Βιβλιοπανδοχείο, 27. Σερζ, Βιντάλ, Παμούκ, Διαβάζω

Βικτόρ Σερζ - Υπόθεση Τουλάγεφ

Ο Σερζ (1890-1947) υπήρξε επαναστάτης της Ρωσίας, φυλακισμένος του Παρισιού, εξεγερμένος της Βαρκελώνης, διαγραφείς ως τροτσκιστής, εκτοπισμένος ως διαμαρτυρόμενος κατά του Στάλιν, από τους πρώτους που έγραψαν για τα Γκουλάγκ και ονόμασαν την Σοβιετική Ένωση "ολοκληρωτικό κράτος". Στις συνεχείς διώξεις και κυνηγητά σε πόλεις ανά τον κόσμο είχε πάντα μαζί του το χειρόγραφο αυτού του έργου, που σήμερα διαβάζουμε συγκλονισμένοι.

Στη θεοσκότεινη δεκαετία του σοβιετικού '30, η τυχαία αλλά κι ενσυνείδητη δολοφονία του ανώτατου στελέχους Τουλάγεφ αποτελεί αφετηρία κι αφορμή να αναζητηθούν πάση θυσία οι ένοχοι, κοινώς να επινοηθούν συνωμότες και να εξοντωθούν αντιφρονούντες, με τους γνωστούς σταλινικούς τρόπους (συκοφάντηση, κοινωνική απομόνωση, κατασκευασμένη ομολογία, στίγμα προδοσίας). Σε δέκα αυτόνομα κεφάλαια διαβάζουμε συναρπαστικά βιογραφήματα ισάριθμων διαφορετικών χαρακτήρων της συγκυρίας (επαναστάτες, γραφειοκράτες, χωρικοί, ιδεολόγοι, αξιωματούχοι, τρομοκράτες, κομματικοί) σε όλους τους τόπους του δράματος (χωριά, ντάτσες, γραφεία, κελιά, κομματικές γιορτές, κολχόζ, δάση). Είμαστε όλοι θανατοποινίτες με αναστολή ψιθυρίζει ένας από αυτούς, ζούμε παρέα με τον φόβο όπως με μια κήλη κάποιος άλλος.

Ο Σερζ μου πρόσφερε το πλέον άψογο μυθιστόρημα των τελευταίων μηνών. Περιγράφοντας δράσεις και σκέψεις, λευκές νύχτες και μαύρους φόβους, φωτίζει όλες τις κοινωνικοπολιτικές και ψυχολογικές αρτηρίες εκείνου του τραγικού σοβιετικού σώματος με τον πιο σπινθηροβόλο τρόπο, ακόμα κι όταν περιγράφει την επίδραση του καθεστώτος του φόβου στην ερωτική τους ζωή. Πώς φτάνεις να αποφεύγεις ή και να καρφώνεις τον φίλο σου; Πώς θα κρατηθείς πνευματικά ζωντανός στους καφκικο - σταλινικούς διαδρόμους; Πώς θα νικήσεις έστω και για λίγο τους γραφειοκράτες - μέχρι να έρθει και η σειρά τους; Και να σκεφτεί κανείς πως τα έγραφε γνωρίζοντας πως δεν υπάρχει καμία ελπίδα έκδοσης - πράγματι, το βιβλίο εξεδόθη μετά θάνατον και παρέμεινε παραγνωρισμένο για δεκαετίες, για λόγους που αναφέρονται στο επίμετρο του Ρόμπερτ Γκρίμαν. Ήρωες χθες, σκουπίδια σήμερα, αυτή είναι η διαλεκτική της Ιστορίας. Victor Serge, L' affair Toulaev, 1949. / Εκδόσεις Scripta, 2007, μτφρ. - σημ. Τιτίκα Δημητρούλια, 468 σελ.

