Richard Dawkins - Η Περί Θεού Αυταπάτη

(Εκδόσεις "Κάτοπτρο")

Τον γνώρισα μέσα από το "How Things Are", μια συλλογή δοκιμίων (επιμέλεια John Brockman και Katinka Matson) σχετικά με την προέλευσή μας, την εξέλιξη, τον νου, τον κόσμο. Ο Dawkins συμμετείχε με το "Good And Bad Reasons For Believing", στο οποίο υποστήριζε ότι ο θρησκευτικός προσηλυτισμός των παιδιών αποτελεί πνευματική κακοποίηση. Απευθυνόταν στη δεκάχρονη (τότε) κόρη του και προσπαθούσε να βρει έναν τρόπο να την πείσει να μην πιστεύει ό,τι της λένε, αν δεν της παρουσιάζουν λογικές αποδείξεις. Έλεγε ότι οι τρεις μεγάλοι εχθροί του ήταν οι παραδόσεις, οι αυθεντίες και οι αποκαλύψεις. Θεωρούσε απαράδεκτο να λέμε ότι αυτό το παιδάκι είναι χριστιανός και το άλλο μουσουλμάνος, ενώ ποτέ δεν λέμε ότι αυτό το παιδάκι είναι τροτσκιστής και το άλλο φιλελεύθερος, αφού κάτι τέτοιο θα ακουγόταν ηλίθιο.

Αυτό συνεχίζει να υποστηρίζει και στο πιο πρόσφατο βιβλίο του "The God Delusion", το οποίο οι εκδόσεις Κάτοπτρο μετέφρασαν και κυκλοφόρησαν ταχύτατα, μάλλον εξαιτίας του προβοκατόρικου τίτλου του και της μεγάλης εμπορικής επιτυχίας του στο εξωτερικό. Ελπίζω να κάνουν σύντομα το ίδιο και με τα δυο ακριβώς προηγούμενά του και απολαυστικά "A Devil's Chaplain" και "The Ancestor's Tale", τα οποία παραμένουν ακόμη αμετάφραστα.

Τι ακριβώς υποστηρίζει ο Dawkins στο παρόν βιβλίο; Ότι δεν υπάρχει θεός. Μπορεί να το αποδείξει; Όχι βέβαια, αφού η ύπαρξη ή μη θεού είναι κάτι που δεν μπορεί να αποδειχτεί. Έχει να κάνει πιο πολύ με την πίστη. Αυτό που κάποιοι πιστοί βλέπουν ως ευφυή σχεδιασμό, θεϊκή πρόνοια, θαύμα κ.λπ., ο Dawkins το βλέπει ως επιστήμη, σύμπτωση, στατιστική κ.λπ. Ωστόσο, ο Dawkins επιστρατεύει τη λογική και την εμπειρία και επιτίθεται κατά των θρησκειών. Εδώ βρίσκεται το νόημα ολόκληρου του βιβλίου. Ο Dawkins γνωρίζει ότι δεν μπορεί να αποδείξει κάτι για το οποίο δεν υπάρχουν ακλόνητα στοιχεία. Όμως τα επιχειρήματά του είναι τόσο γοητευτικά, τόσο κοντά στην ανθρώπινη εμπειρία, που μπορεί να κάνουν τον αναγνώστη να δει τα πράγματα από διαφορετική σκοπιά. Ναι, το εγχείρημα του Dawkins είναι καταδικασμένο, σε μια παγκόσμια κοινωνία που οι πιστοί αποτελούν τη συντριπτική πλειονότητα. Εγώ, που είμαι άθεος, βρίσκω τις ιδέες του Dawkins εξαιρετικές. Εσύ, που είσαι πιστός, τις βρίσκεις αποκρουστικές. Η ύπαρξη ή μη κάποιου θεού παραμένει θέμα υποκειμενικό, παρά τα όποια επιχειρήματα και των δυο πλευρών. Γι' αυτό ο Dawkins προχωρά σε άλλα θέματα, πολύ πιο καθημερινά και βατά, που ο καθένας μας καταλαβαίνει με την εμπειρία του.

