11 Ταινίες # 3
This is the stuff dreams are made of
του Αντώνη Ξαγά
Η απάντηση στην ερώτηση που θέτουν οι Chameleons στο φοβερό «Second Skin» είναι καταφατική. To είχε πει και ο Ηumphrey Βogart στο φινάλε του «Γερακιού της Μάλτας». Ναι, αυτό είναι το υλικό από το οποίο φτιάχνονται τα όνειρα... Σίγουρα αυτή είναι η δική μου άποψη για τον κινηματογράφο. Ξέρω ότι δεν είναι η μόνη σωστή μέσα από τις πολλές. Ο κινηματογράφος άλλωστε είναι ακόμη ένα ...μωρό, συγκρινόμενος με τις άλλες έξι τέχνες, καθώς μόλις 106 χρόνια έχουν περάσει από εκείνη την πρώτη προβολή των αδελφών Λυμιέρ στις 28 Δεκέμβρη του 1898 στο Grande Cafe του Παρισιού. Σαν κάθε φυσιολογικό μωρό λοιπόν περνά τις παιδικές ασθένειές του και κυρίως ψάχνει την θέση του στον κόσμο. Π.χ. μέχρι πριν λίγα χρόνια υπήρχε μεγάλη σύγκρουση ακόμη και για το αν ο κινηματογράφος συνιστά τέχνη ή όχι! Με ισχυρά επιχειρήματα και από τις δύο πλευρές μάλιστα!
Έτσι δεν υπάρχει μία και μοναδική άποψη περί του «τι εστί κινηματογράφος». Είναι μια θέα κλειδαρότρυπας στην ζωή άλλων ανθρώπων, σε άλλους πολιτισμούς, άλλες νοοτροπίες; Μια ανώδυνη επαφή με το διαφορετικό, ή και το απορριπτέο; Ένα παράθυρο στον κόσμο; Μια έμμεση αθανασία των ειδώλων; Η ικανοποίηση και δημιουργία φαντασιώσεων; Μέσο προπαγάνδας και κατήχησης; Θέαμα; Μουσική της όρασης; Οπτικό ποίημα; Ζωγραφική της κίνησης; Ναρκωτικό της φαντασίας (ασφαλώς φθηνότερο και ασφαλέστερο από τα ...κλασικά); Θα διαλέξω την ...εύκολη απάντηση: όλα αυτά μαζί!
Αλήθεια τι είναι αυτό που βαραίνει, ώστε μια ταινία να χαρακτηριστεί «καλή»; Δύσκολη ερώτηση! Η οποία δεν θέλω να με οδηγήσει στα «επικίνδυνα» και βαλτώδη χωράφια της συζήτησης περί αντικειμενικότητας της κριτικής ή της υποκειμενικότητας τύπου «περί ορέξεως κολοκυθόπιτα»... Η αισθητική αξία του κινηματογράφου (όπως συμβαίνει και με την μουσική για παράδειγμα) μπορεί να είναι κάτι «σχετικό». Αλλά το σίγουρο είναι πως οτιδήποτε τον εμποδίζει να αναπτύξει τη δύναμη του ως τέχνη, τον υποβιβάζει σε ένα είδος ψυχαγωγίας που είναι γεμάτη συμβάσεις και στερεότυπα. Η βιομηχανία του κινηματογράφου, έχει συμβάλλει στο να θεωρείται η έβδομη τέχνη ένα είδος μαζικής, λαϊκής θα έλεγε κανείς, διασκέδασης. Όπως και με τη μουσική όμως, αυτή η κατάσταση δεν εμποδίζει τη δημιουργία πραγματικών έργων τέχνης στον κινηματογράφο, αν και συχνά η επιθυμία μιας ταινίας να είναι εμπορική την περιορίζει.
