Αργεντινή τριπλέτα: Άρλτ, Κοζαρίνσκυ, Πίγλια

Ρομπέρτο Άρλτ - Οι 7 τρελοί

Να κι ένα πεδίο όπου ο Μπόρχες έπεσε έξω: η περιφρόνησή του για την γραφή του Ρομπέρτο Άρλτ μοιάζει πια αδικαιολόγητη και αναρωτιόμαστε σήμερα τι μπορεί να μην άρεσε στον καθολικό εκείνο αναγνώστη, καθώς ο Άρλτ (1900-1942) υπήρξε μια πραγματικά ιδιαίτερη περίπτωση. Μιλάμε για έναν πυρετοκίνητο γραφέα, με εμμονές στο κακό και το ανήθικο, έναν πλάστη αρνητικών ηρώων που όμως ξεσπούσαν στις ακρότητές τους μέσα σε απόλυτα αληθινά κοινωνικά δεδομένα. Γιατί ήταν η ίδια η εποχή που ωθούσε όλους αυτούς τους παραπεταμένους στα άκρα, ήταν η ίδια η ζοφερή πραγματικότητα που δικαιολογούσε τις αναίσχυντες πράξεις τους.

Ήδη από την πρώτη σελίδα ο Ρέμο Εδροσάιν βρίσκεται ενώπιον τριών ανωτέρων της Σακχαροποιίας όπου εργάζεται, ακούγοντας: Υπάρχει μια καταγγελία ότι μας έχετε κλέψει εξακόσια πέσος. Αισθάνεται άδειος, ένα κέλυφος ανθρώπου, κινούμενο από τον αυτοματισμό της συνήθειας. Βρίσκεται ξανά "στη ζώνη της αγωνίας" και της ονειροπόλησης μιας ζωής όπου το αύριο δεν θα αποτελεί συνέχεια του σήμερα, αλλά θα είναι πάντα διαφορετικό και εσαεί απροσδόκητο. Η ένταξή του στην επαναστατική οργάνωση του Αστρολόγου (και Αρλτικής αλτ-περσόνας) είναι θέμα χρόνου. Αυτή η οργάνωση που μοιάζει με αίρεση, τσίρκο και τρομοκρατική ομάδα μαζί σκοπεύει να τιμωρήσει κάθε έμπορο, πλούσιο ή αστό και να μοιράσει κοινωνικά δίκαια και ευτυχίες χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα κι όλες τις εκδηλώσεις σκοτεινών ενστίκτων. Αναπόφευκτα θα ποδοπατήσει και κάθε ηθική διάκριση. Τα φλογοβόλα (για να κλέψω τον τίτλο ενός άλλου βιβλίου του Άρλτ) κίνητρά τους αναβλύζουν από την ταξική ταπείνωση που βιώνουν καθημερινά, εγείροντας εκδικητικές τάσεις και νικηφόρα οράματα. Ο βασικός κινητήρας της επανάστασης θα είναι ένα οργανωμένο πλέγμα πορνείων. Ο Νιτσεϊσμός ας επικρατήσει κάθε Μανιχαϊσμού. Οι Άγγελοι Εξολοθρευτές δεν εγγυώνται κανένα παράδεισο. Ας γίνει κόλαση, λένε, καλύτερη θα είναι από το παρόν.

Μια ομήγυρη σκληρών, αυτοκαταστροφικών και παραβατικών τύπων, ο Μελαγχολικός Μαστροπός, ο Ταγματάρχης, ο Χρυσοθήρας, ο Άντρας Που Είδε Την Μαία, η αγέρωχη Χωλή Ιπόλιτα, κι άλλες εξπρεσιονιστικές καρικατούρες και "υιοί της απώλειας" θα εξεγερθούν όχι μόνο για να ζήσουν αλλά και για να μπουν βαθύτερα στο νόημα της ζωής, να θρέψουν τις υπαρξιακές τους πείνες. Ιδού ένα επικίνδυνο μίγμα: πλήξη και απόγνωση μαζί. Είναι εμφανής η αιμομιξία του Άρλτ με τις λογοτεχνίες του Κακού και τους Λωτρεαμόν, Ντοστογέφσκι, Κάφκα, Γκομπρόβιτς, Κόχουτ, Βίτκιεβιτς αλλά και μια ανεστραμμένη Ζωή των Μποέμ. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες οι συνδέσεις με το παρόν: τα σχέδια των χημικών επιθέσεων, ο τρόπος προσηλυτισμού που μοιάζει με των αιρέσεων, η δυστοπία των μηχανών που θυμίζει εξίσου Φριτς Λανγκ και Σοσιαλιστικό Ρεαλισμού, η θεωρητική σκευή του Ολοκληρωτισμού. Εκείνος που θ' ανακαλύψει το ψέμα που χρειάζεται η μάζα θα γίνει ο Βασιλιάς του Κόσμου. [σ. 195]