Επειδή μου είναι δύσκολο να απομονώσω τις απόψεις του "The God Delusion" από τις αντίστοιχες των προηγούμενων βιβλίων του και των αναρίθμητων papers που έχει δημοσιεύσει, τις συνοψίζω όλες μαζί στα εξής βασικά σημεία:

- Ο Dawkins υποστηρίζει ότι το γεγονός ότι ζούμε είναι από μόνο του ΕΚΠΛHKTIKΟ. Οι πιθανότητες για να υπάρξουμε εμείς και όχι κάποιοι άλλοι στη θέση μας είναι τόσο απειροελάχιστες που αποτελεί εξαιρετική στατιστική α-πιθανότητα. Θυμάμαι σε ένα γραπτό του να εξηγεί με πολύ κατανοητό τρόπο την άνοδο της πιθανότητας από 1 προς μερικά τρισεκατομμύρια δισεκατομμύρια σε 1 προς δέκα, ή κάτι τέτοιο, τη στιγμή που το σπερματοζωάριο του πατέρα μας συναντήθηκε με το ωάριο της μητέρας μας.

- Ο Dawkins υποστηρίζει ότι σκοπός κάθε ανθρώπινης ύπαρξης είναι να ζήσει τη μία και μοναδική ζωή που του αναλογεί με σύνεση και σεβασμό, και να μην τη σπαταλήσει περιμένοντας να ζήσει τη μετά θάνατον ζωή που του υπόσχονται οι θρησκείες, και η οποία δεν υπάρχει.

- Ο Dawkins υποστηρίζει ότι η θρησκεία είναι "ιός του νου". Όπως οι ιοί χτυπούν τους υπολογιστές μας, πολλαπλασιάζονται και εξαπλώνονται με τρομερή ακρίβεια, το ίδιο γίνεται και με τις θρησκευτικές ιδέες.

- Ο Dawkins είναι ο εισηγητής της έννοιας του "μιμίδιου" (meme), σε αντιστοιχία με το γονίδιο (gene). Τα μιμίδια εξαπλώνονται από γενιά σε γενιά και διατηρούν τις θρησκευτικές ιδέες των πιστών.

- Ο Dawkins υποστηρίζει ότι οι άθεοι δεν θα έπρεπε να απολογούνται για τις ιδέες τους σε καμία αυθεντία και σε καμία θρησκεία, αλλά να είναι υπερήφανοι και να δηλώνουν την αθεΐα τους με κάθε τρόπο, γιατί αποτελεί δείγμα υγιούς νου.

- Ο Dawkins, μαζί με τον φιλόσοφο Daniel Dennett (έναν ακόμη μεγάλο σύγχρονο αρνητή των θρησκειών, του οποίου το περσινό βιβλίο "Breaking The Spell" είναι εξαιρετικό) είναι υπέρμαχοι της ονομασίας "Brights". Παραδόξως, ο Christopher Hitchens (άλλος ένας μεγάλος σύγχρονος αρνητής των θρησκειών (του οποίου το φετινό βιβλίο "God Is Not Great" είναι εξαιρετικό) δεν συμφωνεί μαζί τους. Brights έχουν ονομαστεί οι απανταχού δηλωμένοι άθεοι (μπορεί ο καθένας να εγγραφεί με μια επίσκεψη στην σελίδα τους στο ίντερνετ). Διάλεξαν το όνομά τους σε αντιστοιχία με το Gays που διάλεξαν οι ομοφυλόφιλοι. Το Brights, όπως και το Gays, ακούγεται θετικό και όμορφο και δεν έχει καμιά σχέση με το "άπιστος" ή "καταραμένος" και "αδελφή" ή "πούστης" που χρησιμοποιεί ο λαός προς δική του ικανοποίηση, για να καταδικάσει κάποιες μειονότητες.

