Jaroslav Hašek
Από τέτοιους Βοημούς βγήκε η λέξη μποέμ. Χάσεκ χαμένος στην τραγικωμωδία. Του Λάμπρου Σκουζ
Χιουμορίστας, φαρσέρ, αφηγητής και δημοσιογράφος, ο Γιαροσλάβ Χάσεκ [1883 - 1923] κράτησε μια σελίδα για τον εαυτό του στην σύγχρονη ευρωπαϊκή λογοτεχνία χάρη στον Καλό στρατιώτη Σβέϊκ, αλλά υπήρξε μια σπάνια μορφή του σατιρικού λόγου του 20ού αιώνα. Πριν τον πρώτο μεγάλο πόλεμο υπήρξε ένας περιπλανώμενος χιουμορίστας μποέμ, εμπνευσμένος από τα ερεθίσματα της προπολεμικής αναρχικής γενιάς. Αντί των καθιερωμένων ρεαλιστικών περιγραφών, προτιμούσε την σουρεαλιστική ταξιδιωτική παρατήρηση και την άμεση εμπειρία ως άμεσες πηγές γραφής και αναζητούσε παντού τις κρυμμένες ομορφιές, ακόμα και στις πιο αδιάφορες ή άσχημες λεπτομέρειες. Συχνά άνοιγε την πόρτα και στα θλιμμένα και νοσταλγικά στοιχεία που έδιναν έναν ζοφερό τόνο μπαλάντας.
Ο Χάσεκ προσεγγίζει τις ριζοσπαστικές αναρχικές απόψεις, εκφράζει την συμπάθειά του στους ανθρακωρύχους της βόρειας Τσεχίας και αργότερα επαναξιολογεί τις έννοιες των κοινωνικών αντιθέσεων· με τον ίδιο τρόπο σταδιακά αποσπάται από τις ποιητικές ταξιδιωτικές θεματικές και προσανατολίζεται στην "μη ποιητική", γκρίζα και πληκτική ζωή της μεγαλούπολης. Ήρωές του γίνονται οι ακυρωμένοι και παρίες της κοινωνίας, τα θύματα του γραφειοκρατικού και αστυνομοκρατούμενου καθεστώτος. Το κωμικό μετατρέπεται σε σοβαρό κι εκείνο με την σειρά του σε γκροτέσκο, όπως γράφει στην κατατοπιστικότατη εισαγωγή του ο μεταφραστής.
Μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ο πρώην αναρχικός και μποέμ μετατρέπεται σε υπεύθυνο δημοσιογράφο και εργάτη της αντίστασης. Τα γραπτά του απομυθοποιούν την πολιτική και δημόσια ζωή, αμφισβητούν ακόμα και την ίδια την Ιστορία. Φυσικά αυτός ο "πρώτος Τσέχος επιστήμονας χιουμορίστας" δεν έπαψε να πολεμάει την επικράτηση της καθημερινής ανουσιότητας και μικροψυχίας. Οι νουβέλες και τα διηγήματά του συνολικά ξεπερνούν τα χίλια διακόσια! Η παρούσα συλλογή αποτελεί μια μικρή ανθολογία από την προπολεμική περίοδο του συγγραφέα και πρόκειται για κείμενα που μεταφράζονται για πρώτη φορά στην ελληνική γλώσσα. Στο τέλος κάθε κειμένου αναγράφεται το έντυπο όπου πρωτοδημοσιεύτηκε και η ημερομηνία.
Η Συνέντευξη με τον κύριο Λογοκριτή είναι, κατά την γνώμη μου, το καλύτερο διήγημα της ανθολογίας. Ο συγγραφέας εξαρχής ομολογεί ότι έχει πολλές φορές αναβάλει το ραντεβού του με τον λογοκριτή, υπό τον φόβο της διαγραφής. Τον υποδέχεται ένας χαμογελαστός κύριος μ' ένα μεγάλο μπλε μολύβι και του εξομολογείται τα του λειτουργήματός του: δεν γνωρίζετε πόσο πανούργοι και μασκαρεμένοι είναι την σήμερον ημέρα αυτοί οι συγγραφείς και δημοσιογράφοι. Γράφουν πράγματα που, στην πρώτη ανάγνωση, φαντάζουν εντελώς αθώα και κανείς πρέπει να καταναλώσει πολλή φαιά ουσία για ν' ανακαλύψει σ' αυτά το κρυφό σημείο.
Του υποδεικνύει και σχετικά παραδείγματα: οι λέξεις "καταιγίδα" και "αναπολούσε" γραμμένες δίπλα δίπλα τι άλλο μπορεί να σημαίνουν από την ίδια την αναπόληση άλλων καταιγίδων, όχι φυσικών αλλά πολιτικών; Ή, για παράδειγμα, στην φράση "Και εδώ του περνούσε από το μυαλό οτιδήποτε", αυτό το οτιδήποτε δεν μπορεί να κρύβει πάρα πολλά; Να σκέφτεσαι οτιδήποτε σημαίνει κυριολεκτικά πρόσκληση σε εξέγερση, και αποτελεί λόγο να στραφείς ενάντια στην δημόσια ασφάλεια και τάξη. Ακόμα και η απλή σκέψη μπορεί να σημαίνει πράξη νοητικής προδοσίας. Νομίζουν ότι ο άνθρωπος μπορεί να σκέφτεται οτιδήποτε επειδή τιμωρούνται μόνο οι πράξεις. Η σκέψη είναι εκδήλωση της ψυχικής λειτουργίας. Εκδήλωση, λοιπόν· και γι' αυτές έχουμε νομοθεσία. Στην δουλειά μου δεν πρέπει να περιφρονώ ούτε τις αθλητικές στήλες των εφημερίδων. Και ο επισκέπτης ήδη αισθάνεται την διαγραφική δύναμη του μπλε μολυβιού πάνω του...