Ο Μπόρχες θαύμαζε τους λούμπεν ανθρώπους των κακόφημων πλευρών του Μπουένος Άιρες, ίσως επειδή δεν μπορούσε ποτέ να τους μοιάσει. Ο Άρλτ δεν είχε πρόβλημα: αυτές ήταν οι παρέες του και συχνά ζούσε σαν κι αυτούς. Οι 7 τρελοί συνεχίζουν στα Φλογοβόλα, που μαζί με το Λυσσαλέο παιχνίδι και τον Μάγο Έρωτα (1926 - 1932 αντ.) είναι τα μοναδικά μυθιστορήματα του Άρλτ, προτού ανακοπεί η ταχύπαλμη (σαν τη γραφή) καρδιά του. Από διηγήματα και θεατρικά, ξεχείλιζε, όμως αυτός ο ασπούδαχτος - εργάτης - δημοσιογράφος διαβάστηκε περισσότερο ως οξυγράφος χρονικογράφος (τιτλοφορούσε τα χρονογραφήματά του ως οξυγραφίες) εφόσον η αδιαφορία του για γραμματικές και ορθογραφίες και η άτακτη και συχνά ασύνδετη γραφή του τού στέρησαν την αποδοχή ως συγγραφέα. Σήμερα η επίδρασή του στην αργεντινή λογοτεχνική μοντερνικότητα θεωρείται δεδομένη, ο Πίγλια (βλ. πιο κάτω) τον αναφέρει δεόντως και με δέος, ενώ παραμένει άγνωστος στους ευρωπαϊκούς κανόνες. Αυτοί χάνουν. / Εκδ. Ροές, 2008, μτφ. Δήμητρα Παπαβασιλείου, σελ. 345, με προλογικό σημείωμα και σημειώσεις της μεταφράστριας (Roberto Arlt, Los siete locos, 1929)

Εντγκάρντο Κοζαρίνσκυ - Ο Μολδαβός σωματέμπορος

Μπορεί ένα κουτί παπουτσιών να χωρέσει αποκόμματα αναμνήσεων μιας ζωής; Για τον ηλικιωμένο αργεντινό ηθοποιό Σάμι Βαρσάουερ μπορεί, αρκεί να περιέχει τα θεατρικά προγράμματα των παραστάσεων που συμμετείχε, και κυρίως ένα: του γίντις έργου Ο Μολδαβός σωματέμπορος που είχε παιχτεί το 1927 στις αθλιεμένες συνοικίες των μεταναστών. Το κουτί φτάνει σ' έναν νεαρό δημοσιογράφο που οδηγείται με τη σειρά του στο χειρόγραφο και μέσω αυτού στο άνοιγμα ενός άγνωστου τραγικού κόσμου.

Το 1891 η αργεντινή κυβέρνηση πούλησε αχανείς εκτάσεις γης σε βαρόνο, για δημιουργία αποικιών διωγμένων Εβραίων, μια ιδανική δεξαμενή για την οργάνωση Ζβι Μιγκντάλ που έφτασε να διαθέτει 2.000 οίκους ανοχής και 30.000 γυναίκες, με τις ευλογίες της εβραϊκής κοινότητας και τις προστασίες της εγχώριας αστυνομίας και δικαιοσύνης. Προφανώς η συγκυρία υπήρξε βολική τόσο για τους εχθρούς της εθνότητας (που μπορούσαν πλέον να χαρακτηρίζουν γενικευμένα τις Εβραίες γυναίκες) όσο και για τους εσωτερικούς της κοινότητας (που μπορούσαν να ξεσπούν σε αποδιοπομπαίους τράγους), ενώ το θέμα παραμένει μέχρι σήμερα ένα από τα ταμπού της πολύπαθης χώρας. Trafficking, μορφή πρώτη: Χιλιάδες Εβραίες από την Ανατολική Ευρώπη βρέθηκαν στην Αργεντινή μέσω ταμάτων νέας ζωής ή γάμου, καταλήγοντας σε πορνεία παρά την θέλησή τους. Trafficking, μορφή δεύτερη: Χιλιάδες νέες από την Ανατολική Ευρώπη βρίσκονται σε Δυτικές χώρες μέσω κοινής (αυτ)απάτης με ίδια κατάληξη. Ο γιος του μπαντονεονίστα που είχε αγαπήσει και απαγάγει μια τέτοια πόρνη συναντά με τη σειρά του μια ανήλικη πόρνη από το Κοσσυφοπέδιο σε αυτοκινητόδρομο έξω από το Παρίσι.