- Ο Dawkins υποστηρίζει ότι η δημιουργία του κόσμου, η εξέλιξη του ανθρώπου, η θέση μας στο Σύμπαν κ.λπ. σήμερα εξηγούνται επαρκώς από την επιστήμη, την θεωρία του Δαρβίνου κ.λπ. και δεν χρειαζόμαστε καμία θρησκεία να μας προτείνει θεό-δημιουργό και ευφυή σχεδιασμό εκ μέρους του. ΠPOΣOXH, εδώ βρίσκεται η ουσία του βιβλίου: δεν χρειαζόμαστε κανέναν θεό για να ζήσουμε τη ζωή μας και, αντιστρόφως, η ζωή μας δεν οφείλεται σε κανέναν θεό.

- Ο Dawkins υποστηρίζει ότι οι άθεοι είναι κατά κανόνα πολύ πιο ηθικοί από τους πιστούς των θρησκειών. Φέρνει ως παράδειγμα την απεργία που έκαναν πριν από μερικά χρόνια οι αστυνομικοί σε μια πολιτεία των HΠA που έχει τα υψηλότερα ποσοστά "θρησκευόμενων". Εκείνη την ημέρα οι "πιστοί" λεηλάτησαν, έκλεψαν και σκότωσαν όσο καμιά άλλη μέρα που οι αστυνόμοι δούλευαν. Η πίστη και η ηθική δεν έχουν καμιά σχέση μεταξύ τους.

- Ο Dawkins υποστηρίζει ότι η παρηγοριά που δίνει η θρησκεία στον άνθρωπο με την συγχώρεση και τη μετά θάνατον ζωή κ.λπ. είναι ισάξια με την παρηγοριά που παίρνει ο σκεπτόμενος άθεος από την επιστήμη, την τέχνη, την μουσική, τον ανθρωπισμό κ.λπ.

Το τελευταίο που ενδιαφέρει τον σκεπτόμενο αναγνώστη διαβάζοντας το "The God Delusion" είναι αν τα επιχειρήματα του Dawkins για την μη ύπαρξη θεού είναι σωστά ή όχι. Το θέμα δεν είναι τόσο απλό και η διαμάχη μεταξύ ύπαρξης ή μη δημιουργού-θεού διατηρείται από τα αρχαία χρόνια. Οι πρώτες μορφές αθεΐας κατά την αρχαιότητα ήταν οι πρώτες φιλοσοφικές θεωρίες. Από τους προσωκρατικούς μέχρι τους επικουριστές, αλλά και τους εκλεκτικιστές της ύστερης αρχαιότητας, όλοι τους προσπάθησαν να αντιπαρέλθουν την ύπαρξη ενός δημιουργού, ενός ανώτερου όντος που ευθύνεται τόσο για την δημιουργία όσο και για το καθετί συμβαίνει στον κόσμο και στις ζωές μας. Ο απλός άνθρωπος βίωνε την εμπειρική αθεΐα, αυτήν που του υπαγόρευε η σκληρή καθημερινότητα: κανένα σημάδι από κανέναν θεό που ασχολείται με τα ανθρώπινα. Οι θρησκείες είναι δημιουργήματα των μάγων της αρχαιότητας, των πρώτων ιερατείων, των πρώτων πονηρών που κατάλαβαν ότι δεν μπορούν όλοι οι άνθρωποι να ευημερούν ταυτόχρονα. Θα έπρεπε κάποιοι λίγοι να έχουν τη δύναμη, την εξουσία, το χρήμα και οι υπόλοιποι να βολεύονται με τη μετά θάνατον ζωή, να νιώθουν ότι είναι αμαρτωλοί από την ημέρα που γεννήθηκαν κ.λπ. Οι άθεοι, από τις πρώτες στιγμές της ιστορίας, αποτέλεσαν κίνδυνο για τους κατέχοντες την εξουσία. Ο Πλάτωνας ήταν αυτός που πρώτος πρότεινε τη δημιουργία στρατοπέδων συγκέντρωσης για τους άθεους που αποτελούσαν εχθρούς της πολιτείας. Αλήθεια, υπάρχει κανείς σήμερα που να θεωρεί τον Πλάτωνα φασίστα;

