Αθέατες πλευρές
Robert Knoth - Πιστοποιητικό Τσερνομπίλ 000358. Τέσσερις ζώνες πυρηνικής καταστροφής στην πρώην Σοβιετική Ένωση
Ο αριθμός του τίτλου ανήκει στην Λευκορωσίδα Άνια που από τα 4 της ζει μια "νέα" ζωή γεμάτη πόνο εξαιτίας του καρκίνου από το ατύχημα στο Τσερνομπίλ και αφορά το πιστοποιητικό που της εγγυάται δωρεάν φάρμακα και περίθαλψη. Οι 4 ζώνες του τίτλου αφορούν τις κυριότερες εστίες ραδιενεργής μόλυνσης με θύματα εκατομμύρια κατοίκους. Είκοσι χρόνια μετά το "ατύχημα" η πυρηνική βιομηχανία επανέρχεται δριμύτερη, ανεξάρτητα από τα εκατοντάδες συνεχιζόμενα πυρηνικά ατυχήματα, τις χωματερές ραδιενεργών αποβλήτων και τις "καταραμένες γωνιές του πλανήτη".
Τσερνομπίλ: 600.000 εκκαθαριστές στάλθηκαν στην σφραγισμένη ζώνη για να σβήσουν τα νέφη, να θάψουν χωριά, να καλύψουν τους δρόμους με νέα άσφαλτο. Τι απέγιναν όσοι δεν θάφτηκαν σε μολύβδινα φέρετρα για να μη μολυνθεί το έδαφος. Νότια Ουράλια, Μαγιάκ, "το πιο μολυσμένο σημείο του πλανήτη". Τα απόβλητα από την κατασκευή πυρηνικών κεφαλών χύνονταν στο ποτάμι - εξ ου και "η αρρώστια του ποταμού", ενώ μια δεξαμενή εξερράγη το 1957.
Ο γεωργός που καθάρισε το ποτάμι ζει ακίνητος γιατί τα κόκαλά του έγιναν τόσο εύκαμπτα που σπάνε με την παραμικρή του κίνηση. Σιβηρία, Σεβέρσκ / Τομσκ-7, πόλη - έδρα της Κοινοπραξίας Χημικών Επιχειρήσεων της Σιβηρίας, μια από τις 50 κλειστές πόλεις - απαγορευμένες για επισκέπτες. Πρέπει να δημιουργηθούν θέσεις για τους πυρηνικούς επιστήμονες, αλλιώς θα μεταγραφούν σε κράτη Τρίτου Κόσμου και σε "ξένες" βιομηχανίες όπλων μαζικής καταστροφής. Πολλαπλές κλοπές ραδιενεργών υλικών, ελάχιστοι φρουροί, δωροδοκήσιμοι. Ο καθηγητής και δημοσιογράφος που δημοσίευε σχετικά, πιέστηκε να σταματήσει, καταστράφηκαν οι εγκαταστάσεις της εφημερίδας του, απολύθηκε. Πεδία πυρηνικών δοκιμών στο Σεμιπαλατίνσκ: χιλιάδες στρατιώτες στάλθηκαν για έλεγχο αντοχής οργανισμού και εξοπλισμού και πέθαναν ταχύτατα.
Η Άνια περνάει την ζωή της στο κρεβάτι, εκεί δέχεται δάσκαλο και φίλους. Είναι πολύ αδύναμη για να κουνηθεί αλλά πρέπει να αλλάζει θέση κάθε 15 λεπτά για να μην "ανοίξει" το σώμα της. Οι γονείς της πίνουν συνεχώς καφέ για να βρίσκονται ξύπνιοι δίπλα της. Ακόμα και στις επόμενες γενιές το ραδιενεργό καίσιο και το στρόντιο είναι αδύνατο να αφαιρεθούν από τα οστά. Αμέτρητα παιδιά αδυνατούν να συγκεντρωθούν ή να κρατήσουν κάτι στα χέρια τους ή έχουν ανύπαρκτη μνήμη, αμέτρητοι άνθρωποι απλά περιμένουν να εκραγεί η ωρολογιακή βόμβα που κουβαλούν μέσα τους. Κόσμος που ποτέ δεν ενημερώθηκε, έμεινε αβοήθητος στην αντιμετώπιση των συνεπειών, χρησιμοποιήθηκε ως πειραματόζωο για τις επιπτώσεις της ακτινοβολίας. Στα σφραγισμένα χωράφια βόσκουν γελάδια, το νερό όπου βράζεται το ρύζι έρχεται κατευθείαν από τα ορυχεία ουρανίου. Η ραδιενέργεια είναι αόρατη, άοσμη και άηχη αλλά βρίσκεται παντού.
