Εξόριστοι εντός κι εκτός
Μαργιάν Σατραπί - Κεντήματα
Η Σατραπί (1969, Ραστ, Ιράν) έχει μετοικήσει στην Γαλλία από το 1994 όπου ζει μέχρι σήμερα, αλλά είναι πολύ περισσότερο Ιρανή από τους εκεί φύλακες της ηθικής, εφόσον δίνει φωνή σε όλους όσους αδυνατούν να μιλήσουν και να ζήσουν ελεύθερα στην τερατώδη θεοκρατία που τους επιβλήθηκε, κοινώς εκφράζει απείρως περισσότερους συμπατριώτες της. Εισαγμένη στον χώρο των κόμικς από τον Γάλλο κομικίστα David B., τα ασκεί μαζί με την ζωγραφική και την γραφή κι έχει γίνει πλανητική δημιουργός, προσφέροντας τις συνεργασίες της με έντυπα και περιοδικά ανά τον κόσμο.
Μετά από την πλήρη εικόνα της δημόσιας ζωής που κομικοτέχνησε στα κορυφαία Περσέπολις 1 και 2 σειρά παίρνει η εντός των τοίχων ιδιωτικότητα των γυναικών: εννιά γυναίκες από τρεις γενιές σε ένα σπίτι μια μέρα του 1990 σε διαλογικό κύκλο, με συντονίστρια την οπιομανή, τριπλοπαντρεμένη και πάνσοφη γιαγιά, συζητούν οτιδήποτε τις καίει: έρωτας δοσμένος και σεξ το άγνωστον, γάμος "ιερός" και ψεύτικος, προσωπική ζωή και υποκρισία, παρθενία και παρθενορραφές - ιδού μια άλλη εκδοχή του "κεντήματος", πέρα από την οικεία οικιακή χειροτεχνία.
Οι απίστευτες ιστορίες που ανταλλάσσονται συνθέτουν όλες μαζί έναν οδηγό επιβίωσης σε μια κοινωνία ψευτοηθική, κομπλεξική, μισογυνική και ανδρο-μονομανιακή. Όμως καμία αίσθηση κατάθλιψης δεν εισχωρεί εδώ: το χιούμορ είναι ασεβές, ο κυνισμός τρυφερός και η αίσθηση μαυροκωμική. Η Σατράπι σκιτσάρει τις ηρωίδες της με ιδιαίτερη θεατρικότητα σε βλέμματα, εκφράσεις, κινήσεις, ορθοστασίες και μιμήσεις - διόλου τυχαία η ομάδα "Θείες" το ανέβασαν σε θεατρικό φεστιβάλ πέρσι στο Θέατρο επί Κολωνώ.
Το έγραψαν ο Κούντερα, ο Μανέα και τόσοι άλλοι: υπάρχει πάντα μια κωμική πλευρά στα καθεστώτα του ολοκληρωτισμού. Που σίγουρα δεν αναιρεί την τραγικότητα της καθημερινής του ζωής, αλλά προσφέρει αναγκαίες αναπνοές στο μυαλό, που άλλωστε ποτέ δεν περιορίζεται, όπως ποτέ δεν φυλακίζεται το εσωτερικό του κάθε ανθρώπου. Θα έπρεπε αυτό το βιβλίο να διανεμηθεί σ' όλα τα σπίτια των απανταχού μουλα(ρα)δων για να δουν το φως το αληθινό, κοινώς τη φωτεινή αλήθεια.
Πριν είχα μικρό στήθος και μεγάλο κώλο. Μάλιστα κυρίες μου, πήγα και μου έβγαλαν το λίπος από εδώ και το έβαλαν εδώ. Τώρα έχω μεγάλο στήθος και μικρό κώλο. Πού να ξέρει κι αυτός ο ηλίθιος πως όποτε φιλάει το στήθος μου φιλάει τον κώλο μου. / Εκδόσεις Ηλίβατον, 2008, μτφ. Γεωργία Τσάκωνα, [Οικολογικό Αναγνωστήριο, 4], 138 σελ. / Marjane Satrapi, Broderies (Embroideries), 2003).