Όσο περνά ο καιρός, τόσο πιο επιθετικός γίνεται ο Dawkins με τις θρησκείες και τις απαράδεκτες τακτικές τους να κρατούν τους ανθρώπους σκλαβωμένους στην ενοχή, την τιμωρία, την ανέχεια. Δεν διστάζει να τα βάλει με όλους και με όλα, με λαμπερό και σαφή τρόπο. Οι μεγαλύτεροι "εχθροί" του είναι οι δημιουργιστές, με τους οποίους σπανίως έρχεται σε ευθεία αντιπαράθεση, γιατί όπως έχει ομολογήσει, και μόνο το γεγονός ότι συζητά μαζί τους τούς προσδίδει κύρος. Άλλωστε, αυτό που τον "τρελαίνει" περισσότερο είναι ότι στην Αμερική προσπαθούν να επιβάλουν με νόμους τη διδασκαλία του δημιουργισμού στα σχολεία, όχι απλώς ως μέρος του μαθήματος των "θρησκευτικών", αλλά ως επιστημονική θεωρία.

Ο Dawkins με ενθουσιάζει και με πείθει αβίαστα. Τα πρώτα του βιβλία που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα, το "Εγωιστικό γονίδιο" και ο "Τυφλός ωρολογοποιός" (μαζί με τα βιβλία του Ε. Ο. Wilson και του Ilya Prigogine) μου έδειξαν ένα νέο κόσμο. Ο τρόπος που δικαιολογούσε τον εγωισμό του γονιδίου να επιβιώσει το ίδιο, αλλά και οι στενοί συγγενείς του, έναντι των άλλων γονιδίων, έκανε πιο κατανοητή τη δαρβινική θεωρία, της οποίας θεωρείται σύγχρονος θεματοφύλακας - άλλωστε το παρατσούκλι του είναι "το μπουλντόγκ του Δαρβίνου". Δεν έχω αφήσει αδιάβαστο το παραμικρό paper του. Άλλωστε, τα περισσότερα γραπτά του (αλλά και τα βιβλία του, για τους γνωρίζοντες) διακινούνται ελεύθερα στην ιστοσελίδα του και στο διαδίκτυο. Ωστόσο, το τι πιστεύω εγώ είναι δικό μου θέμα. Από τη στιγμή που δεν αναγκάζω κανέναν να συμμεριστεί τις απόψεις μου και δεν προσηλυτίζω τους συνανθρώπους μου με απεχθείς μεθόδους, έχω κάθε δικαίωμα να τις εκφράζω όσο πιο φωναχτά γίνεται. Το ίδιο κάνει και ο Dawkins. Δεν έπιασε κανέναν από τον λαιμό για να τον πείσει. Γράφει τα βιβλία του και τα κυκλοφορεί νομίμως, έχοντας ευθύνη των πράξεών του. Όσοι πιστοί (στην αθεΐα!) προσέλθετε! Κάποιοι τον βλέπουν ως απειλή. Και έχει ήδη κυκλοφορήσει το βιβλίο "The Dawkins Delusion" όπου οι επικριτές του βρίσκουν ευκαιρία να ξεσπαθώσουν.

Ο Dawkins, ως γνήσιος Βρετανός, αγαπά το χιούμορ. Αγαπημένος του συγγραφέας και φίλος ήταν ο αδικοχαμένος Douglas Adams, τον οποίο μνημονεύει συχνά στα γραπτά του. Σε αυτό το ανάλαφρο πνεύμα θα ήθελα να ολοκληρώσω το γραπτό μου με την έκφραση "Ο Dawkins είναι θεός!". Dawkins is... God!

- - -

Μια δεύτερη άποψη θα βρείτε εδώ