15x15 : fifteen horse euro-power

Στην σκιά του ευρώ-πυρετού (περί του ευρώ), ξεκινάει ένα πολύ σημαντικό ευρω-οδοιπορικό. Η Ευρώπη των πάλαι πότε 15 ταχυτήτων και νυν των 15 ευρω-ίππων, στο πρόσωπο 15 ευρω-φεστιβάλ συνιστά: ο επιμένων (ν)ευρω-νικά. 15 διάσημοι ευρω-σκηνοθέτες προτείνουν 15 ευρω-ταινίες της ομιλούσας περιόδου. Όχι κάποια μεγάλα μπλοκμπάστερ, αλλά κάποια (ψιλο- ή παν-) άγνωστα εκτός των τοπικών συνόρων τους διαμαντάκια. Που φέρνουν βόλτα τα ευρω-σινεμά, όχι για να φέρουν τα φράγκα που δεν έφεραν στα νιάτα τους. Αλλά για να προβάλλουν 15 ευρω-πτυχές της κινηματογραφικής κουλτούρας της κόρης που κάποτε αρπάχτηκε βιαίως από τον Δία (πάσα παρομοίωση με το Χόλιγουντ είναι συν-πτωματική). Το κυνήγι του θησαυρού δεν απευθύνεται μόνο σε σινεφίλ, αλλά σε όλο το φιλοθεάμον κοινό που βαρέθηκε τις υπερατλαντικές φανφάρες. Δ-εύρο έξω λοιπόν, ω αδερφέ θεατή, και δες τι σου προσφέρει απλόχερα το συντονιστικό όργανο του Κ.Κ., εεε... συγνώμη των ευρω-φεστιβάλ.

Η βελγίδα Μάριον Χάνσελ προτείνει τον "Άνθρωπο με το ξυρισμένο κεφάλι" (De man die zijn haar kort liet knippen, 1965, 94', α/μ) του Αντρέ Ντελβώ. Η ιστορία που μας διηγείται είναι απλή και παράξενη, έως αλλόκοτη. Ο ήρωας, ανώτερος δικαστικός και δάσκαλος, γοητεύεται από την απρόσιτη μαθήτριά του, Φραν. Αναγκασμένος να παραστεί σε μια αυτοψία, καταρρέει. Το γεγονός αυτό είναι απαρχή για να ξαναβρεί τη Φραν και είναι επίσης η αρχή της σχιζοφρένειάς του. Η ταινία αυτή ήταν η αρχή του νέου κύματος στο Βέλγιο.

Ο ιδρυτής του Δόγματος, Λαρς Φον Τρίερ, συνιστά τον "Καλό και τον κακό" (Det gode og det onde, 1975, 80', α/μ) του εύσχημου Γιόργκεν Λεθ. "Ποιο το βαθύτερο νόημα των ανθρωπίνων πράξεων, λόγων ή αισθημάτων; Η ζωή πρέπει να εξεταστεί επισταμένως (ή να ανακριθεί εξονυχιστικά;) Η ταινία είναι λογοτεχνικά και ερμηνευτικά πειραματική, αγγίζοντας τα άκρα. Οι άνθρωποι χρειάζονται τις λέξεις για να σκοτώσουν την ώρα τους ή να γεμίσουν τη σιωπή. Οι λέξεις γεμίζουν τα κενά ανάμεσα στα σώματα" εξηγεί ο σκηνοθέτης.

Από την τώρα πια ηνωμένη Γερμανία, η Ούλρικε Ότιγκερ προτείνει τον "Χαμένο άνθρωπο" (Der verlorene, 1951, 98', α/μ) του "θλιμμένου ψυχάκια" Πήτερ Λόρε. Ένας ευυπόληπτος επιστήμων, ανακαλύπτει πως ο βοηθός του είναι κατάσκοπος των ναζί. Είναι όμως αργά γιατί ήδη έχει στραγγαλίσει την αθώα αγαπημένη του. Μετά τον πόλεμο οι δρόμοι των δύο ανδρών συναντώνται πάλι. Οι αμαρτίες τους πρέπει να τιμωρηθούν. Ο Λόρε γύρισε από το Χόλιγουντ με όνειρα για την νέα Γερμανία. Η ταινία κατέβηκε σε δέκα μέρες γιατί κανείς δεν θέλει να θυμάται ένα ένοχο παρελθόν και μάλιστα τόσο κοντινό. Η πικρία του τον οδήγησε πάλι πίσω στην Αμερική. Ήταν η πρώτη και τελευταία του σκηνοθεσία.
Από την παγωμένη Φινλανδία, ο Άκι Καουρισμάκι εκτοξεύει "Οκτώ θανάσιμες σφαίρες" (Kahdeksan surmanluotia, 1972, 145', α/μ) με εκτελεστή τον Μίκο Νίσκανεν. Βασισμένο σε μια τραγική αληθινή ιστορία: ένας αγρότης σκότωσε εν ψυχρώ τέσσερις μπάτσους που είχαν πάει να τον συλλάβουν. Το σενάριο προήλθε από τις συζητήσεις του σκηνοθέτη με τον δολοφόνο, στην φυλακή. Ένιωσα ότι "το θέμα ήταν φτιαγμένο για μένα. Δεν το επέλεξα, με επέλεξε" εξομολογείται. Η αρχική έκδοσή του ήταν τηλεοπτική και διαρκούσε πέντε ώρες.