Σ' έναν άλλο παράλληλο μα εν τέλει εφαπτόμενο κόσμο, οι Εβραίοι συνέχιζαν το δικό τους θέατρο, προσθέτοντας στοιχεία αργεντινής μουσικής (ταγκό κλπ.) και δημιουργώντας ένα ιδιότυπο γίντις μουσικό θέατρο. Το λαϊκό αυτό έργο (που είχε γραφτεί από επαγγελματία προξενητή και αναφερόταν σ' έναν ευαίσθητο προαγωγό που πήρε πάνω του το έγκλημα μιας πόρνης, προφανώς αλλοιώνοντας μια φρικιαστική πραγματικότητα) διαπλέκεται και κληρονομικά με την αληθινή ζωή δεκαετίες αργότερα: και στις δυο περιπτώσεις ο άγγελος υπερασπιστής της αγαπημένης του πόρνης υφίσταται τις σκληρές συνέπειές των πράξεών του. Στον τραγικό κόσμο του trafficking και του εμπορίου λευκής σάρκας, φαίνεται πως τίποτα δεν αλλάζει, παρά μόνοι οι τόποι και τα ονόματα. Μένουν οι προσωπικές αντιστάσεις του καθενός, κι εδώ λάμπουν.

Αργεντινός πλην αυτοεξόριστος στο Παρίσι μετά την επάνοδο του Περόν (1973) όπου και άρχισε την σκηνοθετική του περιπέτεια σε φιλμ και βιογραφίες (Ζαν Κοκτώ, Σάρα Μπερνάρ, Αντρέι Ταρκόφσκι), ο Κοζαρίνσκυ (γενν. 1939), πήρε ...μεταγραφή στις μελέτες (Ο Μπόρχες και ο Κινηματογράφος, 1974) και την λογοτεχνία. Εκεί "ζωγραφίζει" ως μικροφορμίστας, δηλώνει μαθητής όχι των μεγάλων αργεντινών αλλά του ... Χένρι Τζέιμς και συντομογράφος της έκφρασης πετώντας κάθε περιττό στοιχείο - εξ ου και το μικρό μέγεθος του βιβλίου του, απ' το οποίο θα έπρεπε να παίρνουν μαθήματα τόσοι δικοί μας συγγραφείς που θέλουν να ξεπερνούν το 450σέλιδο. Σ' αυτό το "θεατρικό μέσα στο μυθιστόρημα" σφίγγονται οι αρμοί της πλοκής και στύβονται οι μελοδραματικοί χυμοί, μαστορεύοντας ένα ιδανικό documentary fiction / Εκδ. Πάπυρος, 2008, μτφ. Αλίκη Βασώνη, επίμετρο Αλμπέρτο Μανγέλ, σελ. 177 (Edgardo Cozarinsky, El rufi?n moldavo, 2004).

Περιοδικό Πλανόδιον, τεύχος 47 (Δεκέμβριος 2009)

