Πλοηγοί ανάγνωσης

Γιώργος Αριστηνός - Νάρκισσος και Ιανός. Η νεωτερική πεζογραφία στην Ελλάδα

Όλα συμβαίνουν όπως στο μελόδραμα όταν ακούγεται κιόλας στην πρώτη πράξη το μοτίβο που θα φέρει έπειτα την καταστροφή [Μιμίκα Κρανάκη, Ξενοδοχείον η Περιποίησις]

Ορθώς - όμως εδώ κάποιες πρώτες πράξεις - κείμενα δεν φέρνουν την καταστροφή αλλά, ακόμα και εν αγνοία τους, νέα κινήματα, μοντέρνες γραφές και αβανγκάρντ λογοτεχνικές πρωτοπορίες! Ο συγγραφέας, δοκιμιογράφος και κριτικός Γιώργος Αριστηνός επιχειρεί το ατόλμητο: την ανασκαφή σε ολόκληρο το έδαφος της ελληνικής λογοτεχνίας για να ανακαλύψει, καταγράψει και σχολιάσει εξαντλητικά κάθε κείμενο με στοιχεία μοντερνισμού και μεταμοντερνισμού.

Η εκτεταμένη ένθερμη εισαγωγή ανοίγει το θέμα διάπλατα προς όλες τις θέες του: συγκεντρώνει επιτέλους όλες τις απόψεις σχετικά με την έννοια των δυο -ισμών (μοντερν-, μεταμονερν-) που ταλαιπώρησαν θεωρίες και αναγνώσεις. Εντοπίζει διαφορές και κοινότητες στις κοσμοθεάσεις και τα κλίματα, στον αέναο κλεφτοπόλεμο ανάμεσα στις λέξεις και τα πράγματα, στις αποκαθηλώσεις του Θεού και του συγγραφέα - Θεού από το βάθρο της αυθεντίας του και της Ιστορίας από την θέρμη της ιδεολογίας και του νοήματός της. Και τελικά ποιος μεταμοντερνισμός κατέστη ρήξη, ασυνέχεια ή παραλλαγή τίνος μοντερνισμού;

Και οι πιο ασήμαντες κινήσεις των μπορούν να καρποφορήσουν. Μπορούν να γίνουν εργαστήρια με πρασιές και ανθούς, μέσα στο μένος των αγρών [Α. Εμπειρίκος, Γήπεδον]

Ολόκληρο το σώμα της πεζογραφίας μας περνάει από τον τομογράφο της νεωτερικότητας, ενός ευρύτερου και πειστικά προτεινόμενου όρου. Ακόμη και στους παλαιότερους ή και πολύ παλαιότερους συγγραφείς ανασκάπτονται πρόδρομα στοιχεία μοντερνισμού, προτού εμφανιστούν τα σχετικά είδη και κινήματα, μεταγραφούν στη θεωρία και κατακλύσουν τα πανεπιστήμια. Εδώ ξε-μνημειώνονται ακόμα και τα κλασικά έργα από συλλογικές συνειδήσεις και θέσφατες ταξινομήσεις και επανεγγράφονται σε έναν πρωτοεμφανιζόμενο Νεωτερικό Χάρτη. Ο Αριστηνός και 13 ακόμα συνεργάτες λημματογραφούν κείμενα και ονόματα, προτάσσοντας για κάθε συγγραφέα ένα ανθολογούμενο κείμενο και προχωρώντας σε μια δοκιμιακή τομή. Ανεξάρτητα αν συμφωνεί κανείς ή όχι με όλες τις προτάσεις και τις νέες αναγνώσεις του βιβλίου, περίτρανα λάμπει το γεγονός πως στα λογοτεχνικά εδάφη τα πάντα είναι σχετικά, πολύ σχετικά.