Ο μαιτρ ντε σινεμά Μπερτράν Ταβερνιέ γοητεύεται από την "Γυναίκα της ενδεκάτης ώρας" (La dame d'onze heures, 1947, 97', α/μ) του Ζαν Ντεβέβρ. Ο νεαρός επιστήμονας με το κωδικό όνομα Σ.Ο.Σ., επιστρέφων εξ Αφρικής, γίνεται μάρτυς παράξενων γεγονότων, που συμβαίνουν στο σπίτι των φίλων του. Το εκπεμπόμενο σήμα κινδύνου μετατρέπει τον εξερευνητή μας σε σκαιό ντεντέκτιβ που αναλαμβάνει την διαλεύκανση του φόνου. Η ταινία φλερτάρει το αστυνομικό θρίλερ και την ρομαντική κομεντί, απλώνεται δε και στο χώρο του φανταστικού και ξεχωρίζει για την αντισυμβατική της ματιά και την υπέροχη μουσική του Ζοζέφ Κοσμά. Χαμένη στα άδυτα του χρόνου, ανακαλύφτηκε και αποκαταστάθηκε πρόσφατα.
Τον ιδικό μας Τεό Αγγελόπουλο στοιχειώνει ο νεορεαλιστικός νουάρ "Δράκος" (1956, 105', α/μ) του Νίκου Κούνδουρου. Ο κακομοίρης υπάλληλος τραπέζης (Ντίνος Ηλιόπουλος) βολοδέρνει στην Τρούμπα, παραμονή πρωτοχρονιάς. Η αστυνομία τον περνά για τον αιμοσταγή "δράκο των Αθηνών" κι αυτός καταφεύγει σ' ένα καταγώγι. Ο ρόλος του εκεί παρεξηγείται πολλαπλά κι ο αφανής ήρως παίρνει τις γραμμές του τρένου χωρίς γυρισμό. Η αρχαία ελληνική τραγωδία της παρακμής (Ευριπίδης, Φρύνιχος) εμποτίζει το έργο του Κούνδουρου και τον κατατρύχει μέχρι και σήμερα. Η μετέωρη φιγούρα του ξερακιανού περιθωριακού θυμίζει σούπερ νόβα στο φως της ημέρας. Θολός και εκτυφλωτικός, χάνεται στο λευκό πανί, αλλά έχει γράψει καθαρά το αποτύπωμά του στο μάτι...

Το σινεμά είναι "Ζήτημα ζωής και θανάτου" (A matter of life and death, 1946, 104', έγχρωμο), πριμοδοτεί ο βρετανός διευθυντής φωτογραφίας Τζακ Κάρντιφ, συνεργάτης των κολοσσών Μάικλ Πάουελ και Έμερικ Πρέσμπεργκερ. Ο πιλότος της ΡΑΦ (Ντέιβιντ Νίβεν) πρέπει να πηδήξει χωρίς αλεξίπτωτο. Η πτώση στο κενό είναι ένα πάγωμα της εικόνας ανάμεσα στο γήινο και το επουράνιο. Ζει πραγματικά ή χαροπαλεύει; Έχει παραισθήσεις ή αμφιβάλλει για τον μάταιο υλικό κόσμο μας; Θέλει να επιστρέψει ή θέλει να ξεφύγει; Κι ο έρωτας πώς χωρά ανάμεσα; Μπορεί να φαίνεται κάπως παλιομοδίτικο το όλο θέμα, αλλά θα σας αποζημιώσει και θα σας εκτινάξει, αν αφεθείτε.
Ο ολλανδός Γιόχαν Βαν Ντερ Κόικεν αποκρυπτογραφεί τα "Σημάδια καπνού" (Rooksporen, 1992, 80', έγχρωμο) του συμπατριώτη του Φρανς Βαν Ντε Στάακ. Μια συνέντευξη που είναι ταυτόχρονα και ανάκριση. Μια γυναίκα απαντά στις ερωτήσεις ενός άντρα και έρχεται σε αντιπαράσταση με 26 μάρτυρες, ιδιοκτήτες σπιτιών. Οι μάρτυρες είναι όσοι και τα γράμματα του ολλανδικού αλφαβήτου. Δεν γίνεται σαφές ποιος είν' αυτός, ποια είν' αυτή, τι έχει κάνει ή τι θέλουν οι μάρτυρες. Αυτό το σινε-πείραμα είναι παράλληλα και μια καταγραφή των ανθρώπων του Άμστερνταμ.