Η ιδέα της απούσας πόλης είναι κάτι πολύ ζωντανό για μένα. Κάθε φορά που περπατώ στο Μπουένος Άιρες ανακαλύπτω κάποιο δρόμο, κάποιο μέρος όπου έχω ζήσει στο παρελθόν, που πια δεν είναι αυτό που ήταν, που συνεχίζει να υπάρχει εκεί, διαφορετικό απ' αυτό ου ήταν. Είναι μια πολύ που πια δεν υπάρχει αλλά συνεχίζει να είναι παρούσα ως μια χαμένη προσωπικότητα. Ακόμα κι όταν απαντάει σε ερωτήσεις ο Ρικάρντο Πίγλια [Ricardo Piglia, γεν. 1940] ανάβει πολλαπλά φωτάκια σκέψης και συνείδησης, πόσο μάλλον όταν γράφει διηγήματα και μυθιστορήματα. Βέβαια είναι η μικρή φόρμα εκεί όπου έχει θαυματουργήσει αυτός ο υπέροχος Αργεντινός, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς εκείνου του Νότου και οποιουδήποτε Νότου. Στο Πλανόδιο τούτο Αφιέρωμα η Ελένη Κεφάλα συζητά μαζί του, μεταφράζει κείμενά του (όπως το εκπληκτικό Η τρελή και η ιστορία του εγκλήματος) και μας εισάγει στο έργο του, έναν κόσμο όπου δίνεται φωνή στις πιο ετερογενείς και ετερόκλητες παραδόσεις και αφηγήσεις.

Αν ο κάθε συγγραφέας δημιουργεί τους προδρόμους του, όπως είχε πει ο Μπόρχες, τότε αυτός ο Αργεντινός έχει πίσω του ολόκληρη παρέα: Κάφκα, Μεσεδόνιο, Άρλτ, Χέμινγουέι, Μπρέχτ, Ονέτι (Το Ναυπηγείο του οποίου σεναριακά μετέπλασε για ταινία) και πολλούς ακόμα. Με μια προσωπική αισθητική συγκρητιστική δυο αντίρροπων πόλων (Χόρχε Λουίς Μπόρχες - Ρομπέρτο Άρλτ) οι σύντομες φόρμες του ή αλλιώς κείμενα μικρού μήκους ή αλλιώς μικροαφηγήσεις εκφράζουν "τις εναλλακτικές φωνές που θέτουν σε αμφισβήτηση τις ολοκληρωτικές αφηγήσεις". Για τον Πίγλια η έμφυτη σε όλους τους ανθρώπους αφήγηση ιστοριών, η λανθάνουσα προφορικότητα του είδους (το διήγημα ως μια εφήμερη εκδοχή σε μια σειρά άπειρων δυνάμει παραλλαγών), η αφηγηματική οικονομία και η αριστοτελική αντίληψη περί αναγκαίου καθιστούν το διήγημα "ανώτερο" του μυθιστορήματος στον συλλογικό ψυχισμό. Και διατηρείται πάντα το ερεθιστικό ερώτημα: Μέχρι ποιό σημείο μπορεί να συμπυκνωθεί μια ιστορία;

Κατά τα άλλα, ο Σλοβάκος γείτονάς Jan Zambor γίνεται πλέον και ψυχικός μας πλησιαστής χάρη στα εννέα ποιήματα που μεταφράζει ο Κάρολος Τσίζεκ και σε υπέροχες συνθέσεις όπως το "Μια γυναίκα απ' τον ανώνυμο κόσμο" από την συλλογή Ένα άλογο στον οικισμό (1983), οι Τάσος Πορφύρης και Βασίλης Μανουσάκης καταθέτουν διηγήματα και όπως πάντα το κύριο σώμα βρίθει ποιημάτων (Γιάννης Δάλλας, Ιωάν. Σ. Ρώσσης, Αγγελική Σιδηρά, Γρηγορία Πούλιου κ.ά.). Ο Φώτης Τερζάκης περιδιαβαίνει Κένυα και Τανζανία στα κειμενο-φωτογραφικά Υποσαχάριά του και στο τέλος του διαδρόμου και πάντα στη θέση του ο Αρχιληξίαρχος. Αυτή τη φορά έχει εντοπίσει ένα κείμενο του Βασίλη Βασιλικού για τους μπίτνικς εν έτει 1962 και επ' ευκαιρία ανασκοπεί τις πρώτες αντιδράσεις της ελληνικής περί αυτών κριτικής.

- Γράψε μας κάτι ακόμα, Ρικάρντο. -Ένα διήγημα πάντα διηγείται δυο ιστορίες. Η αλήθεια μιας ιστορίας εξαρτάται πάντα από ένα συμμετρικό επιχείρημα που αναπτύσσεται κρυφά. Το να τελειώνεις ένα διήγημα σημαίνει να ανακαλύπτεις το σημείο τομής που σου επιτρέπει να μπεις στην άλλη πλοκή.[238 σελ.]/ Εκδότης: Γιάννης Πατίλης, planodion@otenet.gr