Φιλμ Νουάρ: ανάμεσα σε δυο πατρίδες

Αν πούμε ότι το Φιλμ Νουάρ ως όρος περιγράφει μια ειδική κατηγορία "σκοτεινών αστυνομικών ταινιών" που έγιναν στην Αμερική του '40 και του '50, τότε πώς εξηγείται η υιοθέτηση γαλλικού ονόματος σε αμερικάνικο είδος; Η απάντηση είναι μάλλον απλή. Ο πρώτος που παρατήρησε και έγραψε για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του "είδους" ήταν ο γάλλος κριτικός Nino Frank το 1946, βλέποντας Το Γεράκι της Μάλτας [1941], τη Λάουρα, την Κολασμένη αγάπη, τη Γυναίκα της βιτρίνας ή και το Ραντεβού με το θάνατο [όλες του 1944].

Και ποια ήταν αυτά τα στοιχεία που τον έκαναν να ονομάσει Φιλμ Νουάρ αυτήν την ξεχωριστή κατηγορία "δευτεροκλασάτων" ταινιών; Ατμόσφαιρα κιαροσκούρα κι αινιγματική, γεμάτη σκιές που κρύβουν φοβερά πράματα. Φωτογραφία που ακουμπά στον γερμανικό εξπρεσιονισμό. Χαρακτήρες με αμφίσημη ή αμφιλεγόμενη συμπεριφορά. Η συνωμοσία ή η υποψία της να ελλοχεύει σε κάθε σημείο της αφήγησης. Η ερωτική αντιζηλία να κατατρώει σιγά σιγά τα σπλάχνα της αστυνομικής πλοκής.

Ένας ιδιωτικός ντετέκτιβ [ή κλέφτης ή τυχοδιώκτης ή διεφθαρμένος μπάτσος] και μια μοιραία δεν είναι αρκετά για να έχουμε φιλμ νουάρ; Όπως φαίνεται, όχι!!! Παράδειγμα οι γαλλικές ταινίες Η Σκύλα [1931], Το ανθρώπινο κτήνος [1938], Αλγέρι [1937] και η ιταλική Οσεσιόνε [1943] δεν είναι νουάρ γιατί προηγήθηκαν του όρου [οι τρεις] και η τελευταία γιατί είναι του νεορεαλιστή Visconti [sic]! Ενώ οι αντίστοιχες υπερατλαντικές διασκευές των ίδιων βιβλίων από τον Fritz Lang [Ανθρώπινο κτήνος, Η Σκύλα], τον Cromwell [Πληγωμένος αετός] και τον Garnett [Ο ταχυδρόμος χτυπάει πάντα δυο φορές!] είναι και παραείναι τυπικά δείγματα.

Στο δρόμο και εκ των υστέρων, ο αμερικανός κριτικός και δάσκαλος Thom Andersen [χμ!] ξεχώρισε και μια σκληροπυρηνική υποκατηγορία που την ονόμασε Film Gris [γκρίζο νουάρ]. Είναι ταινίες πιο απαισιόδοξες και πιο κυνικές και εμφανίζονται ως αντίδραση στο πρώτο κύμα του μακαρθισμού [1947-1951]. Ενδιαφέρονται για το πώς η κοινωνία γαλούχησε έναν εγκληματία κι όχι για το άτομο του. Τα αρχέτυπά τους είναι πιο εύκολα αναγνωρίσιμα. Για να μην γίνω κουραστικός, αναφέρω έναν βασικό εκπρόσωπο που αργότερα άλλαξε ήπειρο και τελικά πολιτογραφήθηκε έλλην, τον Ζιλ Ντασέν [Ο δήμιος των κολασμένων, Γυμνή πόλις, Άνθρωποι του αίματος, Η νύχτα και η πόλη]. Στην ίδια οικογένεια μπορούμε άνετα να βάλουμε και το φιλμ που κλείνει τη χρυσή αμερικάνικη νουάρ περίοδο. Είναι Ο άρχων του κακού [1958] του Orson Welles.

Κάποια μοιραία στιγμή όμως, θέλησαν κι άλλοι να κάνουν νουάρ. Έτσι γεννήθηκε η γαλλική σχολή με προπάτορα τον Marcel Carne [Το Λιμάνι των Απόκληρων, Το Ξενοδοχείον του Βορρά, Ξημερώνει]. Γνήσιοι εκφραστές του είναι οι Henri-Georges Clouzot [Οι διαβολογυναίκες], Jacques Becker [Ας με κρίνει η κοινωνία], Rene Clement, Louis Malle [Ασανσέρ για Δολοφόνους] και υπεράνω όλων ο Jean-Pierre Melville [Μπομπ ο τζογαδόρος, Ο χαφιές, Ο δολοφόνος με το αγγελικό πρόσωπο]. Η ειδοποιός διαφορά από την αμερικάνικη σχολή είναι ότι οι πράξεις όλων των [αντί]ηρώων υποβάλλονται σχεδόν υπνωτικά από μια θανάσιμη έλξη προς το ίδιο το έγκλημα.