Γκορ Βιντάλ - Η χρυσή εποχή

Ποιος είναι καταλληλότερος να μιλήσει για την ιστορική πορεία της σύγχρονης Pax Americana από τον Γκορ Βιντάλ; Ο περίφημος Αμερικανός συγγραφέας (και κάποτε σεναριογράφος και ηθοποιός, γεν. 1925) δεν είναι απλά μόνιμος και καυστικός επικριτής του αμερικανικού επεκτατισμού αλλά και δημιουργός μερικών συναρπαστικών ιστορικών μυθιστορημάτων, τόσο για την αρχαία και βυζαντινή εποχή (προσωπικά τον αγάπησα από τα Ιουλιανός και Δημιουργία) όσο και για την αμερικάνικη ιστορία. Εδώ ανήκει και η Χρυσή Εποχή, έβδομο και τελευταίο βιβλίο στη σειρά των λεγόμενων Αμερικανικών Χρονικών του (Burr, Lincoln, 1876, Empire Hollywood, Washington, D.C.). Στα ιστορικά μυθιστορήματα του Βιντάλ μυθιστορηματική και ιστορική αφήγηση βρίσκονται συνεχώς σε γόνιμο διάλογο, σε επική σύγκρουση, σε πεντακάθαρο αγώνα ισχύος. Κάτι τέτοιο συμβαίνει εδώ: μια εκπληκτική λογοτέχνηση του κλίματος της εποχής και της ατμόσφαιρας, με τους κανόνες του ντοκιμαντέρ και του μυθοπλασμένου ντοκουμέντου.

Η χρυσίζουσα 15ετία 1939-1954 είναι η αφετηρία της μονοκρατορίας των ΗΠΑ, από την ουδετερότητα μέχρι την εμπλοκή στον Β΄ Παγκόσμιο, και μετά στην Γιάλτα, τον Ψυχρό Πόλεμο, τον Μακαρθισμό, και την πρώτη ήττα (βλέπε Κορέα), είναι η διαγράμμιση της πορείας με την οποία οι Πολιτείες αποκτούν και παγιώνουν αυτοκρατορικό προφίλ και αξιώσεις, επεκτείνονται στο εξωτερικό και καταπιέζουν στο εσωτερικό. Αν το σύνθημα του Ρούζβελτ φώναζε "όχι στον πόλεμο, εκτός κι αν μας επιτεθούν", τότε ίσως το Περλ Χάρμπορ ήταν θείο δώρο κι αν ο αμερικανικός λαός έπρεπε να αποφασίσει για την τύχη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, τότε κάποιος έπρεπε να τον καθοδηγήσει, κι ακόμα καλύτερα να τον πλάσει. Και μπορεί ο χαρακτηρισμός της εποχής ως χρυσής να εμπεριέχει δόσεις σαρκασμού, δεν συμβαίνει το ίδιο για τον επιστημονικό και πολιτισμικό οργασμό της εποχής, με τις ανθοφορίες του κινηματογράφου, της τηλεόρασης, της τζαζ.

Ο Βιντάλ όπως πάντα αντλεί απ' όλες τις κατηγορίες των πρωταγωνιστών (εκδότες, πολιτικούς, καλλιτέχνες, δημοσιογράφους, σκηνοθέτες, ανθρώπους των κρίσιμων ιστορικών αποφάσεων) και αναμιγνύει επινοημένες με ιστορικές προσωπικότητες όπως οι Ρούσβελτ, Τρούμαν, Μακάρθι, Χήρστ, Χούβερ, οι οικογένειες της παραδοσιακής διαδοχής της εξουσίας, η ιδρύτρια της "Ουάσιγκτον Ποστ", αλλά και συγγραφείς όπως οι Τένεσι Ουίλιαμς, Πολ Μπόουλς κι ο ίδιος του ο εαυτός, αυτόπτης παρών σε όλα εκείνα τα χρόνια που καθόρισαν και καθορίζουν το παρόν μας.

