5ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, ημέρα 9η, Σάββατο 8/3/03
Σήμερα ήταν ημέρα ισχυρών συγκινήσεων και έντονου προβληματισμού. Το πρωί έκανα μια μίνι επίσκεψη στο βίντεο μάρκετ. Είδα επιτέλους τους περίφημους "Ελεύθερους πολίτες" [2003] του Λουκά Κούχτιν. Καταγράφει με συνταρακτικό τρόπο την αντιμετώπιση ενός ιδιόρρυθμου τύπου, κάπου στην πλατεία Αριστοτέλους μια [κατά τα άλλα] ηλιόλουστη μέρα. Δυο ζητάδες προσπαθούν να τον καλμάρουν, αλλά ουσιαστικά δεν ξέρουν πως να τον αντιμετωπίσουν, ώστε να μην τον τρομάξουν. Όντας άσχετοι και χωρίς καμία ειδική εκπαίδευση για τέτοιες περιπτώσεις, καλούν ένα περιπολικό και τον τσουβαλιάζουν όπως όπως, με τη βοήθεια τριών συναδέλφων τους. Είναι θλιβερό να βιώνεις ανάλογες καταστάσεις και να βλέπεις τους περαστικούς να προσπερνούν αδιάφοροι. Θέλοντας να διώξω τις ζοφερές σκέψεις, είδα τους γραφικούς [και μόνο] πορτογάλους "Μπαρμπέρηδες" [Barbeiros, 2001] της φιλανδής τουρίστριας Μέρβι Γιούνκονεν. Μου θύμισαν το δικό μας 'Κουρείον το Νέον'.
Μάικλ Μουρ, μέρος δεύτερον. Ποιος είν' αυτός; Μα το τρομερό τέκνο του Φλιντ, ο ακτιβιστής με την κάμερα, ο φόβος και ο τρόμος των πολυεθνικών της χώρας του. Πως έμαθε να δρα με τις μεθόδους που έχετε δει να εφαρμόζει στον "Ακήρυχτο πόλεμο"; Πως έφτασε εδώ; Σήμερα είδα ένα μέρος της εξέλιξης. Στο πολύ προχωρημένο "Ο Ρότζερ κι εγώ" [Roger and me, 1989] τολμάει να τα βάλει με το αφεντικό της Τζένεραλ Μότορς [GM], που έκλεισε το πρώτο εργοστάσιό της στο Φλιντ, τον τόπο γέννησης αμφοτέρων [της εταιρίας και των δύο του τίτλου], αφήνοντας άνεργους 30.000 συμπατριώτες τους. Ο Ρότζερ πήρε αυτήν την 'γενναία' απόφαση: έκλεισε 11 εργοστάσια στις ΗΠΑ και τα ξανάνοιξε στο Μεξικό όπου οι νόμοι είναι πιο χαλαροί και τα εργατικά χέρια πάμφθηνα. Από τότε ο Μουρ τον κυνηγάει για να τον φέρει στο Φλιντ να δει την κατάντια της περιοχής, κι ο Ρότζερ τον αποφεύγει όπως ο διάβολος το λιβάνι.
Ο Μάικλ κάθε άλλο παρά λιβανίζει βέβαια. Κάνει το παν για να βοηθήσει τους συνανθρώπους του και παράλληλα [ως επιπλέον όπλο και αυτοάμυνα] καταγράφει τις περιπέτειές σε βίντεο. Παρά τις άκαρπες προσπάθειές του συνεχίζει με ένα πείσμα σκυλίσιο, ενώ ταυτόχρονα παρακολουθεί με ανείπωτη ανησυχία την υποβάθμιση της ιδιαίτερης πατρίδας του. Αντιμετωπίζει τα προβλήματα, τους κακομοίρηδες συντοπίτες και την υποκρισία των διευθυντάδων, με χιούμορ, οξύ κριτικό πνεύμα και επιθετικές τακτικές προσέγγισής τους. Από το ντοκιμαντέρ αυτό πηγάζουν λίγο ή πολύ και όλα τα υπόλοιπα θέματά του. Θίγει το θέμα της οπλοχρησίας, που αναπτύσσει πλήρως στον "Ακήρυχτο πόλεμο". Πλησιάζει με τρομερό ενδιαφέρον την κοπέλα που [ούσα άνεργη] εκτρέφει κουνέλια και τα πουλάει για να ζήσει, ώστε να την κάνει αργότερα κεντρικό πρόσωπο στο "Κατοικίδια ή κρέας" [Pets or meet, 1992]. Θέμα που επεξέτεινε στα άκρα [και συνέκρινε δεόντως] με το "Καναδέζικο μπέικον" [Canadian bacon, 1995].