Τα νουάρ αυτά δεν προϋποθέτουν τη νύχτα για να υπάρξουν. Κάποια είναι τελείως ηλιόλουστα, όπως τα νομοτελειακά Γυμνοί στον ήλιο [1960], Πέρσι στο Μαρίενμπαντ [1961] και Με κομμένη την ανάσα [1960]. Ή εν μέρει το Ριφιφί [1955] του Ντασέν.

Νουάρ ανησυχίες έχουμε και στη χώρα μας. Ο άνθρωπος του τρένου [1958], Έγκλημα στα παρασκήνια [1960], Eφιάλτης [1961] και Αμφιβολίες [1964]. Νουάρ είναι ακόμη κι ο Άδικος Κόσμος [2011] του Φίλιππου Τσίτου. Όμως τώρα πια τα είδη και οι κατηγορίες έχουν γίνει χαρμάνι. Δεν υπάρχουν αμιγή και κάθε ταινία είναι μια [πρωτότυπη;] μίξη, μια μαρμίτα που μέσα της έχουν λιώσει διάφορα [ετερόκλιτα ενίοτε] υποείδη και υποομάδες.

Το ίδιο το νουάρ δεν ήταν ποτέ του καθαρόαιμο. Το ένα ήταν γκανγκστερικό, το άλλο κοινωνικό, το τρίτο γοτθικό, το τέταρτο μελοδραματικό κ.ο.κ. Παρά τα τόσα αμέτρητα παρακλάδια, ο ιός της τυποποίησης ήρθε να μολύνει τα πάντα: στα πέντε πρώτα λεπτά ξέρεις τον τόπο, τους βασικούς χαρακτήρες κι αν πρέπει να τους συμπαθείς ή όχι, οι δε πράξεις τους αποκαλύπτουν το ποιόν και είναι χαρακτηριστικές της συμπεριφοράς τους. Τέλεια μετάλλαξη δηλαδή. Ή μάλλον άπειρες μεταλλάξεις και καρκινογενέσεις.

Εντούτοις το λεγόμενο νεο-νουάρ έχει πολλούς άξιους εκπροσώπους, με τις λίστες να παραμένουν ανοιχτές σε κάθε αναθεώρηση και ερμηνεία, από κάθε φαν ή μελετητή. Παραθέτω δείγμα: Peep Show [1965], Ο κομφορμίστας [1969], Ο αμερικάνος φίλος [1977], Το στοιχείο του εγκλήματος [1984], Μόνον αίμα [1984], Καθώς κυλούν τα δάκρυά μας [1988], Η Σιωπή των αμνών [1991], Φόνος στην ομίχλη / Insomnia [1997], Ο Γκρουπιέρης [1998], Η παρακολούθηση [1998], Μεμέντο [2000]. Νουάρ παρωδίες είναι και οι ταινίες των αφων Καουρισμάκι, όπως -καλή ώρα- η πρόσφατη του Άκι, Το λιμάνι της Χάβρης [2011] που αναφέρεται στην Μποέμικη Ζωή [1992] του και στο Λιμάνι των Απόκληρων [1938] του Μαρσέλ Καρνέ και του Κλοντ Μονέ.

Κάπου εδώ χωράει κι ο Ολιβιέ Μαρσάλ που έκανε αισθητή την παρουσία του το δίσεκτο 2004 με το αστυνομικό θρίλερ Βρόμικος κόσμος, που διέθετε ένα ογκώδες καστ και μια συμμορία ληστών. Στο ίδιο μοτίβο αλλά σε πιο σκοτεινές ατραπούς κινείται και η τελευταία του δουλειά Les Lyonnais: A Gang Story [Οι Λυωνέζοι, θα λέγαμε -κατά το Βοστωνέζοι- αν ήταν δόκιμος ο όρος]. Πρόκειται για μια ένοπλη συμμορία τσιγγάνων, διαβόητων ληστών, που πρέπει να ξεκαθαρίσουν τους μεταξύ των λογαριασμούς μετά από 30φεύγα χρόνια. Οι μηχανισμοί νουάρ, θρίλερ και δράσης, οι κώδικες τιμής, ανδρισμού και πίστης, οι φιλίες, οι έχθρες και η εκδίκηση / όλα μέσα στο τσουκάλι.