Μην φοβηθείτε το ανθρωπογεωγραφικό σχεδιάγραμμα στην αρχή του βιβλίου - στην πορεία τα αναρίθμητα αυτά πρόσωπα παίρνουν τις προαποφασισμένες θέσεις τους σε αυτό τον θίασο με σκηνή την Ουάσιγκτον και άβουλους θεατές όλους εμάς. Η Χρυσή Εποχή είναι ένα από τα 2 μυθιστορήματα (το άλλο είναι ο Υπόγειος Κόσμος του Ντον Ντελίλο) που μας παραδίδουν πλήρη "Μαθήματα Αμερικάνικης Ιστορίας", του πώς και ποιοι κινούν τους τροχούς της Ιστορίας και με ποιο τρόπο τους βοηθούμε εμείς οι απλοί άνθρωποι να γίνουν κυρίαρχοι του πλανητικού παιχνιδιού.

Ο Βιντάλ μέχρι σήμερα βρίσκεται στην πρώτη γραμμή του αντιπολεμικού μετώπου (με δηλώσεις, άρθρα, πράξεις αλλά και σημαντικές εκδόσεις, όπως το Διαρκής πόλεμος για διαρκή ειρήνη. Πώς καταφέραμε να γίνουμε τόσο μισητοί, από τις ίδιες εκδόσεις). Ο ίδιος έχει δηλώσει πως είναι το οριστικά τελευταίο "ιστορικό" του μυθιστόρημα. Gore Vidal, The Golden Age, 2000 / Εκδόσεις Scripta, 2003, μτφρ. Ρένα Χατχούτ, 608 σελ.

Ορχάν Παμούκ - Ιστανμπούλ

Δεν μπορώ να σκεφτώ ιδανικότερο βιβλίο για να σε ταξιδέψει στην πίσω πλευρά μιας πόλης, αποτελώντας ταυτόχρονα και υπόδειγμα "τοπογραφικής" (όχι ταξιδιωτικής!) λογοτεχνίας. Όταν δε μιλάμε για την αποκαλούμενη "Πύλη της (χαμένης, να προσθέσω) Ευτυχίας" Κωνσταντινούπολη / Ιστανμπούλ, δεν υπάρχει ιδανικότερος αφηγητής των μυστικών της από τον Ορχάν Παμούκ (γενν. 1952). Ακριβώς επειδή ο μοντερνιστής Τούρκος λογοτέχνης και προπέρσινος Νομπελίστας γράφει για την δική του Πόλη, χωρίς διάθεση εξωραϊσμού ή τουριστικών περιγραφών. Αντίθετα, ξεκινώντας από τον μικρόκοσμο των διαμερισμάτων, των πολυκατοικιών και των συνοικιών όπου έζησε, εξακτινώνεται ως τα βάθη αυτής της μήτρας που τον εξέθρεψε ως άνθρωπο και συγγραφέα όχι μεν αποκλειστικά, αλλά καθοριστικά.

Ο Παμούκ δεν ενοχλήθηκε από τις εικόνες της απώλειας, της ήττας και της παρακμής της Ιστανμπούλ, αλλά τις θεώρησε μέρος του σώματός της. Αυτές ακριβώς οι σελίδες (δεν είναι τυχαίος ο τίτλος "η μελαγχολία των χαλασμάτων" σε ένα από τα καλύτερα κεφάλαια εδώ) αποτελούν τον πυρήνα της προσωπικής - βιωματικής διήγησης ενός σπλάχνου της που μελαγχολούσε μεν μπροστά στους απόμερους μαχαλάδες με τα βρόμικα σοκάκια, τα ετοιμόρροπα ξύλινα κονάκια και τους άδειους τεκέδες, αλλά συμφωνούσε με τον Ράσκιν πως το γραφικό, επειδή είναι τυχαίο, δε μπορεί να συντηρηθεί. Άλλωστε αυτό που κάνει ωραίο το τοπίο δεν είναι η συντήρηση της αρχιτεκτονικής του αλλά η μη συντήρησή της, η παρουσία της με τη μορφή ερειπίων. (σ. 425).