Ο φωτογράφος Robert Knoth και η δημοσιογράφος Antoinette De Jong ταξίδεψαν σε Καζακστάν, Ουκρανία, Λευκορωσία για λογαριασμό της Greenpeace και κατέγραψαν δραματικές ανθρώπινες ιστορίες που συνεχίζουν να διαλύουν ανθρώπους τη στιγμή που οι δικές μας αναμνήσεις τους ξεθωριάζουν. Επειδή στην Άνια και στις Άνιες αξίζει κάτι παραπάνω από ένας αριθμός πιστοποιητικού. Αυτό το βιβλίο δεν θα έπρεπε να είναι άγνωστο αλλά να βρίσκεται στην πρώτη προθήκη κάθε βιβλιοπωλείου. Ας γίνει μια εξαίρεση στο σχετικό "ενοίκιο" πάγκου για μια φορά.
Εκδ. Αιώρα, 2006, σελ. 80, εισαγ. Νίκος Χαραλαμπίδης (Ελλ. Γραφ. Greenpeace), τα έσοδα πωλήσεων σε Greenpeace (Certificate no. 000358 / Nuclear Devastation in Kazakhstan, Belarus, the Urals and Siberia, 2006).
Πρώτη φωτογραφία: Κυριακή απόγευμα στο Narodichi, Ουκρανία, λίγα χιλιόμετρα από την Ζώνη - 1. Ένα νεαρό αγόρι βουτάει στο μολυσμένο πεπρωμένο του.
Δεύτερη φωτογραφία: H Annya Pesenko όταν ήταν καλύτερα.
Τρίτη φωτογραφία: H Galina Miroshnichenko έχει συνηθίσει την ιδέα του επερχόμενου θανάτου.
Χίλαρυ Μάντελ - Πέρα από το μαύρο
Πυλώνες πάνω στα βοσκοτόπια και πρόβατα με βρομερό μαλλί απ' τα καύσιμα των αεροπλάνων: ένα σκηνικό ακριβώς σαν του Peter Greenaway. Στα περίχωρα του Λονδίνου, γύρω απ' τους κόμβους της Μ25 και τις εισόδους της Μ3 και Μ4, απ' το Χάμερσμιθ ως το Κίνγκστον ασκεί την επιχειρηματική της δραστηριότητα η παχύσαρκη, παντοιοτρόπως πληθωρική Άλισον, επαγγελματίας μέντιουμ, πομπός μηνυμάτων νεκρών προγόνων. Οι ενδιαφερόμενοι συγκεντρώνονται σε ετοιμόρροπα κοινοτικά κτίρια των 60ς και των 70ς, των οποίων οι επιστάτες συνήθως ήταν οι χαζοί του χωριού, με χαλιά που κολλούν απ' τη βρόμα και τοίχους με την μυρωδιά της μούχλας. Φυσικά στα μεγάφωνα ακούγεται το Dancing Queen.
Η Άλισον όμως επικοινωνεί κάλλιστα και με τον πανωκοσμικούς, ως αναγνώστρια των σκέψεων του κοινού της, γνωρίζοντας καλά τις τεχνικές σαγήνης και από-παρα-πλάνησης του. Μαζί της στα επαρχιώτικα ξενοδοχεία η βοηθός της Κολέτ που μαεστρεύει όλες αυτές τις παραστάσεις και την σώζει σ' όλες τις δύσκολες στιγμές, ακόμα κι όταν την περιμένουν οι πελάτες την ώρα που φεύγει ξεπνοϊσμένη απ' τα τσιμπήματα των πεθαμένων και τις τσαντισμένες τους δαγκωνιές. Καθώς το αναπόσπαστο δίδυμο ή μάλλον τρίο (εφόσον η Άλ κατατρέχεται από ένα σαδιστικό και ενίοτε γραφικό αρσενικό πνεύμα Μόρις) περιοδεύει ανά τα κατάγκριζα και μελαγχολικά του πνευματιστήρια, ξεδιπλώνεται ολόκληρη η μικροαστική αγγλική ζωή απ' τα θλιβερά προάστια, εκεί όπου τα πάρκινγκ βρίσκονται εκεί που κανονικά θα έπρεπε να είναι η πλατεία, ως τα καταθλιπτικά ξενοδοχειακά δωμάτια.