Στην προσωπική κρίση για μια ταινία μπαίνουν πολλοί παράγοντες. Πολλές φορές άσχετοι με την ίδια την ταινία. Η ιδεολογία ή και η ιδεοληψία σου... Η συγκυρία... Ποιανού το χέρι κράταγες (ή δεν κράταγες) όταν την είδες! Αυτοί όμως είναι παράγοντες αστάθμητοι. Η σταθερή όμως προσωπική μου άποψη και πεποίθηση είναι ότι γενικά η τέχνη οφείλει να ξυπνά αισθήματα, να αφυπνίζει συνειδήσεις, να ενοχλεί και να υπερβαίνει τις παραδόσεις και τις κατεστημένες απόψεις. Ει δυνατόν να ασελγεί πάνω στην παράδοση! Ένας γνήσιος δημιουργός βασανίζεται από αβεβαιότητες. Και η παράδοση δεν χωρά αβεβαιότητες. Πιστεύω λοιπόν ότι η διατήρηση της παράδοσης δεν ανήκει στον ρόλο της τέχνης! Αυτήν ας την αφήσουμε στα χέρια των τεχνιτών...
Αυτά αναζητώ λοιπόν σε μια ταινία. Τι δεν αναζητώ όμως; Την υπόθεση. Η υπόθεση μπορεί αρχικά να μου κεντρίσει το ενδιαφέρον, να με τσιγκλίσει. Αλλά στην πραγματικότητα μικρή σημασία έχει. Σκεφτείτε ότι ο Οιδίποδας π.χ. είναι απλώς η ιστορία κάποιου που σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε την μητέρα του ή ότι η Μήδεια είναι η ιστορία μιας τρελής που σκότωσε τα παιδιά της. Πόσο γελοίες φαίνονται απογυμνωμένες από την αισθητική τους έκφραση! Η ίδια ιστορία στα χέρια ενός προικισμένου δημιουργού μπορεί να φτάσει σε αισθητικό αποκορύφωμα και στα χέρια ενός ατάλαντου σκιτζή να καταβαραθρωθεί. Αυτό που κάνει την διαφορά είναι η δόμηση του μύθου, η επεξεργασία του, τα εκφραστικά μέσα, η ψυχή του δημιουργού τελικά.
Δεν αναζητώ επίσης την συγκίνηση και το θέαμα. Ο κινηματογράφος είναι δύσκολο είδος. Και κατά την γνώμη μου είναι από τα είδη της τέχνης που προαπαιτεί μεγάλη και ευρεία παιδεία. Φαντάζει όμως εύκολος γιατί υπάρχει το θέαμα, το οποίο δεν απαιτεί ιδιαίτερες πνευματικές ικανότητες στην πρόσληψη και την χώνευση (ας θυμηθούμε το «άρτον και θεάματα» της ρωμαϊκής εποχής). Το θέαμα πολλές φορές θαμπώνει, τυφλώνει, παραμυθιάζει. Το να συγκινηθείς επίσης δεν συνιστά ασφαλές κριτήριο. Αλλά η τέχνη δεν είναι συγκίνηση... Ή μάλλον εμπεριέχει και την συγκίνηση! Αλλά δεν κρίνεται από το συγκινησιακό της φορτίο (και η ...«Λάμψη» έχει μεγάλο συγκινησιακό φορτίο, αυτό δεν την καθιστά όμως τέχνη).
Α, επίσης αγνοώ συνήθως το ερώτημα «ποιος παίζει»! Μ' ενδιαφέρει περισσότερο το ερώτημα «ποιος είναι ο σκηνοθέτης»; (όταν υπάρχει βέβαια σκηνοθέτης, καθώς στο Hollywood η έννοια έχει σχεδόν αντικατασταθεί από τον παραγωγό, αυτόν που βάζει τα λεφτά και φυσικά τα θέλει πίσω ...αυγατισμένα). Για μένα το σινεμά είναι πολύ συναφές με την μουσική. Άλλωστε και οι θεωρητικοί εκεί έχουν πια καταλήξει. Ότι έχει περισσότερα κοινά γονίδια με την μουσική παρά με το θέατρο ή και την λογοτεχνία όπως μια απρόσεχτη και επιφανειακή θεώρηση θα υπέθετε. Γι' αυτό και για μένα ο ηθοποιός στο σινεμά έχει δευτερεύοντα ρόλο. Κοντολογής, δεν μ' ενδιαφέρει ποιος παίζει σε κάποια ταινία. Ή για να ακριβολογώ έρχεται σε δεύτερη ή τρίτη μοίρα. Όπως σε μια κλασική σύνθεση μεγαλύτερη σημασία έχει ο συνθέτης παρά η ορχήστρα που την εκτελεί (ασφαλώς όμως μια κακή ορχήστρα μπορεί να «εκτελέσει» κυριολεκτικά ένα έργο). Οι αναλογίες προφανείς λοιπόν, ας μην πλατιάζω... Ο σκηνοθέτης είναι ο πραγματικός δημιουργός. Οι υπόλοιποι συντελεστές είναι τα καλά ή τα άχρηστα εργαλεία του!