Κάπως έτσι χειρουργούνται οι ενσαρκώσεις κάθε κοινωνικής αρνητικότητας (Α. Κοτζιάς), οι διαβρωτικοί σχολιασμοί ενός εξόριστου της πόλης (Γ. Ιωάννου), η ελευθερόστομη γραφή - υπέρβαση του θανάτου (Μ. Χάκκας), οι καρναβαλικές ανατροπές και τα πολυφωνικά παίγνια του Ν. Βαλαωρίτη, οι υπερτοπικοί αισθητισμοί του Π. Ροδοκανάκη, η συγκινησιακή μοντέρνα οπτική της παράδοσης (Ζ. Λορεντζάτος), η σπαραγμένη δευτερολογία πάνω στους μύθους (Γ. Χειμωνάς). Κάπως έτσι συμπορευόμαστε με χαρακτήρες ντοστογεφσκικώς αυτοταπεινώμενους (Κ. Χατζηαργύρης), μοναχικούς περιπατητές - ηδονοθήρες (Μ. Μητσάκης), βιωτές εσωτερικών εκστατικών εμπειριών (Ν. Επισκοπόπουλος), πολυπρόσωπους εστιατές και ταυτόχρονα συνεργούς του αναγνώστη (Σ.Τσίρκας).

Έσπρωξα πρώτα στο μηχάνημα το Βούντου Λονζ των Ρόλινγκ Στόουνς, που όποτε τ' ακούω ο απόκοπος νιώθω το φρόνημά μου για τη ζωή να καρδαμώνει. [Σάκης Σερέφας, Η οργή]

Και σε αυτή την αόρατη διεθνή έχουν πολλοί θέση: ο αποκολλητής των θραυσμάτων της ταυτότητας Ν. Καχτίσης, ο αντιλογοτέχνης - δύτης στον όγδοο κύκλο της κόλασης Ρ. Αποστολίδης, σύσσωμη η Σχολή της Θεσσαλονίκης, οι Ν. Μπακόλας, Σ. Ξεφλούδας, Μ. Αξιώτη, Γ. Σκαρίμπας, Ε. Γονατάς, Μ. Καραπάνου, Α. Πανσέληνος, Δ. Δημητριάδης, Ε. Αρανίτσης, Μ. Ευσταθιάδη, Α. Μαραγκόπουλος (με μεγάλο μερίδιο στο σχεδιασμό της συγκέντρωσης), Δ. Κούρτοβικ, Δ. Καλοκύρης, Α. Κυριακίδης και πολλοί άλλοι. Και φυσικά οι ακρογωνιαίοι λίθοι της λογοτεχνίας μας (Ο Λοιμός, Το Κιβώτιο, Το Φράγμα) περνούν από το νεωτερικοσκόπιο, όπως βέβαια και η Πεντζίκεια Έρση, η Πολίτεια Ερόικα και ο Ροΐδειος Συριανός Σύζυγος.

Η αντιστοίχιση οπτικού και λεκτικού κειμένου δίνει πρόσθετη πρωτοτυπία στο έργο: το βιβλίο εικονογραφείται με φωτογραφίες 80 κομματιών της ιδιωτικής συλλογής νεωτερικής τέχνης του Λεωνίδα Μπλέτσιου, ενός συνόλου mixted media (video art, κατασκευές, περιβάλλοντα κ.λ.π.) και κλασικότερων μορφών τέχνης (ζωγραφική, φωτογραφία, χαρακτική, γλυπτική) που γίνεται ένας ιδανικός καμβάς προτάσεων για νέες αναγνώσεις. Στο εκτενές επίμετρο ο Μάνος Στεφανίδης συνεξετάζει νεωτερικότητα και ελληνική εικαστική δημιουργία πανοραμικώς και ενδελεχώς. Ιδού λοιπόν το πρώτο corpus εγχώριας νεωτερικής πεζογραφίας! Ένας δεύτερος τόμος αναμένεται και ανυπομονείται. / Εκδ. Μεσόγειος, 2007, κεντρ. διάθ. Ελληνικά Γράμματα, σελ. 587.