Οι δυο αντιστικτικά διαφορετικές και τελικά αλληλοεξαρτώμενες γυναίκες θα αρχίσουν να γράφουν ένα κοινό βιβλίο με τις πείρες τους κι εκεί θα ανοίξει το κουτί της θλιμμένης και βασανισμένης Πανδώρας: μνήμες, οικογενειακοί τραυματισμοί, ποικίλοι βιασμοί. To ερώτημα παραμένει αειθαλές και αρχετυπικό: όλοι εκείνοι που "βοηθούν" ψυχή τε και σώματι τους άλλους να ξεφύγουν από τα φαντάσματά τους, πώς διαχειρίζονται τα δικά τους; Μπορούν απλώς να ξεγελούν τον τρόμο τους με αυτή την ενασχόληση ή έχουν ελπίδες να λυτρωθούν απ' τα δικά τους μαρτύρια;
Η ίδια η συγγραφέας έχει ομολογήσει πως η παιδική της ηλικία ήταν διάσπαρτη από άλυτες μεταφυσικές και σχεδόν εωσφορικές μνήμες. Και δεν εγκατέλειψε τα ερωτήματα που είχε από τότε: από πού πηγάζει ο φόβος, τι θέλουν τα στοιχειά του καθενός μας, γιατί οι παιδικές μας ηλικίες ήταν βουτηγμένες σε τρομώδη μεταφυσική. Αλλά δεν παύει να είναι μια τυπική βρετανίδα (γενν. 1952, επαρχία Μάντσεστερ), που έχει σπουδάσει καλά το εκλεκτό κι εκλεγμένο αγγλικό μυθιστόρημα (Γκρέϊαμ Γκριν, Μιούριελ Σπαρκ, Μάλκολμ Μπράντμπερι, Άλασνταιρ Γκρέι). Γι' αυτό κι έχει πάντα τον δικό της μυθιστορηματικό τρόπο χειρισμού της "άλλης" πλευράς: ρεαλισμός, μαύρη κωμωδία, πνεύμα και πνευματισμός, σπαρταριστή κριτική αλλά και κλείσιμο στο μάτι προς το ανεξήγητο. / Εκδ. Πάπυρος, 2007, μτφ. Αθηνά Δημητριάδου, 482 σελ., με σημείωμα της συγγραφέως (Hilary Mantel, Beyond Black, 2005)
Τζορτζ Στάινερ - Errata. Ανασκόπηση μιας ζωής
Ποιο ποίημα θα μπορούσε να κλονίσει το Λευκό Οίκο, όπως κλόνισε τον Στάλιν το επίγραμμα του Μαντελστάμ; Γιατί errata, "αμαρτημένα", "παροράματα"; Γιατί όσα ενδιέφεραν αυτόν τον τρίγλωσσο συγγραφέα, κοσμοπολίτη ερευνητή, διανοητή δοκιμιογράφο, συγκριτολόγο καθηγητή, κειμενοκεντρικό αναγνώστη και ουμανιστή πνευματάνθρωπο (γενν. 1929) πάντοτε αποτελούσαν σύμφωνα με τον ίδιο, παραφωνίες πολιτισμού και παραλειπόμενα κείμενα προσωπικότατου τόνου. Να τον πιστέψουμε; Η απάντηση βρίσκεται μέσα στα δώδεκα αυτά εκτενή κείμενα που δεν αφηγούνται γεγονότα, αλλά σκέψεις του πάνω στα γεγονότα και στοχασμούς πάνω στη ζωή - και μόνο όσες αξίζει να μάθουμε, σε μια αυτοέκθεση κατά την οποία μιλάει ο ίδιος στον εαυτό του και όχι για τον εαυτό του, όπως προοιωνίζει ο μεταφραστής, ένας από τους ελάχιστους που βούτηξαν στην σταϊνερική γλώσσα χωρίς φόβο αλλά με πάθος.
Μια παιδική ηλικία που μετατράπηκε σε απαιτητική γιορτή, μια προνομιούχα νεότητα γεμάτη βιβλία, πολυπολιτισμικούς και πολυπολιτιζόμενους προγόνους, η ανεπανάληπτη λάμψη της κεντροευρωπαϊκής ζωής, το παράδοξο ενός κοσμικού ιουδαϊσμού που αναζητούσε εμβληματικές εγγυήσεις στη γερμανική φιλοσοφία, λογοτεχνία και μουσική, Βιέννη, Παρίσι, Νέα Υόρκη (καθώς αντιλήφθηκαν έγκαιρα τον δράκο του ναζισμού). Ο φαταλισμός του Αχιλλέα τού έμαθε την ασημαντότητά μας - η σκληρή υπενθύμιση πως όλοι χρωστάμε στο θάνατο μια ζωή, κι ας ευθυμούσε ο Φάλσταφ πως χρωστάμε στο Θεό μια ζωή. Οι σειρήνες της διδασκαλίας και της ερμηνείας του ακούστηκαν όταν κάποτε κλήθηκε να βοηθήσει τους συμφοιτητές του: συζητώντας σε μια κουζίνα για το Χρυσό Κύπελλο του Χένρυ Τζέιμς τους ρώτησε αν είχαν προσέξει πως το όνομα της Φάννυ Ασσινγκχαμ συγχώνευε, κραυγαλέα, τρεις ονομασίες οπισθίων (anus, ass, ham), εμπνέοντας σιωπή και δέος!
