42ο ΦΚΘ: Βαλκανικό πανόραμα

Το 1995 το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης εγκαινίασε τις Ματιές Στα Βαλκάνια. Στόχος του ήταν και είναι η προβολή των ταινιών και των τάσεων της βαλκανικής, ώστε να μας μεταφέρει την κατάσταση που επικρατεί στις χώρες αυτές διαμέσου της μεγάλης οθόνης, που πολλές φορές έχει αποδειχθεί ρεαλιστικότερη και αληθινότερη από την μικρή. Θέλησε να προσφέρει στους γείτονες σκηνοθέτες ένα νέο βήμα παρουσίασης των έργων τους, αδυνατώντας - προς το τότε δυσοίωνο παρόν - να τους δεχτεί στο επίσημο διαγωνιστικό του τμήμα.

Μέσα στην επόμενη πενταετία τα πράματα ήρθαν τα πάνω-κάτω. Καταργήθηκε το ελληνικό διαγωνιστικό τμήμα, διότι τρωγόμασταν με τα ρούχα μας, ενώ οι οργισμένοι βαλκάνιοι σκηνοθέτες άρχισαν δειλά-δειλά να γίνονται δεκτοί σε διεθνή φεστιβάλ και να κερδίζουν βραβεία και διακρίσεις. Το γεγονός της ανόδου του βαλκανικού σινεμά επιβεβαιώνεται περίτρανα από την φετινή διοργάνωση του θεσμού, αφού κατάφεραν να προκριθούν στο διεθνές διαγωνιστικό τμήμα 5 δημιουργίες της ευρύτερης βαλκανικής χερσονήσου (από Ρουμανία, Τουρκία και Γιουγκοσλαβία μέχρι Σλοβενία και Αλβανία), χωρίς να υπολογίζουμε την ελληνική του Δήμα και τις δυο κυπριακές συμπαραγωγές, της Δανέζη-Κνούτσεν και του Χρήστου Γεωργίου. Δηλαδή σε σύνολο 16 διαγωνιζομένων ταινιών, οι 8 είναι βαλκανικές συμμετοχές.

Η άνοδος αυτή των νέων σκηνοθετών συντελείται σε πείσμα των ταραγμένων εποχών στην περιοχή μας, αλλά και με την παράλληλη αναζήτηση συμπαραγωγών με την υπόλοιπη Ευρώπη. Φαίνεται πως οι υπόλοιποι γείτονες, όντες σε δυσμενέστερη ημών θέση, ξενιτεύτηκαν, δραστηριοποιήθηκαν και βρήκαν χρηματοδότες σε Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Βρετανία και Ιρλανδία, κάνοντας ταινίες διεθνούς εμβέλειας, την στιγμή που εμείς μόλις και μετά βίας περνάμε τα σύνορα για να προβάλλουμε ταινίες με ελάχιστες αξιώσεις βράβευσης. Έτσι, ενώ αρχικά οι ταινίες τους δεν γίνονταν δεκτές στο διαγωνιστικό λόγω φτωχού αποτελέσματος, έφτασαν να μην γίνονται δεκτές λόγω των πολλών έξωθεν βραβείων και των υπερθετικών σχολίων που προκαλούν οι προβολές τους σε άλλα διεθνή φεστιβάλ, που προηγούνται χρονικά του δικού μας.

Του λόγου μου το αληθές επιβεβαιώνεται από την περσινή πολύ καλή φουρνιά ταινιών που είδαμε στο βαλκανικό τμήμα (Ο μηχανισμός, Το φάντασμα του στρατάρχη, Μαγιάτικα σύννεφα), αλλά και από τις 11 δημιουργίες της φετινής εσοδείας. Τι μας περιμένει φέτος; Ίσως το πιο πολυμορφικό και πιο πλουραλιστικό ρεπερτόριο, ότι πιο διαφορετικό έγινε στην πονεμένη γειτονιά μας εδώ και πολλά-πολλά χρόνια. Καταρχήν θα δούμε δυο πικρές κωμωδίες από την Σλοβενία. Τα "Γλυκά όνειρα" του Saso Podgorsek, που αναφέρονται στην εισβολή των πικ-απ και της αμερικάνικης κουλτούρας στην δεκαετία του '70. Και την "Ωδή στον ποιητή" του Martin Srebotnjak, με τον ίδιο στο πρωταγωνιστικό ρόλο, να καυτηριάζει την παράνοια του λαϊκισμού και των τιμητικών εκδηλώσεων.