Οι πιο ενδιαφέρουσες σελίδες όμως είναι, κατά τη γνώμη μου, εκείνες όπου ο Παμούκ θυμάται την μύησή του στον θαυμαστό κόσμο των πάντων μέσα από τις εγκυκλοπαίδειες, και ιδίως εκείνη του Ρεσάτ Εκρέμ Κοτσού. Αυτός ο αδιανόητος ερασιτέχνης ερανιστής πάσης φύσεως πληροφοριών, αναμνήσεων, παράδοξων γεγονότων, σχεδίων κ.λπ., δεν δίσταζε να φτιάχνει λήμματα ακόμα και για τις ερωτικές του εμμονές ή τα πρόσωπα που τον γοήτευσαν! Το ογκώδες του έργο δεν προχώρησε πέρα από μερικά γράμματα, αλλά κράτησε στη ζωή έναν άνθρωπο του οποίου η Πόλη αποτελούσε την μόνη του παρηγοριά.

Η κατά Παμούκ Ιστανμπούλ αποτελεί ταυτόχρονα ημερολόγιο, αυτοβιογραφία, χρονικό, ταξιδιωτικό αφήγημα και δοκίμιο, περιλαμβάνει τις απόψεις άλλων λογοτεχνών, περιηγητών κ.λπ. και είναι γεμάτη μαυρόασπρες φωτογραφίες, καρτ-ποστάλ, πίνακες, οικογενειακές φωτογραφίες και όψεις ενός τόπου και μιας εποχής που κανείς οδηγός δεν θα δείξει. Συνδυάστε την με την μουσική της, όπως την παρουσιάζει ένας συνεργάτης μας που την γνωρίζει πάρα πολύ καλά [κλικ]. Orhan Pamuk, Istanbul, 2003 / Εκδόσεις Ωκεανίδα, 2005, μτφρ. Στέλλα Βρετού, 589 σελ.

Διαβάζω, τ. 486 (Ιούνιος 2008)

Το τεύχος του πρώτου καλοκαιρινού μήνα επιχειρεί ένα ιδιαίτερα δύσκολο αφιέρωμα στην σύγχρονη γαλλική λογοτεχνία και τους γαλλόφωνους συγγραφείς. Εδώ δεν έχουμε απλώς τις μελέτες δυο δικών μας ειδικότατων ειδικών (Λάκης Προγκίδης, Ελένη Ζέρβα) αλλά και κείμενα μιας πλειάδας γάλλων που στριμώχνουν το θέμα απ' όλες τις πλευρές, μέχρι να τα ομολογήσει όλα, καθώς και σειρά κριτικών και παρουσιάσεων γαλλικών βιβλίων που κυκλοφορούν στη χώρα μας. Αν μάλιστα το διαβάσετε μαζί με το αντίστοιχο δικό μας περί γαλλικής μουσικής, τότε δεν χρειάζεστε κανέναν άλλο οδηγό για ένα κάθετο πολιτιστικό ταξίδι στη χώρα των σύγχρονων Φράγκων.

Η επόμενη ενδιαφέρουσα στάση γίνεται στις σελίδες για τα φετινά λογοτεχνικά βραβεία του περιοδικού με τις αναλυτικές βαθμολογίες κ.λπ., βραβεία που αφενός ήταν "μη αναμενόμενα", αφετέρου ανέβασαν κι άλλο τον πήχη, επιλέγοντας βιβλία μικρότερων εκδοτικών οίκων, όπως π.χ. το (εξαιρετικό) Ερώτων και αοράτων του Γ. Παναγιωτίδη των (εξαιρετικών) εκδόσεων Γαβριηλίδη στην κατηγορία του μυθιστορήματος.

Άξια αποδελτίωσης, ακόμη, ένα πολύ ενδιαφέρον κείμενο του Γιώργου Ξενάριου σχετικά με την απογοητευτική δεύτερη εμφάνιση πολλών συγγραφέων που εντυπωσίασαν με το πρώτο τους βιβλίο (στη μουσική το πάμε στο λεγόμενο δύσκολο τρίτο άλμπουμ, χωρίς ποτέ να καταλάβω γιατί), κι ένας φόρος τιμής στον υπέροχο εκλιπόντα Μήτσο Αλεξανδρόπουλο που έγραψε, μετάφρασε και διέδωσε όσο λίγοι την ιδανική λογοτεχνία.