Μια άλλη κωμικοτραγική, εξίσου διαχρονική ιστορία διαδραματίζεται Στο μαγυάρικο ταχυδρομείο, όπως αφηγείται ο θαμώνας στο πανδοχείο, όπου συχνάζει ο συγγραφέας. Ο ταχυδρομικός υπάλληλος αρνείται να του παραδώσει τα χρήματα στον αφηγητή, καθώς η περιγραφή στο επιδεικνυόμενο έγγραφο δεν ταιριάζει με την όψη του. Παρά τις διαμαρτυρίες του οι υπάλληλοι φτάνουν στο σημείο να του απαντούν πως το ταχυδρομείο δεν βρίσκεται εκεί για να το βγάζει κανείς τρελό και μουρμουρίζουν Τελικά ποιος ξέρει ποιος πραγματικά είστε. Ο συγγραφέας-ακροατής της ιστορίας ονειρεύεται πως οι υπάλληλοι του δικού του ταχυδρομείου προσπαθούν να τον πείσουν πως δεν υπάρχει και όταν πηγαίνει για δική του δουλειά βρίσκεται αντιμέτωπος με μια εξίσου εφιαλτική κατάσταση.
Στην κατηγορία των πιο απλών ιστοριών, το All Right μοιάζει να αποτελεί μια εκτενέστερη μορφή ενός γνωστού σύγχρονου ανέκδοτου. Ο κόμης Λόρεντζ επιστρέφει από ένα ταξίδι στην Αφρική που κράτηση ενάμισι χρόνο. Σε όλο αυτό το χρονικό διάστημα ο διαχειριστής της περιουσίας του τον ενημέρωνε τηλεγραφικώς "όλα εντάξει". Αλλά το τελευταίο τηλεγράφημα είχε μια λέξη παραπάνω - "Όλα πολύ εντάξει", ανησυχώντας ιδιαίτερα τον κόμη. Οι φόβοι του επαληθεύονται κατά την επιστροφή του, καθώς η αποκάλυψη διαδοχικών καταστροφών δεν έχει τελειωμό. Όσο ο διαχειριστής διατηρεί φλεγματική ψυχραιμία του, άλλο τόσο ο κόμης αποτρελαίνεται.
Ο Χάσεκ περιπλανήθηκε και σε όλες τις ταλαιπωρίες της επιβίωσης. Απολύθηκε από την τράπεζα όπου εργαζόταν, αργότερα ίδρυσε για λόγους επιβίωσης το Κυνολογικό Ινστιτούτο, μια επιχείρηση αγοραπωλησίας σκύλων που απέτυχε, όπως και οι προηγούμενες επαγγελματικές του προσπάθειες, βρέθηκε πολλές φορές αντιμέτωπος με τις αρχές και την αστυνομία. Έφτασε να αυτοσχεδιάζει και αφηγείται ιστορίες σε μέρη όπου ρέει άφθονο αλκοόλ, και τελικά να γίνει και ο ίδιος αλκοολικός και να καταλήξει μέχρι την απόπειρα αυτοκτονίας.
Το αλκοολικό ειδύλλιο αφορά, όπως είναι ευνόητο, μια παρεμφερή οινοπνευματώδη ιστορία, κατά την οποία ο κύριος Χόντισεκ θεωρείται αλκοολικό, σύμφωνα με το φυλλάδιο της αντιαλκοολικής ένωσης που διαβάζει η κυρία Χοντίσκοβα. Η ίδια μπροσούρα βεβαιώνει ότι μπορεί κάποιος να πέσει θύμα αλκοολισμού όχι μόνο πίνοντας αλλά και παρατηρώντας πολύ στενά άλλους να πίνουν. Κι έτσι ο σύζυγος, παρά το γεγονός ότι πίνει μόνο δυο ποτήρια μπίρα ημερησίως, υφίσταται μια θεραπεία με λικέρ βύσσινο από το γειτονικό φαρμακείο, με ανυπολόγιστες συνέπειες...
Ο σωσμένος (ένας υπό εκτέλεση βαρυποινίτης που μοιάζει να σώζεται ύστερα από ένα λουκούλλειο γεύμα ως τελευταία επιθυμία, που τον στέλνει στο νοσοκομείο), ο Φραντς το γουρούνι, τα ανυπόληπτα μέλη της Βιεννέζικης Χριστιανοκοινωνικής Ένωσης, ένας κλέφτης δολοφόνος ενώπιον του δικαστηρίου, ένας Σέρινεκ που φωνάζει πως είναι Γερμανός, και φυσικά Ο μεγαλύτερος τσέχος συγγραφέας Jaroslav Hasek, όλοι αποτελούν χαρακτήρες που βρίσκονται μπλεγμένοι μέσα στα γρανάζια των καθημερινών πλην εξωφρενικών συν οικείων αλλά εφιαλτικών ιστοριών του Χάσεκ. Αυτός ο διπλός είρων υπήρξε σατιρικός απέναντι στους κυρίαρχους και ξεκαρδιστικά επιεικής απέναντι στους ανθρώπους του λαού, ταλαντεύτηκε επαρκώς μεταξύ του επικού και του αστείου, τίμησε την αβάσταχτη ελαφρότητα του αυτοσχεδιασμού και άφησε ανοιχτά σε νοήματα όλα του τα γραπτά. Άλλωστε, όπως τιτλοφορείται και μια περισκοπική ματιά σε κάποια από αυτά, είναι τρελοί αυτοί οι Βοημοί!
Εκδ. Φαρφουλάς, 2012, εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις Μάριος Δαρβίρας, σ. 75. Περιλαμβάνεται χρονολόγιο της ζωής του συγγραφέα.