Πλατωνιστής αναρχικός σύμφωνα με αυτοχαρακτηρισμό του, χωρίς ένταξη σε συγκεκριμένο πολιτικό χώρο αλλά πάντα στρατευμένος, πολύγλωσσος και πολυμαθής, τίμησε με τα κείμενά του τα Economist, New Yorker, Times Literary Supplement, New York Review of Books, Observer, δοκίμασε τα πάντα, οπτικές, κουλτούρες, σχολές και γραφές, αλλά δεν σταμάτησε να επιμένει: Όπως υποσχέθηκε κι ο Τρότσκι, ακόμα κι ένας Αριστοτέλης ή ένας Γκαίτε υπάρχουν για να ξεπεραστούν. Όλη αυτή η επιτομή της εδραίωσης των σταϊνερικών τόπων, με κείμενα αφιερωμένα στην γλώσσα, στον ιουδαϊσμό, στη μουσική, και φυσικά στον γραπτό πολιτισμό γίνεται με πλήρη λογοτεχνικότητα (και με ασύλληπτη σειρά επιθέτων!). Εκδ. Scripta, 2005, μτφ. Σεραφείμ Βελέντζας, σελ. 302, (George Steiner, Errata: An Examined Life, 1997)
Περιοδικό Διαβάζω, τεύχος 504 (Φεβρουάριος 2010)
Αφιέρωμα στον Ντον Ντελλίλο
Οι αμερικάνοι συγγραφείς πρέπει να στέκονται και να ζουν στο περιθώριο, και να είναι πιο επικίνδυνοι από ποτέ υποστήριζε ο Μπρονξογέννητος συγγραφέας των δώδεκα μυθιστορημάτων και των 2 θεατρικών του Λευκού Θορύβου και του Υπόγειου Κόσμου, τον οποίο μπορούμε εν τάχει να διατρέξουμε ολόκληρο χάρη σ' ένα αφιέρωμα ασπροπρόσωπα επιμελημένο από τον γερό γνώστη του αμερικάνικου και εν γένει αγγλοσαξονικού μυθιστορήματος Λευτέρη Καλοσπύρο.
Από τα μέσα του 50, όταν παρκαδόρος διάβαζε το Καθώς ψυχορραγώ του Φώκνερ και δεν έχανε λάιβ απ' τους τιτάνες της τζαζ (που αναγνωρίζει ως μέγιστη επιρροή του, μαζί με τις ευρωπαϊκές ταινίες και τον αφηρημένο εξπρεσιονισμό) ως την επιλογή ενός ροκ σταρ ως κεντρικού ήρωα στο Great Jones Street (έναν ύμνο στην κουλτούρα της ομφαλοσκόπησης του ροκ εντ ρολλ) και από την επιχείρηση διαχείρισης του άγχους (που αν υπήρχε το 2001 θα είχε γίνει σκόνη των πύργων) ως την ψυχεδελική μεσογειακή αίρεση στα εμπνευσμένα στην Ελλάδα Ονόματα και το προφητικό της Αλ Κάιντα Μάο ΙΙ, ο Ντελίλλο πήρξε ο κατεξοχήν "οπτικοακουστικός" πεζογράφος της υπερατλαντικής λογοτεχνίας, ένας συγγραφέας της κινηματογραφικής πρόσληψης της πραγματικότητας όπως γράφει ο Τάσος Γουδέλης. Εξετάζονται οι μετατροπές των πολιτικών δραμάτων σε καθημερινές αλληγορίες, οι μορφές της μαζικής υστερίας στο Υπόγειο Κόσμο, οι αποτυπώσεις συνωμοσίας, παράνοιας κι επιστήμης κι άλλες πτυχές των έργων ενός συγγραφέα που έγραψε και έπεισε πως η ιστορία είναι το άθροισμα όλων όσων δεν μας αποκαλύπτουν.