Πρωτίστως βέβαια θίγει το ζήτημα της απληστίας και της ασυδοσίας των πολυεθνικών, το οποίο και επεκτείνει σε όλη την αμερική μέσα από την ταινία "Ο μεγάλος" [The big one, 1997]. Μετά την ολική καταστροφή που υπέστη το Φλιντ, ο Μουρ άρχισε να μελετάει συνολικά τις απάνθρωπες κινήσεις των πολυεθνικών της χώρας του. Από τις μελέτες αυτές προέκυψε το βιβλίο "Downsize this!" [Υποβάθμισέ το! - κατά το Ανάλυσέ το!], όπου καταγράφει και κριτικάρει όλες τις αμερικάνικες εταιρίες που, ενώ είχαν τεράστια κέρδη, φρόντισαν να μεταφέρουν τα εργοστάσιά τους σε χώρες με φθηνό εργατικό δυναμικό, ώστε να καρπωθούν ακόμη πιο τεράστια κέρδη, αδιαφορώντας για την καμένη γη που άφησαν πίσω τους, και μεγαλώνοντας τοιουτοτρόπως την ψαλίδα ανάμεσα στους φτωχούς απολυμένους και τους πλούσιους εαυτούς τους.
Επί τη ευκαιρία της περιοδείας του στις μεγάλες πόλεις όλων των πολιτειών για τις ανάγκες της προώθησης του βιβλίου του, συγκροτεί ένα συνεργείο γυρισμάτων και καταγράφει την διαπολιτειακή περιπλάνησή του. Αυτό που ήθελε να κάνει με την GM, το κάνει τώρα με όλες τις όμοιές της. Σε κάθε πολιτεία επιλέγει μια πολυεθνική, επισκέπτεται τα κεντρικά της γραφεία και της απονέμει το βραβείο "Downsize this!", επειδή εφάρμοσε υποδειγματικά το σχέδιο της GM για την μείωση των λειτουργικών εξόδων, τη ραγδαία αύξηση της ανεργίας και την εξίσου ραγδαία αύξηση των μεριδίων των μετόχων τους. Καταθέτει δε κι ένα άκρως σατανικό σχέδιο: "απολύουμε άπαντες, τους αφήνουμε να ψοφήσουν στην πείνα και να γίνουν εγκληματίες. Τους πιάνουμε και τους ξαναφέρνουμε στα εργοστάσια, που τώρα πια έχουμε μετατρέψει σε φυλακές. Τους βάζουμε να δουλεύουν ως φυλακισμένοι που επανεντάσσονται στην κοινωνία, πληρώνοντάς τους 2 δολάρια την ώρα και όχι 8-15 που έπαιρναν πριν".
Μη μου πείτε ότι δεν είναι μεγαλοφυές; Σούπερ ιδέα έτσι; Αν μπορούσαν θα την εφάρμοζαν χωρίς κανένα δισταγμό. Φτάνοντας στην τελευταία πολιτεία της περιοδείας του, τα βάζει με την Nike, που έχει κλείσει πια ΟΛΑ της εργοστάσια στις ΗΠΑ και τάχει μεταφέρει σε χώρες όπως η δικτατορική Ινδονησία [η κυβέρνηση έχει καθαρίσει πάνω από 200.000 άτομα], όπου το κατώτατο ηλικιακό όριο των υπαλλήλων είναι τα 14 χρόνια [σιγά να μην τηρείται κιόλας]. Ζητάει να συναντήσει τον διευθυντή της παπουτσοβιομηχανίας [τον έχει θάψει στο βιβλίο του] και, ω του θαύματος, εκείνος αποδέχεται την πρόκληση. Η τελευταία πράξη είναι συναρπαστική, παρατείνει τις αγωνίες μας, μεγαλώνει τις ανησυχίες μας, αλλά δείχνει πεντακάθαρα τις προθέσεις, τα νύχια και τα δόντια των αρπακτικών λύκων που 'κυβερνάνε' τις θλιβερές αυτές εξελίξεις.