Νόρμαν Μανέα - Περί γελωτοποιών. Ο δικτάτορας και ο καλλιτέχνης
Ο Ρουμανοεβραίος συγγραφέας (Μπουκοβίνα, 1936) έφτασε πρόσφυγας στη Δύση με διακαή πόθο να μιλήσει για την ζωή υπό την ρουμανική δικτατορία αλλά συνάντησε απροθυμία: το θέμα ήταν ήδη κορεσμένο, ενώ η δυτική κοινωνία εξελάμβανε την κατάρρευση του αντίπαλους δέους ως την δική της νομιμοποίηση. Έτσι η εξορία του εκτός από το γλωσσικό σοκ, έμοιαζε με άλμα στο κενό. Τώρα πώς θα μιλούσε για εκείνη τη δικτατορία - μείγμα βαναυσότητας, δημαγωγίας και φάρσας, μια φυλακή με κρατικά και ιδιωτικά κελιά και δεσμοφύλακες τους συνανθρώπους του;
Έπρεπε να ξεχάσει το βαθύ σκοτάδι στο δρόμο, το κρύο στα σπίτια, τις ατέλειωτες ουρές για την προμήθεια των στοιχειωδών, την θέα του ίδιου προσώπου σε όλους τους τοίχους και σε όλους τους χώρους, την κρατικοποίηση του χρόνου; Τα σπίτια - προσωπικά κλουβιά, τις δυο ώρες καθημερινής φρίκης στην τηλεόραση με τους άθλους του προεδρικού ζεύγους; Το να σταματάς να βλέπεις τους φίλους σου γιατί δεν έχει λεωφορεία, να μην έχεις να προσφέρεις κάτι στους επισκέπτες σου, να μην αντέχεις τις ρυτίδες της ήττας στους αγαπημένους σου; Ένας συγγραφέας επιπρόσθετα είχε να αντιμετωπίσει μια τρομοκρατημένη και υστερική λογοκρισία, την σαδιστική εκ μέρους των αρχών συντήρηση της αβεβαιότητας και της αναμονής της έγκρισης - που ανά πάσα στιγμή μπορούσε να ανασταλεί, τον βλακώδη φόβο και τον ύπουλο σαδισμό των υπαλλήλων με αρμοδιότητες πολιτισμού. Οι λογοτέχνες ασκούνταν στην "κωδικοποιημένη" επικοινωνία, σ' ένα ολόκληρο "σημειολογικό" σύστημα για μυημένους. Εκεί αναζητούσε ο αναγνώστης ό, τι δεν έβρισκε στις εφημερίδες και στα εγχειρίδια. Και ο απλός κόσμος; Στους περισσότερους η αρχική αποθάρρυνση μετατρεπόταν σε παθητική αποδοχή και κατόπιν σε υποταγή. Οι συμβιβασμοί δημιουργούσαν συναίσθημα συνενοχής, η ψυχολογία καταρρακωνόταν.
Όμως αν κανείς δεν θέλησε να ακούσει τις σκέψεις και συμπεράσματα του Μανέα από μια τέτοια εμπειρία, δεν έμενε παρά να τα περάσει σε αυτή τη σειρά των εξαιρετικών δοκιμίων της συλλογής. Εδώ περιλαμβάνονται εξαιρετικά κείμενα για την εξορία, την σχέση μεταξύ συγγραφέα, εξουσίας και των "όχι και τόσο αθώων" καταπιεσμένων μαζών αλλά και για τις αλησμόνητες κομματικές εκδηλώσεις με τους εντεταλμένους "λογοτέχνες" του κράτους, την εισήγηση του λογοκριτή για το μυθιστόρημά του Ο Μαύρος Φάκελος (: καφκική αλληγορία για την ζωή επί Τσαουσέσκου), την ταλαιπωρία που υπέστη εξαιτίας μιας συνέντευξης του '81, την ατέρμονη μαθητεία του να ζει κανείς αλώβητος υπό τέτοιες συνθήκες.