Δύσοσμο και λαμπρό πορεύεται το σκουπιδιάρικο μέσα στη νύχτα, βάναυσο σκάφος της θορυβώδους ματαιότητας, νεκροφόρα αλλόκοτων πτωμάτων, κάρο μιας ανάποδης Κατοχής που μαζεύει χορτάτους νεκρούς...[Γ. Σκαμπαρδώνης, Νυχτερινοί οδοκαθαριστές]

Αναστάσης Βιστωνίτης - Ex Libris. Κείμενα για τη λογοτεχνία του εικοστού αιώνα

Ο ποιητής, πεζογράφος, κριτικός και γεωγράφος της λογοτεχνίας μας κοινωνεί ένα εγχειρίδιο ποιητικότατης πλην ψύχραιμης και δοκιμιόγραφης πλεύσης στον κόσμο των καίριων βιβλίων του Εικοστού. Παραδέχεται πως περιέλαβε τους συγγραφείς που αγάπησε περισσότερο και τα βιβλία που θεωρεί ως τα αντιπροσωπευτικότερα του έργου τους, αναφέροντας και εκείνα που παραλείφθηκαν λόγω περιοριστικών κριτηρίων. Σε αυτόν λοιπόν τον προσωπικότατο Κανόνα βρίσκονται μερικά από τα έργα που προσδιόρισαν την φυσιογνωμία της Λογοτεχνίας του εικοστού αιώνα - έστω της Δύσης - και επέδρασαν στο έργο και άλλων συγγραφέων. Τούτα τα τρισέλιδα κείμενα (πρωτοδημοσιευμένα σε ειδική στήλη στο παλαιό εκείνο βιβλιοένθετο του Βήματος) καταφέρνουν να αποδώσουν τα πειστήρια της σπουδαιότητάς τους αλλά και τον πυρήνα της πλοκής με αξιοθαύμαστη πυκνότητα και συντομία.

Η ενότητα των Ποιητών περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τον τσιγγάνο της νέκυιας του πάνω κόσμου Φ.Γ. Λόρκα, τον δανδή της βιομηχανικής φαντασμαγορίας Β. Μαγιακόφσκι, τον επιτομέα του εκλεπτυσμένου πεσιμισμού Α. Μπλοκ, τον ερωτογράφο της σκιάς και των αποσιωπήσεων Ε. Μοντάλε, τον μεγαλοφυή πιερότο που ήξερε πώς να μετατρέπει σε γέλιο το ατομικό του δράμα (Γ. Απολλιναίρ), τον πιο αθόρυβο και πιο ευρωπαίο από τους αμερικανούς ποιητές Γουάλλας Στήβενς κ.ά. Στα δοκιμιακά οι Αντόρνο, Μπερλίν, Σόντακ, Φουκώ, Μπένγιαμιν, ΜακΛούαν, τα Αξόδευτα Πάθη του Στάινερ, οι Φαντασιακές Κοινότητες του Άντερσον (ο κόσμος μας ως ένας κόσμος [και εθνικιστικών] επινοήσεων).

Στην πεζογραφία ο Ανδριανός της Γιουρσενάρ ("ο πρώτος αυθεντικός Ευρωπαίος"), ο έγκλειστος των αναμνήσεων Χέρτζογκ (Μπέλλοου), ο Ζήνων της εξοντωτικής αυτοανάλυσης και της μεταφυσικής της δυστυχίας (Σβέβο), ο Ξένος, ο Απολυμαντής, ο Μάγος, οι Γυμνοί και οι Νεκροί, ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα, η Λολίτα, ο Πέδρο Πάραμο, ο Αρτέμιο Κρουζ κι ο Homo Faber, οι αναχωρητές του αμερικανικού αντι-ονείρου που βρέθηκαν Στον δρόμο και του παρηκμασμένου δυτικού πολιτισμού Στην καρδιά του σκότους. Εδώ πατάμε στο Γεφύρι του Άντριτς (ο μυθικός ρεαλισμός της βαλκανικής μνήμης), στις πόλεις του Καλβίνο, στην Παταγωνία του Τσάτγουιν, στο Μηδέν και το Άπειρο, υφιστάμενοι το έπος του εξευτελισμού ενός ανθρώπου δυστυχή και εξωφρενικά αστείου (Η Τύφλωση του Κανέτι), την Ανθρώπινη Μοίρα του Μαλρώ (η δράση ως νόημα ζωής), το Κουντερικό Αστείο.