Πολύ φλυάρησα μου φαίνεται! Άλλωστε για να εξαντληθεί το ζήτημα θα πρέπει πρώτα να εξαντληθώ εγώ και μαζί όποιος ατυχής με διαβάζει! Ας πάμε στην καθιερωμένη πια ενδεκάδα... Α, και μια μικρή εκ των προτέρων «απολογία» για όποιον ίσως χαρακτηρίσει την παρακάτω λίστα «βαριά» και «κουλτουριάρικη». Και είναι εν μέρει εσκεμμένα τέτοια! Γιατί ένα από τα πράγματα που με ενοχλεί βαθύτατα στην σημερινή εποχή, είναι η αποενοχοποίηση της βλακείας και του κιτς, της απολιτίκ ελαφρύτητας, της άποψης «είναι καλό γιατί έτσι μ' αρέσει»! Γιατί βαρέθηκα την αισθητική του junk food και του hamburger. Και γιατί σιχάθηκα όσους χρησιμοποιούν την λέξη «κουλτουριάρικο» ως υποτιμητική, αποκαλύπτοντας τελικά μόνο την δική τους πνευματική ένδεια!
Περιττό βέβαια να σας πω σε πόσα διλήμματα, τριλήμματα, ...«πολυλήμματα» μπήκα πριν καταλήξω σε τούτην την λίστα. Ένας δικός μου κατάλογος ονείρων... Και δεν ξέρω αν μπορεί να χρησιμοποιηθεί και σαν ονειροκρίτης!
1. Θίασος - ΘEΟΔΩΡΟΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ (1975)
Αν και αποφεύγω όσο τίποτ' άλλο τους συγκριτικούς και κυρίως τους υπερθετικούς βαθμούς στην τέχνη, για την ταινία αυτή μπορώ αδίστακτα να πω ότι είναι μακράν η καλύτερη του εγχώριου κινηματογράφου. Μέσα σε ένα τετράωρο (!) η ταινία διατρέχει, ακολουθώντας ένα περιοδεύον θεατρικό «μπουλούκι», όλη την πρόσφατη ελληνική ιστορία (ξέρετε αυτή που αποτελεί συλλογικό εθνικό ταμπού και θα αργήσει πολύ να μπει στα σχολεία). Η οποία ιστορία δίνεται με εικόνες μοναδικής αισθητικής και εικαστικής αξίας, με μοναδική χρήση του φωτός και της σκιάς και φυσικά... με αργούς ρυθμούς (θα τον χαρακτήριζα σαν το ...post-rock του σινεμά!). Βέβαια δεν ξέρω αν έκανε τελικά καλό ή κακό στο ελληνικό σινεμά... Γιατί έβαλε τις βάσεις μιας μανιέρας που τελικά παγίδευσε και τον ίδιο μέσα της. Και ακολούθησαν πάμπολλοι μιμητές, κακοί μιμητές, δεκάδες ταινίες βασισμένες στην λεγόμενη «μιζέρια της ήττας» και με δήθεν διανοουμενίστικη άποψη οι οποίες εκφύλισαν τη όποια δυναμική και αξία της άποψης αυτής.