Ταινιοθήκη σκοταδόψυχη

Το Γεράκι της Μάλτας / The Maltese Falcon [1941, 100λ.] του John Huston
Ραντεβού με το θάνατο / Murder, My Sweet [1944, 95λ.] του Edward Dmytryk
Κολασμένη αγάπη / Double Indemnity [1944, 107λ.] του Billy Wilder
Η γυναίκα της βιτρίνας / The Woman in the Window [1944, 107λ.] του Fritz Lang
Λάουρα / Laura [1944, 88λ.] του Otto Preminger
Το ανθρώπινο κτήνος / La Bete humaine [1938, 100λ.] του Jean Renoir
Ανθρώπινο κτήνος / Human Desire [1954, 91λ.] του Fritz Lang
Η Σκύλα / La Chienne [1931, 91λ.] του Jean Renoir
Η Σκύλα / Scarlet Street [1945, 103λ.] του Fritz Lang
Αλγέρι / Pepe Le Moko [1937, 94λ.] του Julien Duvivier
Πληγωμένος αετός / Algiers [1938, 96λ.] του John Cromwell
Οσεσιόνε / Ossessione / Εμμονή [1943, 140λ.] του Luchino Visconti
Ο ταχυδρόμος χτυπάει πάντα δυο φορές / The Postman Always Rings Twice [1946, 113λ.] του Tay Garnett
Ο δήμιος των κολασμένων / Brute Force [1947, 98λ.] του Jules Dassin
Γυμνή πόλις / The Naked City [1948, 96λ.] του Jules Dassin
Άνθρωποι του αίματος / Thieves' Highway [1949, 94λ.] του Jules Dassin
Η νύχτα και η πόλη / Night and the City [1950, 101λ.] του Jules Dassin
Ριφιφί / Du Rififi chez les hommes [1955, 122λ.] του Jules Dassin
Αμαρτωλοί και δολοφόνοι / Out of the Past [1947] του Jacques Tourneur
Ο Άρχων του Κακού / Touch of Evil [1958, 95λ.] του Orson Welles
Το Λιμάνι των Απόκληρων / Le Quai des Brumes [1938, 91λ.] του Marcel Carne
Το Ξενοδοχείον του Βορρά / Hotel du Nord [1938, 75λ.] του Marcel Carne
Ξημερώνει / Le Jour se leve [1939, 93λ.] του Marcel Carne
Στις όχθες του Σηκουάνα / Quai des Orfevres [1947, 106λ.] του Henri-Georges Clouzot
Οι διαβολογυναίκες / Diabolique [1960, 114λ.] του Henri-Georges Clouzot
Ασανσέρ για Δολοφόνους [1958, 88λ.] του Louis Malle
Πυροβολείστε τον πιανίστα / Tirez sur le pianiste [1960, 80λ.] του Francois Truffaut
Μπομπ ο τζογαδόρος / Bob le flambeur [1956, 98λ.] του Jean-Pierre Melville
Ο χαφιές / Le doulos [1962, 108λ.] του Jean-Pierre Melville
Ο δολοφόνος με το αγγελικό πρόσωπο / Le Samourai [1967, 105λ.] του Jean-Pierre Melville
Κόκκινος κύκλος / Le cercle rouge [1970, 140λ.] του Jean-Pierre Melville
Ας με κρίνει η κοινωνία / Touchez Pas au Grisbi [1954] του Jacques Becker
Γυμνοί στον ήλιο / Plein soleil / Purple Noon [1960, 118λ.] του Rene Clement
Με κομμένη την ανάσα / A bout de souffle / Breathless [1960] του Jean-Luc Godard
Πέρσι στο Μαρίενμπαντ / L' annee derniere a Marienbad [1961, 94λ.] του Alain Resnais
Ο άνθρωπος του τρένου / The Man on the Train [1958, 85λ.] του Ντίνου Δημόπουλου
Έγκλημα στα παρασκήνια / Murder Backstage [1960, 83λ.] του Ντίνου Κατσουρίδη
Eφιάλτης / Nightmare [1961, 90λ.] του Ερρίκου Ανδρέου
Αμφιβολίες / Doubts [1964, 93λ.] του Γρηγόρη Γρηγορίου
Άδικος Κόσμος / Unfair World [2011] του καουρισμάκειου Φίλιππου Τσίτου
Peep Show [1965, 46λ.] του J.X. Williams
Ο κομφορμίστας / Il Conformista [1969, 107λ.] του Bernardo Bertolucci
Ο αμερικάνος φίλος / Der Amerikanische Freund [1977, 125λ.] του Wim Wenders
Το στοιχείο του εγκλήματος / Forbrydelsens element [1984, 104λ.] του Lars von Trier
Μόνον Αίμα / Blood simple [1984, 99λ.] των αφών Joel & Ethan Coen
Καθώς κυλούν τα δάκρυά μας / As Tears Go By [1988, 102λ.] του Wong Kar Wai
Η Σιωπή των Αμνών / The silence of the lambs [1991, 118λ.] του Jonathan Demme
Φόνος στην ομίχλη / Insomnia [1997, 96λ.] του Erik Skjoldbjaerg
Ο Γκρουπιέρης / Croupier [1998, 94λ.] του Mike Hodges
Η παρακολούθηση / Following [1998, 69λ.] του Christopher Nolan
Μεμέντο / Memento [2000, 113λ.] του Christopher Nolan
Το λιμάνι της Χάβρης / Le Havre [2011, 93λ.] του Aki Kaurismaki
Μποέμικη ζωή / La vie de boheme [1992, 100λ.] του Aki Kaurismaki
Βρόμικος κόσμος / 36 Quai des Orfevres / 36th Precinct [2004 Γαλλία, 111λ.] του Olivier Marchal
Les Lyonnais: A Gang Story / Οι Λυωνέζοι [2011 Γαλλία, 102λ.] του Olivier Marchal