Child in time
Ίαν ΜακΓιούαν - Χαμένο παιδί
Μια αφηρημάδα ελάχιστης διάρκειας αρκεί για να χάσει ο Στίβεν Λιούς, πετυχημένος συγγραφέας παιδικών βιβλίων την τρίχρονη Κέιτ από τα μάτια του και η αδιανόητη απαγωγή της μέσα σ' ένα σούπερ μάρκετ του Νότιου Λονδίνου είναι ήδη γεγονός. Όπως είναι ευνόητο, ο γάμος του με την μουσικό Τζούλι διαβρώνεται οριστικά και αμετάκλητα. Ανάμεσά τους εγκαθίσταται μια σιωπή που πυκνώνει ολοένα και περισσότερο· το παιδί που δεν βρίσκεται πουθενά βρίσκεται πάντα ανάμεσά τους. Εκείνη πηγαίνει να ζήσει στην εξοχή, εκείνος αφήνει την οθόνη της τηλεόρασης να απορροφήσει όλη του την προσοχή. Κι ύστερα αναμονή, ατέλειωτη αναμονή. Οι σκέψεις του ξεκινούν και τελειώνουν στις νοητικές προβολές της Κέιτ, στις εικασίες τι θα έκανε εκείνη την οποιαδήποτε στιγμή (ακόμα και τώρα, δυο χρόνια μετά), στις φαντασιώσεις της παρουσίας της. Χωρίς τη φαντασίωση ότι η ύπαρξή της συνεχιζόταν ήταν χαμένος, ο χρόνος θα σταματούσε. Ήταν πατέρας ενός αόρατου παιδιού.
Θα περίμενε κανείς την καταβύθιση του ήρωα σε αβύσσους θλίψης και απόγνωσης αλλά δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο: όσο έκπληκτος κι αν είναι από την σκληρή στροφή της ζωής του, όσο κι αν αισθάνεται ότι "η κανονικότητα του κόσμου εξακοντίζει μια προσβολή καταπάνω του", όσο κι αν οι σκέψεις του μοιάζουν με "διάστημα διανοητικού λευκού θορύβου", συνεχίζει να ζει. Αντίστοιχα και το βιβλίο δεν μετατρέπεται σε μια ιστορία της μελαγχολίας, ούτε σε τηλεοπτικό οικογενειακό μελόδραμα. Ο Στίβεν αναισθητοποιεί τον εαυτό του μέσω της ακάματης δραστηριότητας σε συγκεκριμένο περιβάλλον υπό το συγκεκριμένο κράτος. Κι εδώ είναι ο δεύτερος άξονας της ιστορίας, η πολιτική. Πού συναντιέται όμως μια τόσο ιδιωτική ιστορία με την δημόσια μορφή της πολιτικής και μάλιστα στην χείριστη μορφή που επέβαλε το Θατσερισμός;
Ο Στίβεν συμμετέχει σε ειδική επιτροπή συγγραφής ενός σχολικού εγχειριδίου για την εκπαίδευση των νεαρών μαθητών, όπως τους επιθυμεί η Θάτσερ, που στο βιβλίο δεν κατονομάζεται αλλά είναι ηλίου φαεινότερη. Η Δημόσια Υπηρεσία Παιδικής Αγωγής, προσφιλής ασχολία της πρωθυπουργού, φιλοδοξεί να διαμορφώσει τον χαρακτήρα των αυριανών πολιτών. Οι δεκατέσσερις υποεπιτροπές της έχουν αρκετή δουλειά: από τον έλεγχο της βιομηχανίας των παιχνιδιών μέχρι τις προτάσεις για την οικογενειακή βία. Και φυσικά υπάρχει και ο τομέας Γραφής και Ανάγνωσης, συμφυής με την ειδικότητα του Στίβεν.
Αλλά η σπειροειδής πλοκή επιστρέφει, ή μάλλον εισχωρεί, στην παιδική ηλικία - όχι της χαμένης μικρής, αλλά των ίδιων των "πρωταγωνιστών". Η παιδική ηλικία σκεπάζει ως αδιόρατο πέπλο την μυθοπλασία: ανάμεσα στις σελίδες κινείται πρώτα ένα παιδί μέσα στον χρόνο - αυτός είναι ο τίτλος του βιβλίου [Child in time]· εκείνο που υπήρξε, εκείνο που κάπου υπάρχει τώρα, μα και το παιδί που ίσως αυτή τη στιγμή χάνει οριστικά την παιδικότητά του, εμβαπτιζόμενο σ' έναν σκληρό, ενήλικο κόσμο. Ύστερα, υπάρχει το παιδί έξω από τον χώρο: απομακρυσμένο από τον φυσικό του περιβάλλον - τους οικογενειακούς κόλπους, αφήνει μια μαύρη τρύπα που χάσκει μέσα σε εκκωφαντική σιωπή· μια άφαντη παρουσία απέναντι στους ορφανεμένους γονείς. Και τέλος, σε κάθε γύρισμα της σελίδας, σιωπηρά φωνάζει το ερώτημα: πόσο διαρκεί η ζωή της παιδικής ηλικίας, πόσο υπάρχει μέσα μας ως κάτι οριστικά χαμένο, όχι επειδή τελείωσε αλλά επειδή δεν υπήρξε;