Ο αριστεροπόδαρος ιρλανδός Τζιμ Σέρινταν εισηγείται την "Αγγελική εκδίκηση" (Angel, 1982, 92', έγχρωμο) του Νηλ Τζόρνταν. Πρώτη δουλειά του εκρηκτικού Νηλ, πρώτη ταινία του νεοσύστατου ιρλανδικού κέντρου κινηματογράφου και πρώτη σπουδαία ερμηνεία του Στήβεν Ρήα. Ευτύχησε ακόμη να έχει παραγωγό τον Τζον Μπούρμαν και διευθυντή φωτογραφίας στον Κρις Μένγκες. Ο σαξοφωνίστας που γίνεται μάρτυρας δυο φόνων, ψάχνει απάντηση στα γιατί. Σταδιακά περνάει απέναντι και διαπράττει ο ίδιος όσα είδε να κάνουν άλλοι. Το όργανο που έμαθε να παίζει ξερνάει τον θάνατο. Το αγγελούδι γίνεται άγγελος εξολοθρευτής. Η αθωότητα έχει πεθάνει, ζήτω η νέα αθωότητα. Η περιπλάνηση στα αστικά τοπία της βόρειας Ιρλανδίας ανακλάται στα μαύρα γυαλιά ηλίου και η κουλ κοψιά του ήρωα κρύβει ένα φοβισμένο βλέμμα. Η ψυχοσύνθεση των ιρλανδών και κάποιες νύξεις για την εσωτερική τους δύναμη.
O Τζιάνι Αμέλιο απολογείται με τις "Λεγεώνες της Κλεοπάτρας" (Le legioni di Cleopatra, 1959, 98', α/μ) του Βιτόριο Κοταφάβι. Μια ταινία που την έκανε ο δεύτερος, στηριζόμενος στο βιβλίο του Τσέζαρε Παβέζε, και την γλύτωσε ο πρώτος, βασιζόμενος στο ατέλειωτο χιούμορ του. Το ιστορικό πλαίσιο της υπόθεσης είναι ο Οκταβιανός, ο Αντώνιος και οι αχαλίνωτοι έρωτες της Κλεοπάτρας. Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα αν είναι ενδιαφέρουσα, αλλά φαίνεται να είναι το αδύνατο σημείο του αφιερώματος. Το γούστο της γείτονος χώρας περνάει την ίδια κρίση με την ικανότητά της να φτιάχνει καλές ταινίες;

Το μικρό Λουξεμβούργο συμμετέχει με τον "Ταραχοποιό" (Troublemaker, 1988, 98', έγχρωμο) του Άντι Μπάους, μια πρόταση του Ντονάτο Ροτούνο. Δυο επίδοξοι κακοποιοί, ο Τσακ και ο Ζακ ο επονομαζόμενος και Τζώνι Σικάγο, σχεδιάζουν μια ληστεία κατά τα αμερικάνικα πρότυπα. Ένας τρίτος, ο Έρβιν το ποντίκι, τους προμηθεύει τα όπλα με πίστωση, για να χτυπήσουν την τράπεζα. Κοινό όνειρο: η δικιά τους, μακρινή Αμερική. Δεν ξέρω γιατί (ή μήπως ξέρω;) αλλά μου θυμίζει "Το ποντίκι που βρυχάται" και κατακτά το Χόλιγουντ.

Ο ριζοσπάστης αυστριακός Μίκαελ Χάνεκε μας θέτει το δίλημμα "Παράδεισος ή κόλαση" (Himmel oder Holle, 1990, 75', έγχρωμο) του Βόλφγκανγκ Μούρνμπεργκερ. Ο δεκάχρονος μικρός - που έχει το ίδιο όνομα με τον σκηνοθέτη - βρίσκεται μπροστά στα δυο ταμπού της κλειστής του κοινωνίας: τον έρωτα και τον θάνατο. Γι' αυτόν η ζωή είν' ένα παιχνίδι. Αν πεθάνει ενώ παίζει καουμπόηδες και ινδιάνους, αρκεί να κλείσει τα μάτια και να μετρήσει ως τα εκατό. Και τότε η ζωή ξαναρχίζει. Το φιλμ ανακλά την τρυφερή ηλικία του ίδιου του σκηνοθέτη, που γεννήθηκε σε μια μικρή επαρχιακή πόλη, όπου οι γονείς του διηύθυναν έναν κινηματογράφο. Η μετάβαση από την παιδική αθωότητα στην ενηλικίωση, περνάει μες απ' την μεγάλη οθόνη του σινεμά.