Σήμερα ο Μανέα διδάσκει λογοτεχνία των Ανατολικών Χωρών σε Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, νοιώθοντας "ξένος" φυσικά και στις ΗΠΑ. Ποτέ δεν έγινε μέλος του κόμματος ή αντιφρονών με την τρέχουσα σημασία, δεν αποκάλεσε ποτέ και κανέναν "σύντροφο", ούτε και έχασε το χιούμορ του μπροστά στο "απεριόριστο της απόγνωσης". / Εκδ. Άγρα, 2003, μτφ. Βίκτωρ Ιβάνοβις, 344 σελ. (Norman Manea, Despre clovni: dictatorul si artistul, 1997).
Όσιπ Εμίλιεβιτς Μάντελσταμ - Ταξίδι στην Αρμενία
Εξόριστος στην ίδια του τη χώρα, ζώντας υπό την αίρεση της σύλληψης και θανάτωσης από το σταλινικό καθεστώς. Εξόριστος στην επικράτεια του φόβου.
Αν ο πιο αγαπημένος μου ταξιδευτής - συγγραφέας είναι ο Μπρους Τσάτουιν, ο πιο αγαπημένος μου ρώσος ποιητής είναι ο Όσιπ Μαντελστάμ (1891 - 1938). Ο πρώτος μου γνώρισε τον δεύτερο: το Ταξίδι στην Αρμενία ήταν ένα από τα δυο βιβλία που πάντα φρόντιζε να παίρνει στα ταξίδια του ο Τσάτουιν (το άλλο ήταν Χέμινγουεϊ, Στον καιρό μας). Πώς βρέθηκε ο Μαντελστάμ βρέθηκε στην Αρμενία; Μέσω μιας "κομαντιρόφκα", της περιήγησης εργασίας που πραγματοποιούσαν στις αρχές του '30 συγγραφείς με την εντολή να συγγράψουν εγκωμιαστικά άρθρα για την πρόοδο της τεχνολογίας.
Φυσικά ο ποιητής αγνόησε την εντεταλμένη υπηρεσία και ύμνησε τα ακριβώς αντίθετα, τη φύση, τα τοπία, την ρώσικη ψυχή, την γλώσσα των ανθρώπων, την αρχιτεκτονική τους, την καθημερινότητά τους, την ελευθερία τους. Ζώντας σ' έναν αέναο νομαδισμό χωρίς συγκεκριμένο προορισμό, όλα τον έστρεψαν ξανά στην ποίηση (μετά από πενταετή σίγαση), ενώ η γνωριμία του με τον ένθερμο βιολόγο νεολαμαρκιστή Μπορίς Σεργκέγιεβιτς Κούζιν του διεύρυνε το ενδιαφέρον για τις επιστήμες της φύσης, ανοίγοντας ακόμα περισσότερο την βεντάλια της όρασής του. Ο φίλος της Αχμάτοβα και του Παστερνάκ, ο αγαπημένος της Τσβετάγιεβα, εκείνος που έκανε παρατεταμένα γέλια ακόμα και στις πιο ζοφερές καταστάσεις αποκρυπτογραφούσε τώρα εκ νέου την μαγεία του κόσμου.
Αυτό το πλανευτικό και υπέρτατα ποιητικό κείμενο που ειδολογικά ανήκει παντού και πουθενά (επιστήμη, ποίηση, πρόζα, βιολογία, αυτοβιογραφία, ταξιδιογραφία, περιήγηση, φιλοσοφία, πολιτική, γεωγραφία) ήταν το τελευταίο που είδε τυπωμένο. Αργότερα προειδοποιήθηκε να το αφαιρέσει από την έκδοση των απάντων του και να το αποποιηθεί, ενώ ο διευθυντής του περιοδικού Ζβεζντά (όπου δημοσιεύθηκε) είχε ήδη χάσει τη δουλειά του. Η επιστροφή στη Μόσχα ήταν η βίαιη προσγείωση στην σοβιετική πραγματικότητα: εξορία το 1934 στο Τσέρντιν, απόπειρα αυτοκτονίας, νέα εξορία στο Βορόνιεζ με εθελοντική συντροφιά της γυναίκας του, επιστροφή το 1937 αλλά απαγόρευση εισόδου στη Μόσχα, καταδίκη το 1938 σε καταναγκαστικά έργα για αντεπαναστατική δράση, θάνατος λίγο αργότερα σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Αλλά όπως έλεγε συχνά, ζούσε "πάντα έτοιμος για τον θάνατο".