Αυτό το τελευταίο ερώτημα απορροφάει ολικά τόσο τον Στίβεν, που επιχειρεί αλλεπάλληλες επιστροφές στην δική του παιδικότητα, όσο και τον φίλο του Τσαρλς Νταρκ, σκιώδες μέλος της συγγραφικής ομάδας, που εκπροσωπεί την σύγχρονη κυνική - συντηρητική πολιτική σκέψη. Ο Νταρκ, θα επιχειρήσει με τον δικό του τρόπο να απαρνηθεί το παρόν, σε μια εξωφρενική απόδραση από τον χώρο - επιστρέφει στην εξοχή - και από την ενηλικότητα - παραιτείται από τις επαγγελματικές του ευθύνες. Μπορεί κανείς να επιστρέψει στον ψυχισμό μιας ηλικίας χωρίς έγνοιες;
Το κρατικό Εγκεκριμένο Εγχειρίδιο Παιδικής Αγωγής επιχειρεί να ορίσει τον ρόλο των λέξεων, ή να τιθασεύσει τις αντίθετες φωνές - να διαλύσουμε τη μαγεμένη ταύτιση λέξης και πράγματος και δι' αυτής, σημαίνει ότι θα προξενήσουμε μια πρώιμη αυτοσυνειδησία, μια σκληρή απομόνωση την οποία αρεσκόμαστε να νομιμοποιούμε, ονομάζοντας την ατομικότητα [σ. 136] / ... η γραπτή λέξη μπορεί να είναι αυτό καθαυτό το μέσο με τα οποίο συνδέονται ο εαυτός και ο κόσμος και γι' αυτό τα καλύτερα κείμενα για παιδιά διαθέτουν αυτήν ακριβώς την ιδιότητα της αορατότητας: σε πηγαίνουν κατευθείαν στα πράγματα που ονομάζουν, και μέσα από μεταφορές και εικόνες μπορούν να ανακαλέσουν αισθήματα, μυρωδιές, εντυπώσεις για τις οποίες δεν υπάρχουν καν λέξεις. [σ. 139]
Ο μυθιστορηματικός χρόνος κυλάει αργά, η γραφή του Μακγιούαν το ίδιο. Ο ρεαλισμός του πλημμυρίζει από εσωτερικές σκέψεις, οι ιστορίες εγκιβωτίζονται η μία μετά την άλλη, ο ρυθμός επιβραδύνει, η δράση ελαχιστοποιείται. Ο συγγραφέας γράφει ακριβώς όπως τον γνωρίζουμε: εκκινεί από ένα δραματικό γεγονός, που φαινομενικά μοιάζει να μετατρέπεται σε τραγικό επίκεντρο της ζωής των χαρακτήρων του, στην ουσία όμως δεν είναι παρά μια αφορμή για περισσότερους και βαθύτερους προβληματισμούς. Εδώ δεν επιθυμεί να περιοριστεί στα όρια ενός τυπικού οικογενειακού δράματος αλλά στοχάζεται πάνω στον χρόνο, τον αδιάσπαστο και τον καταδιασπασμένο, στην ιδέα της παιδικής ηλικίας, στην ουτοπία της επαναφοράς της.
Καθώς η οικογένεια του Στίβεν λύεται και οι δεσμοί της καταλύονται, εκείνος βρίσκεται στην κατάσταση που ευνοεί η σύγχρονη δυτική κοινωνία: στον θρίαμβο της ατομικότητας. Ο καθένας μόνος του. Σε αυτό τον κόσμο, το κέρδος αναγνωρίζεται ως η μόνη αξία, οι ζητιάνοι έχουν καθιερωθεί ως....θεσμός, τα παιδιά υποτάσσονται στο εκάστοτε τραγικό εκπαιδευτικό σύστημα (όπως εκείνο της Θάτσερ). Εκεί θέλει ιδιαίτερη προσοχή, ώστε τα σημερινά παιδιά να συνεχίσουν να κινούν τα νήματα του σημερινού πολιτικού κόσμου. Η διαμόρφωσή τους, έστω και ως παραμόρφωση, ξεκινάει ακριβώς από "τέτοια νομοθετήματα".
Αλλά και πέρα από αυτά, είναι τα παιδικά χρόνια τόσο ιδανικά ή εξιδανικεύονται; Πότε θεωρούνται πεπερασμένα; Έχουμε δυνατότητα με την ενήλικη ιδιότητά μας να επιχειρήσουμε μια δεύτερη παιδική ηλικία - όχι βέβαια με την ανώριμη και επιπόλαια μορφή αλλά ως μια συνειδητοποιημένη προσπάθεια συνύπαρξης αθωότητας και ωριμότητας; Τελικά που βρίσκεται η παιδική ηλικία και ποιες χρήσεις μπορεί να έχει σήμερα;
Όλοι οι μεγάλοι συγγραφείς χαρακτηρίζονται από παιδικότητα στον τρόπο με τον οποίο βλέπουν τον κόσμο, από κάποια απλότητα στην προσέγγιση, όσο πολύπλοκα κι αν την εκφράζουν· είναι, λοιπόν, αναπόδραστο η ενήλικη ιδιοφυΐα να ταυτίζεται με την ανηλικιότητα. Και αντιστρόφως, τα σημαντικότερα "παιδικά" βιβλία είναι ακριβώς εκείνα που μιλούν τόσο στα παιδιά όσο και στους μεγάλους, στον αναδυόμενο ενήλικο μέσα στο παιδί και στο ξεχασμένο παιδί μέσα στον ενήλικο. [σ. 52]
Εκδ. Πατάκης, 2013, μτφ. Κατερίνα Σχινά, σελ. 400 [Ian McEwan, The child in time, 1987]