2. Det sjunde inseglet (Η έβδομη σφραγίδα) - INGMAR BERGMAN (1957)
Όχι από τις πιο προβεβλημένες ταινίες του μεγάλου Σουηδού αλλά σίγουρα η πιο ατμοσφαιρική. Οι γνωστές μεταφυσικές εμμονές του Bergman κυριαρχούν και εδώ. Μια μεταφυσική όμως η οποία δεν έχει καμία σχέση με τις θρησκείες και τους εμπόρους της μελλοντικής ζωής. Μια μεταφυσική πέρα από ψεύτικες βεβαιότητες. Μια μεταφυσική ανθρώπινη. Η ιστορία προσχηματική: ένας ιππότης και ο ακόλουθός του, επιστρέφουν στην πατρίδα μετά από μια Σταυροφορία και την βρίσκουν κάτω από την σκέπη του «Μαύρου Θανάτου» (της πανούκλας δηλαδή). Συγκλονιστική η σκηνή εκείνη όπου ο ιππότης (Max von Sydow) παίζει σκάκι με τον θάνατο με έπαθλο την ίδια του την ζωή. Η ταινία μάλιστα ενέπνευσε τον Scott Walker για να γράψει ένα από το καλύτερα τραγούδια του (The seventh seal) το οποίο αργότερα γνώρισε και μια αποθεωτική διασκευή από τους In the Nursery.
3. Das Boot (Υποβρύχιο U96 - Eπιστροφή στην κόλαση) - WOLFGANG PETERSEN (1985)
Αυτό που με απωθούσε πάντα στις πολεμικές ταινίες ήταν αφενός μεν ο αφελής ηρωϊσμός και η εξιδανικευμένη μορφή που δίνουν σ' αυτήν την φρικωδία που λέγεται πόλεμος και αφετέρου ο απλοϊκός μανιχαϊσμός τους (τύπου western: οι «κακοί» Ινδιάνοι ενάντια στους «καλούς» λευκούς). Βέβαια το τελευταίο είναι χαρακτηριστικό σχεδόν όλου του εμπορικού κινηματογράφου, καθώς ο «απλός» θεατής δεν σηκώνει πολλά «μπερδέματα» και θέλει τα πράγματα καθαρά και ξάστερα: από δω οι καλοί από κει οι κακοί! Καμία σχέση με την ζωή δηλαδή! Τούτη δω η ταινία διαφέρει... Παρακολουθεί την διόλου θριαμβευτική πορεία ενός γερμανικού υποβρυχίου σε μια αποστολή του στον Ατλαντικό. Για τρεις ώρες νιώθεις σαν να ζεις στο κλειστοφοβικό κλίμα του υποβρυχίου, να βιώνεις την αγωνία και την αθλιότητα της ζωής. Και φυσικά ένα «σφίξιμο» στο τέλος, ένα τέλος που υπογραμμίζει την ματαιότητα του ηρωϊσμού και του ιδίου του πολέμου. Ο σκηνοθέτης της, στη συνέχεια δυστυχώς μπήκε στις μυλόπετρες του Hollywood και έφτασε να γυρίζει γκλαμουράτες υπερπαραγωγές τύπου «Conair» και προσεχώς...«Troy».
4. Viridiana - LUIS BUNUEL (1961)
Θα ήταν αστείο έως γελοίο να προσπαθήσω να συνοψίσω την εκπληκτική αυτή ταινία του Bunuel σε λίγες γραμμές. Την στιγμή που έχουν γραφτεί ολόκληρα βιβλία για αυτήν! Συμβολικός (έξοχη αλληγορία του Μυστικού Δείπνου το πάρτι των ζητιάνων), ειρωνικός, φετιχιστής (ειδικά με τις γυναικείες γάμπες!), σχεδόν βλάσφημος, ο Bunuel φτάνει με την ταινία αυτή στην καλλιτεχνική του κορύφωση. Η ιστορία της απλή: πρόκειται για την καταγραφή της πορείας πτώσης μιας μαθητευόμενης καλόγριας από την αγιότητα στην συνειδητοποίηση ότι το Κακό έχει την βάση του στην θρησκευτική (και κυρίως χριστιανική) «ηθική». Και ότι η φτώχεια και η «ταπεινότητα» δεν αποκλείουν την ηθική διαφθορά. Η ταινία κυνηγήθηκε από τους ανά τον κόσμο ρασοφόρους (αγένειους ή γενειοφόρους) κήρυκες του σκοταδισμού, αν και η ταινία χρηματοδοτήθηκε από τον ίδιο τον Franco! Και που να την καταλάβαιναν κιόλας...