Η έκδοση αυτού του αφηγήματος των λίγων και τόσο άπειρων μέσα στην πυκνότητά τους σελίδων συνοδεύεται από επιστολές, πλήρη συγκινησιακό πρόλογο του μεταφραστή, ερμηνευτικές σημειώσεις και 7 μαυρόασπρες φωτογραφίες. / Εκδόσεις Ίνδικτος, 2007, μτφ. Γιώργος Χαβουτζάς, σελ. 240.
Περιοδικό Διαβάζω, τεύχος 503 (Ιανουάριος 2010)
Αφιέρωμα Ζοζέ Σαραμάγκου
Συμβολικά αυτοεξόριστος στο νησάκι Λανθαρότε των Καναρίων (ισπανικό έδαφος) ύστερα από την αντίδραση του Βατικανού και "πιστών" για το Κατά Ιησούν Ευαγγέλιο με διαρκώς ανοιχτούς λογαριασμούς με την Εκκλησία (π.χ. στο Περί θανάτου όπου οι άνθρωποι σταματούν να πεθαίνουν, η βιομηχανία που έχει στήσει ο χριστιανισμός γύρω από το θάνατο βραχυκυκλώνει), δηλωμένος άθεος σε έθνος Καθολικών, μέλος ενός σκληροπυρηνικού κομμουνιστικού κόμματος σε αντικομμουνιστική εποχή, αντίθετος σε ευρωπαϊκές ενώσεις και νομισματικά ταμεία, συμπαραστάτης Τσιάπας και Παλαιστινίων, με μοναδικούς δασκάλους τους ίδιους τους ήρωες των βιβλίων (ακριβώς την μαθητεία πλάι τους αφορούσε η ομιλία του στο Νόμπελ) ο Σαραμάγκου είναι όντως ένας "αντιρρησίας συνείδησης", όπως προσφωνείται στο αφιέρωμα με τα εξαιρετικά βαθιά κείμενα της Μαρίας Ξυλούρη και φιλική συμμετοχή Χάρολντ Μπλουμ.
Όταν με την Επανάσταση των Γαριφάλων στα 70ς η Πορτογαλία έχασε τις αποικίες της και από αυτοκρατορία κατέληξε φτωχή περιφερειακή χώρα, η "πορτογαλικότητα" έχασε το περιεχόμενό της και υπήρξε ανάγκη επανεκτίμησης της ταυτότητας και της ιστορίας των πορτογάλων. Τα μυθιστορήματα του Σαραμάγκου κατέδειξαν την αμφισβητήσιμη κατασκευή που αποτελεί η Ιστορία, τις διορθώσεις που επιδέχεται, το πόσο αβέβαιη και ιδεολογικά διαχειρίσιμη είναι η ιστορική αλήθεια, την στενότατη σχέση της με την εξουσία, τις πορείες που θα μπορούσε να ακολουθήσει, τις εναλλακτικές αναγνώσεις της. Κι όλα αυτά με το ολότελα δικό του στιλ, μια πλημμύρα πρόζας με μουσικές προτάσεις ιδιόρρυθμης έως απούσας στίξης, μ' έναν μόνιμο αφηγητή να μας μιλάει και να μας μπερδεύει, λυρικός, θεωρητικός, κουτσομπόλης και τρομακτικός, σε κείμενα ουτοπικά και δυστοπικά, υπερφυσικά και λογικότατα.
Φεύγουμε με την εικόνα από την Πέτρινη Σχεδία που τόσο σόκαρε πλείστους αναγνώστες: η Ιβηρική χερσόνησος αποκολλάται από την Ευρώπη και ταξιδεύει στον Ατλαντικό για να γνωρίσει άλλους πολιτισμούς - όχι αποικίες - και η αναγέννηση πρωτοφαίνεται στις ταυτόχρονες εγκυμοσύνες των γυναικών, ενώ η γερασμένη Ευρώπη μένει ακίνητη. [128 σελ.]