Ο Βιστωνίτης εντοπίζει Κάτω από το ηφαίστειο του Λόουρι την πρώτη φορά που ένας συγγραφέας των νεωτέρων χρόνων περιέγραφε την κόλαση που τρώει τα σωθικά ενός και μόνο ανθρώπου και μετέτρεψε την αυτοκαταστροφή του σε ποίηση - τους πρώτους αρνητικούς ήρωες που δεν ανήκουν στο περιθώριο, τους εξοστρακισμένους του συστήματος και τα μαύρα πρόβατα της κοινωνίας στον Φάρο της Γουλφ - τις απόπειρες απάντησης πώς μπορεί ένας συγγραφέας να μιλήσει για το παρελθόν χωρίς να χάσουν οι ήρωες τη δική τους φωνή στη Βουή και την Αντάρα του Φώκνερ.

Με ιδιαίτερη ικανοποίηση βλέπω εδώ δυο λιγότερο προβεβλημένα μα μοναδικά έργα: την Ιστορία της Έλσας Μοράντε, ένα αντι-έπος των απλών και καθημερινών, και τους Επτά στύλους της σοφίας του Τ.Ε. Λώρενς (της Αραβίας), εκείνου του φλογερού πολίτη του κόσμου που με την ματιά του ασκητή ταύτισε την αιωνιότητα με την εικόνα της ερήμου και αποφάσισε να ζήσει ηρωικά σε έναν αιώνα που εξέθρεψε την αμφιβολία. Ίσως αυτός ο υπαρκτός ήρωας είναι ο φάρος που χρειαζόμαστε που και που. To Damascus! / Εκδόσεις Τυπωθήτω, 2006 [Σειρά Παραφερνάλια, 16], σελ. 326.

Περιοδικό Διαβάζω (τεύχος 499, Σεπτέμβριος 2009)

Υπάρχει χρόνος για μια τελευταία βουτιά στα αχανή λογοτεχνικά νερά; Να διαλέξουμε τότε μια άγνωστη περιοχή: την σύγχρονη (μετά το 1974) λογοτεχνία της Κύπρου, τρέχον κεντρικό αφιέρωμα. Γνωρίζαμε μόνο τους Νίκη Μαραγκού, Μάριο Μιχαηλίδη, Λεύκιο Ζαφειρίου, Αντώνη Γεωργίου και ελάχιστους ακόμα, τώρα έχουμε πλήρη επισκόπηση, παρουσιάσεις, προδημοσιεύσεις κ.ά. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον να δούμε πόσοι και ποιοι από την "γενιά του '74" μετέπλασαν λογοτεχνικά την τραγική σύγχρονη ιστορία.

Δυο συγγραφείς που γνωρίζουν καλά την ρευστότητα της έννοιας πατρίδα (Ίνγκο Σούλτσε, Τηλέμαχος Κώτσιας) προτείνουν τα νέα τους διαθέσιμα μυθιστορήματα και συζητούν με εντεταλμένους απεσταλμένους, ο Φίλιππος Φιλίππου υποστηρίζει το νέο ιδιότυπο νουάρ στιλ της Τζίλιαν Φλιν, ο Θεόδωρος Παπαγγελής (Σώματα που άλλαξαν τη θωριά τους, Διαδρομές στις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου, εκδ. Gutenberg) μας πείθει πως το οβιδιακό "εναλλακτικό έπος" αποτελεί την "πιο ευπώλητη μυθολογική εγκυκλοπαίδεια της δυτικής λογοτεχνίας".

Κι ένα κουίζ για τα τέλος: ποιος εκδοτικός οίκος θα βγάλει το ανολοκλήρωτο διήγημα The original of Laura του Ναμπόκοφ, για το οποίο είχε αφήσει γραπτές οδηγίες να καταστραφεί μετά τον θάνατό του αλλά ο καλός γιος του αποφάσισε να εκδώσει; Μην το ψάχνετε, τα δικαιώματα δόθηκαν "δικαιωματικά" στο Playboy και όχι στο αναμένον New Yorker. Κατά τα άλλα οι πανάξιοι Π. Μάρκαρης και Λ. Διβάνη αποχώρησαν από το ΕΚΕΒΙ, εφόσον τίποτα δεν γίνεται από το κράτος για τον χώρο του βιβλίου. Κοίτα ρε παιδί μου, και δεν το είχα καταλάβει...

ΥΓ. Όλοι οι παραπάνω χαρακτηρισμοί, "με τις λέξεις των συγγραφέων".