Η επανάπαυση είναι η τελευταία σκέψη που θα έκανε ποτέ ο Μουρ, κι αυτό μόνο αν ήταν διανοητικά ανάπηρος. Επειδή όμως έχουν γνώση οι φύλακες, φυλάνε καλά τα έρμα, ώστε να μην ψηφίσουν. Αν δεν συνέλθουν οι συμπατριώτες του ώστε να αντιδράσουν ομαδικώς, δεν θέλω να φαντάζομαι τι χειρότερο τους περιμένει. Αλλά κι εμάς επίσης. Μην αυταπατάσθε ότι όλ' αυτά είναι μακρινά και δεν μας αφορούν. Ότι πετυχαίνει στην αμέρικα, αντιγράφεται με τον χειρότερο τρόπο στην ψωροκώσταινά μας. Καθετί που υπομένουν τα αμερικανάκια, εφαρμόζεται τρισχειρότερα στην κασίδα μας. Δεν θέλω να κινδυνολογήσω απλά θέλω να μας υποψιάσω πριν είναι πολύ αργά, όπως βλέπουμε στις ταινίες του Μουρ. Τελευταίο πλάνο το ένδοξο αυτοκινητο-μουσείο της GM στο Φλιντ, που γκρεμίζεται με ανατίναξη, κλείνοντας οριστικά τον θλιβερό απολογισμό μιας στοιχειωμένης πια περιοχής.
Μετά από μια τέτοια λαίλαπα, τίποτε δεν είναι πια το ίδιο. "Η μάχη του Γάγγη" [The battle of the Ganges, 2002] με επανέφερε [;] στην όποια τάξη. Ο σκηνοθέτης - καθηγητής Ντανιέλ Γουίστλερ απέφυγε τον διδακτισμό και την τηλεορασοφιλία και έδωσε μια πολύπλευρη εικόνα του προβλήματος της μόλυνσης του ποταμού, της πανάρχαιης ζωοδότρας θεάς και μάνας των ινδών, παρουσιάζοντας παράλληλα την εμπεριστατωμένη πρόταση των ντόπιων επιστημόνων για την επίλυσή του. Συγκινήθηκα με τους ιταλούς Μπαλεστριέρι και Μόζερ που ακολούθησαν "Έναν κλόουν στην Καμπούλ" [Clown a Kaboul, 2002] και παρακολούθησαν τον 'διπλο-μάτη με την κόκκινη μύτη' να δίνει χαρά και ανακούφιση στα παιδάκια που άφησε τραυματισμένα και σακατεμένα, ψυχικά ή σωματικά, ο τελευταίος [θα 'θελα νά 'ναι έτσι] πόλεμος των αμερικανών κατά του Μπιν Λάντεν.
Κατάφερα να δω ένα ακόμη σοκαριστικό ντοκουμέντο. Ο νεαρός Μαζιάρ Μπαχαρί παρουσιάζει μια τραγική ιστορία που εκτυλίσσεται "Στον ιστό της αράχνης" [And along came the spider / Va ankaboot amad, 2002]. Αφορά την απίστευτη περίπτωση ενός ιρανού οικοδόμου που καθάρισε 16 ιερόδουλες της Τεχεράνης, αυτοαποκαλούμενος 'ακτιβιστής κατά της πορνείας' και πιστεύοντας ότι απαλλάσσει την κοινωνία από μιαρά όντα κατώτερα των ζώων. Το πιο τραγικό είναι ότι υπάρχουν παρά μα πάρα πολλοί άλλοι σ' αυτήν τη χώρα [και σ' άλλες - και σ' άλλες] που έχουν τις ίδιες με αυτόν αντιλήψεις. Που θεωρούν ότι η πορνεία είναι υποτροπή των γυναικών [που την εξασκούν αναγκαστικά προσπαθώντας να επιβιώσουν], και όχι των πορνόμυαλων αντρών που τις εκμεταλλεύονται και τις ντροπιάζουν στα μάτια όλων. Κάποια ανώνυμη κοπελίτσα 18 χρονών μας δείχνει τα πάμπολλα σημάδια στο κορμί της και εύχεται να συλληφθεί και να κρεμαστεί, ώστε να γλυτώσει από το οκταετές μαρτύριό της.
