ούτε η ανάγνωση θα χαθεί, ούτε το πνεύμα θα σβήσει. Και η ιστορία συνεχίζεται...