5. π - DARREN ARONOFSKI (1998)
Ποιες είναι οι απαντήσεις; Εξαρτάται από τις ερωτήσεις... Τάξη ή χάος; Ή μήπως τάξη μέσα από το χάος. Ή μήπως το αντίστροφο; Η συγκλονιστκή θεωρία του Χάους φιλμαρισμένη από τον ταλαντούχο Darren Aronofski. Ένας ιδιοφυής μαθηματικός ψάχνει απεγνωσμένα να ανακαλύψει σχέδια στην δομή του π (3.1415...). Σχέδια τα οποία να εξηγούν πράγματα τόσο αντιφατικά μεταξύ τους όπως τις διακυμάνσεις του Χρηματιστηρίου έως και την εβραϊκή Τόρα. Νοσηρή παράνοια σε έναν ασπρόμαυρο ψηφιακό κόσμο που κυριαρχείται από αριθμούς, πυρετώδης σκηνοθεσία και βέβαια ένα από τα καλύτερα soundtrack της δεκαετίας.
6. Rashomon (H γκέισα και ο Σαμουράι) - AKIRA KUROSAWA (1950)
Προαιώνιο φιλοσοφικό αίτημα η αναζήτηση της αλήθειας. Τόνοι χαρτιού, μελάνης, ατελείωτες ώρες σκέψης έχουν αναλωθεί από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους του κόσμου τούτου! Με αποτέλεσμα; Μήπως αυτό που ονομάζουμε αλήθεια απλώς δεν υπάρχει; Ή υπάρχει και αδυνατούμε να τη συλλάβουμε; Ο Kurosawa πάντως αυτό υποστηρίζει στην έξοχη αυτή ταινία, μια φιλμική άποψη της πιραντελικής σχετικότητας της αλήθειας («έτσι είναι αν έτσι νομίζετε»). Μια ιστορία βιασμού και δολοφονίας... Και τέσσερις μάρτυρες, ο καθένας με την δική του «σωστή» άποψη...
7. A clockwork orange (Το κουρδιστό πορτοκάλι) - STANLEY KUBRICK (1971)
Έργο τολμηρής φαντασίας (νοείται άλλωστε φαντασία άτολμη;) Και όμως τόσο επίκαιρο. Ένα δοκίμιο της βίας. Όχι κατά της βίας, προσοχή! Κατά της βίας η οποία αποενοχοποιείται καλυμμένη κάτω από μεγάλα ιδανικά και ιδεολογίες. Η οποία όμως ενοχλεί όταν είναι φαινομενικά αναίτεια και ατομική, όταν απλώς πηγάζει από την επιθετική και σαδιστική φύση του ανθρώπινου Όντος. Και δεν ξέρω ποια είναι η πιο απεχθής της μορφή: η κάπως γραφική και αφελής βία της συμμορίας του Alex ή η επιστημονικά μελετημένη και νομικά κατοχυρωμένη κρατική βία της καταστολής...
8. Runaway train (Το τρένο της μεγάλης φυγής) - ANDREI KONCHALOVSKY (1985)
Πάνω σε σενάριο του μεγάλου Akira ο Andrei Konchalovsky σκηνοθετεί μια ταινία καταδίωξης. Μέσα σε χιονισμένα τοπία στήνεται έναν ανελέητο κυνήγι δύο δραπετών οι οποίοι βρίσκονται πάνω σε ένα τρένο το οποίο οδηγείται με δαιμονισμένη ταχύτητα στην καταστροφή. Είναι μερικές ταινίες που μένουν στην μνήμη ακόμη και για μια ατάκα: εδώ είναι η απάντηση του φυγά Jon Voight στην ερώτηση «What are you, an animal?» «Worse, human» που μένει χαραγμένη. Ο ιδιάζων ανθρωπισμός του Kurosawa! Ένας ανθρωπισμός του τύπου «τίποτα ανθρώπινο δεν μου είναι ξένο». Ένας ανθρωπισμός με βάση την συνειδητοποίηση ότι το Κακό δεν προέρχεται από «τέρατα» αλλά από μας τους ίδιους. Το Κακό είναι σαν το AIDS. Μπορεί να είσαι φορέας αλλά δεν νοσείς απαραίτητα... Και όλοι είμαστε φορείς!