Από χιουμοριστική διάθεση διαπνέεται και ο κροάτης Dalibor Metanic με την ταινία "Η ταμίας θέλει διακοπές", μια μινιμαλιστική κωμωδία καταστάσεων. Κωμικοτραγικά είναι και τα "Συνθήματα" του αλβανού Gjergj Xhuvani, που έκανε έτσι το μεγάλου μήκους άλμα του. Τον Γκιέργκι Τζουβάνι τον πρωτογνωρίσαμε στο μεσογειακό φεστιβάλ Λάρισας και αργότερα στη Δράμα με το "Funeral business" (1999), το οποίο τσίμπησε κι ένα πρώτο βραβείο στο Μονπελιέ.

Στον αντίποδα αυτών κινούνται άλλες τέσσερις ταινίες. Το "Γράμμα στην αμερική" της βουλγάρας Iglika Triffonova, που παίζει με την ιδέα του βιντεο-γράμματος και κάνει ένα χρονικό για την απώλεια των φίλων. Κάπως έτσι η άλλοτε κραταιά Βουλγαρία κατόρθωσε να βγει απ' το τέλμα και να θέσει υποψηφιότητα για τα όσκαρ της επόμενης χρονιάς. Σε ύφος προσωπικού δράματος κυμαίνεται και ο "Γαλαξίας" του Faruk Sokolovic από την Βοσνία-Ερζεγοβίνη. Δυο ζευγάρια, ένα ορθοδόξων κι ένα μουσουλμάνων, αλλάζουν συζύγους προκειμένου να μεταναστεύσουν στη Νέα Ζηλανδία. Η 17χρονη "Νατάσα" του γιουγκοσλάβου Ljubisa Samardzic μπλέκεται σ' ένα επικίνδυνο παιχνίδι με διαστάσεις ερωτικού τριγώνου. Τέλος ο φέρελπις τούρκος σκηνοθέτης Semih Kaplanoglou δεν θέλει του κούρδους ήρωές του "Μακριά απ' την πατρίδα".

Τελευταίους άφησα τους τρεις διεθνείς 'παίκτες' του τμήματος. Τον Γκόραν Πασκάλιεβιτς που διαλέγεται πάνω στο μίσος του εμφυλίου και μας εξιστορεί "Πως ο Χάρυ έγινε δέντρο", σε μια συμπαραγωγή ετερόκλιτων ευρωπαϊκών δυνάμεων, και 'μακριά τόσο κοντά' από την χώρα του, τη Γιουγκοσλαβία. Τον σκοπιανό Μίλτσο Μαντσέφσκι που κατάφερε να γίνει διεθνής με την πρώτη του κιόλας ταινία, το περίφημο "Πριν τη βροχή". Με την "Σκόνη", που θα δούμε φέτος, κάνει άλλον έναν κύκλο επιστροφής στο πατρώον έδαφος, έχοντας ήδη ανοίξει πανηγυρικά τις προβολές της φετινής Μόστρας. Και έσχατο και ύπατο όλων, τον κορυφαίο ρουμάνο δημιουργό Λουσιέν Πιντιλίε (Τελευταίος σταθμός, Βελανιδιά, Ένα αξέχαστο καλοκαίρι, Πολύ αργά), που μας χαρίζει άλλη αξονική τομογραφία της πρόσφατης τραγικής ιστορίας της Ρουμανίας. Με "Το απόγευμα ενός βασανιστή" επιχειρεί την εκτομή ενός ακόμη αποστήματος, κάνοντας λογοπαίγνιο με το 'απομεσήμερο ενός Φαύνου' (L'apres-midi d'un tortionnaire). Ή μήπως φαύλου κύκλου;

Οι Ματιές Στα Βαλκάνια σε τίτλους
Συνθήματα (Slogans, 2001, Albania/France, 90') Gjergj Xhuvani
Γράμμα στην αμερική (Prismo do america, 2001, Bulgaria, 105') Iglika Triffonova
Η ταμίας θέλει διακοπές (Blagajnica hoce ici na more, 2000, Croatia, 86') Dalibor Metanic
Γαλαξίας (Mlijecni put, 2000, Bosnia-Herzegovina, 93') Faruk Sokolovic Νατάσα (Natasa, 2001, Yugoslavia, 92') Ljubisa Samardzic
Πως ο Χάρυ έγινε δέντρο (How Harry became a tree, 2001, Ireland/Italy/UK/France, 100') Goran Paskaljevic
Σκόνη (Dust, 2000, UK/Germany/Italy/FYROM, 127') Milcho Manchevski
Μακριά απ' την πατρίδα (Herkes kendi evinde, 2001, Turkey, 110') Semih Kaplanoglou
Το απόγευμα ενός βασανιστή (Dupa amiaza unui tortionar, 2000, Romania/France, 88') Lucien Pintilie
Γλυκά όνειρα (Sladke sanje, 2001, Slovenia, 110') Saso Podgorsek
Ωδή στον ποιητή (Oda presernu, 2001, Slovenia, 100') Martin Srebotnjak