Η οργή και η αγανάκτηση περισσεύουν και στο πακιστανικό δράμα "Ενάντια στη θέλησή μου" [Tegen mijn wil, 2002] της τουρκάλας Αϊφέρ Εργκίν. Εδώ περιγράφεται με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τί παθαίνουν τα κορίτσια που εγκαταλείπουν τους συζύγους τους επειδή τις κακομεταχειρίζονται. Οι ίδιες οι οικογένειές τους που τις πούλησαν στους γέρους άντρες τους, πληρώνουν δολοφόνους να τις ξεκάνουν, κατόπιν τους 'αναθεματίζουν' ως φονιάδες, και εντέλει τους 'συγχωρούν' ενώπιον των δικαστηρίων, αθωώνοντας τους πανηγυρικά. Κι όλ' αυτά υπό την ανοχή και την ενοχή ενός συστήματος dura lex [με σκληρούς νόμους].
Γενική διαπίστωση είναι πως ο λεγόμενος δυτικός κόσμος μοιάζει να ενδιαφέρεται ολοένα και περισσότερο για τα προβλήματα τω τρίτων, υποανάπτυκτων χωρών. Οι ευρωπαίοι δημιουργοί ευαισθητοποιούνται σε θέματα κοινωνικά και/ή προβλήματα περιβαλλοντικά που πλήττουν την Ασία. Μελετάνε τις εξωτικές και ενίοτε τραγικά θρησκοληπτικές κουλτούρες αυτών των λαών, καταγράφουν τα τεράστια προβλήματά τους, καταδεικνύοντας τις λαθεμένες επιλογές και προσβλέποντας στην αφύπνισή τους. Μόνο που οι ίδιοι οι πάσχοντες, συχνά δεν μπορούν να δουν από οποιαδήποτε απόσταση τα θέματα που τους καίνε. Παραμένουν εσκεμμένα κοντόφθαλμοι; Πολλοί εξ αυτών δεν έχουν καν την ευκαιρία να παρακολουθήσουν μια προβολή.
Έτσι αναγκαστικά οι ντοκιμαντερίστες απευθύνονται στη διεθνή κοινότητα, θέλοντας να παραδειγματίσουν με την στάση τους και να την εξαναγκάσουν ν' αντιδράσει. Ένα πολύ ουσιαστικό βήμα αποτελούν οι συζητήσεις που ακολουθούν τις προβολές. Οι θεατές είναι πιο συμμετοχικοί από άλλες χρονιές, δείχνουν πιο ευαισθητοποιημένοι από ποτέ, ρωτάνε και συμπάσχουν, εξοργίζονται και ψάχνονται για τρόπους αντίδρασης. Οι ενεργοί θεατές μπορούν να δράσουν ανεξάρτητα ή και συνολικά προς ένα πιο ανθρώπινο μέλλον; Ιδού το ερώτημα!
Αντιδράστε τώρα
Ο Μάικλ Μουρ σας προτρέπει να πείτε ΟΧΙ στον πόλεμο Η απίστευτη τεράστια μόλυνση του Γάγγη
Η ΛΥΣΗ του προβλήματος, όπως προτείνει ο Veer Bhadra Misra
Οι κλόουν φέρνουν την άνοιξη στην Καμπούλ
O Μπαχαρί και το δικαίωμα της ύπαρξης
Θέληση για ζωή και στέρησή της
ΥΓ1: Τα φτηνά κόλπα δεν κατάφεραν ν' αποτρέψουν τον Μουρ να συναντήσει τον θρύλο των Cheap Trick.
ΥΓ2: Η σχέση του Μουρ με τις πολυεθνικές μου θυμίζει εκείνο το βιβλικό παραμύθι του Δαβίδ με τον Γολιάθ. Εξάλλου, στο σήμα της εταιρίας του Dog eat Dog ο μικρός σκύλος τρώει τον μεγάλο.