9. Down by law (Στην παγίδα του νόμου) - JIM JARMUSCH (1986)
Η ταινία που σηματοδοτεί μία από τις καλύτερες στιγμές του off-Hollywood αμερικάνικου κινηματογράφου. Μπορεί οι περισσότεροι να την θυμούνται για την μοναδική (από τις λίγες) ερμηνεία του Benigni (I scream, you scream, we all scream for ice cream!) αλλά το ιδιόμορφο κινηματογραφικό σύμπαν του Jarmusch έχει πολύ περισσότερα να αποκαλύψει. Λούμπεν τύποι και καταστάσεις, και ένα μελαγχολικό αναρχικό χιούμορ συνθέτουν μια πικρά σαρκαστική ταινία.
10. The life of Brian (Ένας προφήτης μα τι προφήτης) - TERRY JONES (1979)
H κωμωδία είναι το πιο δύσκολο κινηματογραφικό είδος. Απαιτεί μια ισορροπία τόσο εύθραυστη σαν αυτή κάποιου που ισορροπεί ανάμεσα σε δύο βάρκες! Γιατί υπάρχει μια πολύ λεπτή γραμμή που χωρίζει την καλή κωμωδία από την θεματική ευτέλεια, το κιτς και την φτηνή ανεκδοτολογία (το 80% του ελληνικού σινεμά π.χ.). Στην συγκεκριμένη ταινία οι ευφυέστατοι Monty Pythons καταφέρνουν και μπλέκουν το γκροτέσκο με την ανατρεπτική σάτιρα, χωρίς όμως να ανατραπεί η «βάρκα» και βρεθούν στο ...νερό! Ο Brian γεννιέται σε έναν στάβλο δίπλα σε αυτόν του Ιησού και όλοι τον περνούν για τον Μεσσία. Μάταια ο ίδιος προσπαθεί να δώσει εξήγηση στην παρεξήγηση! Πολλά σκετς, κωμικά ευρήματα και ιδέες, σε μια εκπληκτική παρωδία της θρησκοληψίας Αξέχαστη η σκηνή όπου δεκάδες εσταυρωμένοι τραγουδούν «always look on the bright side of life»! Και φυσικά μην περιμένετε να την δείτε σε κανένα κανάλι τις προσεχείς ημέρες...
11. Hiroshima mon amour (Χιροσίμα Αγάπη μου) - ALAIN RESNAIS (1959)
Από αυτήν τη λίστα δεν θα μπορούσε να απουσιάζει μία έστω ταινία του γαλλικού «νέου κύματος» (nouvelle vague) το οποίο κατά την άποψη μου υπήρξε το punk του σινεμά. Πολλές οι αναλογίες: κράτησε λίγο, «πούλησε» ελάχιστα, αλλά άλλαξε εντελώς την αντίληψη περί κινηματογράφου. Την αντίληψη που θέλει την εξέλιξη γραμμική, θεατρική και το τέλος ...χάπι. Χαρακτηριστικό δείγμα η ταινία αυτή. Μια ταινία μνήμης, όχι δράσης. Η ερωτική σχέση ενός Ιάπωνα και μιας Γαλλίδας στην πληγωμένη Χιροσίμα θα φέρει σε σύγκρουση δύο διαφορετικές νοοτροπίες και θα ξυπνήσει τραυματικές εμπειρίες που ήταν βαθιά καταχωνιασμένες στο σεντούκι της μνήμης. Η μη-γραμμική προσέγγιση άλλωστε είναι η μόνη πραγματική. Ξέρετε καμία μνήμη η οποία να είναι γραμμική; Αιτιοκρατική; Η μνήμη είναι φύσει αποσπασματική, επιλεκτική, σχεδόν παραληρηματική μέσα στους άπειρους δυνατούς συνειρμούς. Ταινία με άπειρα περιθώρια ερμηνείας, βασισμένη σε σενάριο της Μαργκερίτ Ντυράς.