Ο βετεράνος διεθνής Μανοέλ Ντε Ολιβέιρα αναπολεί "Τα πράσινα χρόνια" (Os verdes anos, 1963, 90', α/μ) του Πάουλο Ρότσα. Ο σκηνοθέτης είναι σπουδαγμένος στο Παρίσι και γαλουχημένος με την νουβέλ βαγκ και το σινεμά του Μιζογκούτσι. Η πρώτη του αυτή ταινία σηματοδότησε την έκρηξη του πορτογαλικού νόβο σίνεμα. Ο Ζούλιο, ντροπαλός και άβγαλτος, έρχεται στην μεγάλη πόλη και δουλεύει ως βοηθός παπουτσή. Ερωτεύεται μια πελάτισσα, που είναι οικιακή βοηθός, και θέλει να την παντρευτεί και να γυρίσει στο χωρίο του. Όταν εκείνη αρνείται, αυτός τρελαίνεται και την σκοτώνει. Η αντιπαράθεση αστικής και αγροτικής ζωής και σκέψης είναι το σημείο καμπής αυτού του νατουραλιστικού δράματος.
Ο ισπανός Φερνάντο Τρουέμπα παθιάζεται με τον "Placido" (1961, 85', α/μ) του καινοτόμου Λουίς Γκαρσία Μπερλάνγκα. Η ιδέα του φιλμ στηρίζεται την ψευτοφιλανθρωπία των Χριστουγέννων: οι πλούσιες οικογένειες συνηθίζεται να καλούν τις φτωχότερες σε δείπνο. Ο Πλάθιντο είναι ένας δυστυχής φορτηγατζής που προσλαμβάνεται για να διαφημίσει την ευγενική αυτή εκστρατεία. Οι "κούρσες" του όμως δεν πληρώνονται κανονικά κι αυτό του δημιουργεί σοβαρό πρόβλημα στην αποπληρωμή του φορτηγού. Η μουσική αυτή κωμωδία έγινε σε μια εποχή που η λογοκρισία του καθεστώτος Φράνκο είχε κάπως χαλαρώσει. Η προβολή της σόκαρε το κοινό της εποχής. Σήμερα θεωρείται κλασική.

Και τέλος ο σουηδός Γιαν Τρόελ υποστηρίζει "Μόνο μία μάνα" (Bra en mor, 1949, 99', α/μ), αυτή του Αλφ Σιόμπεργκ. Είναι η ιστορία μιας αγρότισσας που δουλεύει σε φάρμα. Παρακολουθούμε τις παράνομες σχέσεις της και την επίδρασή τους σ' αυτήν και τα παιδιά της. Αρχικά η ταινία χαρακτηρίστηκε φορμαλιστική και μελοδραματική, αλλά αργότερα κέρδισε την αναγνώριση που της πρέπει, ως γνήσια αναπαράσταση της αγροτικής ζωής που χάθηκε στην παλιά Σουηδία. Αποδίδει εκπληκτικά την εξέλιξη του ατόμου και των σχέσεων και συμπεριφορών του απέναντι στην ραγδαία αλλαγή ου κοινωνικού περίγυρου. Πανέμορφη, τολμηρή και σαγηνευτική η Εύα Ντάλμπεκ που μας χαρίζει μια εξαίσια ερμηνεία.
Είναι τουλάχιστον ενδιαφέρον, να δούμε κι εμείς αυτές τις δημιουργίες που έπηρέασαν την διανόηση του σύγχρονου ευραπαϊκού κινηματογράφου. Άλλωστε αρκετοί από τυος σκηνοθέτες που τις επιλέγουν, είναι η αφρόκρεμα των εξελίξεων στην τέχνη της εικόνας. Νέες κόπιες, από άλλες χαμένες ή χαντακωμένες, και νέοι υπότιτλοι από τους αφανείς story-tellers μας περιμένουν στο λευκό πανί. Ο Παύλος Ζάννας σίγουρα χαίρεται από κάπου μακριά, και λίγο πιο ψηλά. Μόνο που δεν είναι εύκαιρος να μας προλογίσει και να συζητήσει μαζί μας μετά το τέλος των ταινιών.

Πηγές
15x15
15x15 στο Μπραουνσβάιχ
La Dame d'onze heure
Placido

ΥΓ: Το "πάθημα" του Πήτερ Λόρε μου έφερε στο νου το ανάλογο κάζο του "Κουτιού της Πανδώρας" (Die buchse der Pandora) του Βέντεκιντ, που αποδοκιμάστηκε έντονα στην πρωτο-προπολεμική Γερμανία, επείδη κι εκεί ο συγγραφέας θέλησε να θυμίσει οικεία κακά.