Η άλλη θάλασσα και η άλλη όχθη

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος [Απρίλης 1935 - Γενάρης 2012] πέρασε πια στην αντίπερα αιώνια όχθη με την άνεση ενός παρατηρητή που πισωπατά στο σκοτάδι και μπαίνει απρόσεχτα στο αντίθετο ρεύμα δίπλα στο τούνελ, μόνο και μόνο για να πάρει απόσταση από τον κόσμο μας και να τον δει μακροσκοπικά και εποπτικά με τη δέουσα μελαγχολία. Το έργο του στη Γη θα το συνεχίσουν οι γόνοι και οι επίγονοι. Τι γίνεται όμως στο ουρανό; Εκεί θα βρει συνεργάτες να τον περιμένουν για το επόμενο γύρισμα, το επόμενο πλάνο-σεκάνς;

Η απάντηση είναι καταφατική και είμαι έτοιμος να απαριθμήσω μια χρυσή δεκάδα ανθρώπων που έκαναν μαζί του την τελευταία τους ταινία κι όχι μόνο. Πρώτος και καλύτερος ο αγαπημένος του σκηνογράφος Μικές Καραπιπέρης [1933-1991], πιστός του σύντροφος επί μια εικοσαετία και δέκα συνεχόμενες ταινίες, από την Αναπαράσταση [1970] ως Το μετέωρο βήμα του πελαργού [1991].

Στο ουράνιο καστ εξέχουσες θέσεις κατέχουν o Οδυσσεύς Gian Maria Volonte [1933-1994] που πέθανε από καρδιακή προσβολή στη Φλώρινα [Το βλέμμα του Οδυσσέα, 1995] και τα δυο ακαταμάχητα γερόντια του Ταξιδιού στα Κύθηρα [1984], ο Σπύρος / Μάνος Κατράκης [1908-1984] κι ο Αντώνης / Διονύσης Παπαγιαννόπουλος [1912-1984]. Είναι γνωστό πως η σκηνή με τον Κατράκη που θαλασσοπνίγεται στη σχεδία γυρίστηκε 17 φορές μέχρι να πετύχει.

Υλικό για τους ρόλους αυτούς πήρε ο Αγγελόπουλος από το ντοκιμαντέρ του Χωρίο ένα, κάτοικος ένας... [1981] που αναφέρεται στην Νέα Σεβάστεια Θεσσαλονίκης. Σημειώνει χαρακτηριστικά τα εξής δάνεια: ο χορός του γέρου (Κατράκης) στο κοιμητήρι του χωριού, με το τραγούδι "Ωσάν τα μήλα, μήλα κόκκινα, πουλί μου...", κι η αναχώρηση του κοινοτάρχη (Παπαγιαννόπουλος) μ' ένα μουλάρι φορτωμένο ρούχα, σκεύη και μια τηλεόραση. Το στρατιωτικό εμβατήριο ("Το πυροβολικό, το πυροβολικό...") ακούγεται και στις δύο σκηνές.

Παρότι πατριάρχης του νέου ελληνικού κινηματογράφου, ο Τεό δεν έκρυβε την αγάπη του για τους μεγάλους ηθοποιούς του παλιού λαϊκού σινεμά, τους οποίους προτιμούσε σε μικρούς χαρακτηριστικούς ρόλους. Λαμπρό παράδειγμα ο αειφόρος Χριστόφορος Νέζερ [1903-1995] που συμμετέχει σε οκτώ συνεχόμενες ταινίες με αρχή τις Μέρες του '36 [1972]. Από κοντά κι ο ξερακιανός Στράτος Παχής [1928-1996] που ξεκινάει τη δεύτερη καριέρα του σε 5 αγγελοπουλικές ταινίες με τον πολύκροτο Θίασο [1975] ως πατέρας της Ηλέκτρας / Εύας Κοταμανίδου. Αμφότεροι τερματίζουν ευδοκίμως με Το βλέμμα του Οδυσσέα [1995]. Τρίτο παράδειγμα ο ραφινάτος Ραφαήλ Ντενόγιας [1911-;;;;] του οποίου τα ίχνη χάνονται στα χιόνια μαζί με τους Κυνηγούς [1977].

Στους γυναικείους ρόλους έχει σίγουρη την Τούλα Σταθοπούλου [1932-2006], την τολμηρή Ελένη του Σεφέρη και της Αναπαράστασης [1970], που τον ακολούθησε πιστά σε πέντε ταινίες μέχρι και Το λιβάδι που δακρύζει [2004]. Έχει επίσης και την εμβληματική Ευδοκία [1971] του Αλέξη Δαμιανού, την άτυχη και ταλαιπωρημένη Μαρία Βασιλείου [1950-1989], που ζωντάνεψε την Χρυσόθεμι στον Θίασο [1975].

Η πιο μεγάλη έκπληξη όλων των ηθοποιών είναι ο ευτραφής θυρωρός Βασίλης Μπουγιουκλάκης [1944-1999] που πρόλαβε το Τοπίο στην ομίχλη [1988], Το μετέωρο βήμα του πελαργού [1991] και Το βλέμμα του Οδυσσέα [1995] πριν τον πάρει η κάτω τηλεοπτική βόλτα της λαϊκής αγοράς και μπαρκάρει άρον-άρον για το νέο κόσμο με τελικό προορισμό τον άλλο κόσμο.

Making off και εποικοδομητική κριτική θα κάνει ο Κώστας Κωβαίος [1952-2004] που πρόλαβε να του ολοκληρώσει δυο αφιερωματικά ντοκιμαντέρ. Το πρώτο κλείνει την τριλογία των συνόρων [Ο 20ος αιώνας μέσα από το βλέμμα του Θόδωρου Αγγελόπουλου, 2001] και το δεύτερο ανοίγει την κύκνεια τριπλέτα που αναφέρεται στη σύγχρονη ελληνική ιστορία [Τριλογία: Αφιέρωμα στο Λιβάδι που Δακρύζει, 2004]. Η τελευταία αυτή τριάδα [Το λιβάδι / Η σκόνη του χρόνου / Η άλλη θάλασσα] είναι εμπνευσμένη από τη μητέρα του Αγγελόπουλου που έζησε όλον τον τεταραγμένο 20ο αιώνα και απεβίωσε το 1998. Κι απλώνεται κι αναφέρεται στα σπαραχτικά γεγονότα αυτής της εκατονταετίας.

Υπάρχει όμως και το αντίπαλον δέος, ο φοβερός και τρομερός, τότε Φλωρίνης, π. Αυγουστίνος Καντιώτης [1907-2010]. Οι πολύ νεότεροι δεν θα ξέρετε, ίσως, ότι ο υπεραιωνόβιος μητροπολίτης είχε αφορίσει τον "Διαβολόπουλο" και τον Marcello Mastroianni [1924-1996] όταν γύριζαν στην ακριτική Φλώρινα Το μετέωρο βήμα του πελαργού [1991]. Δράττομαι της ευκαιρίας να πω ότι ο Μαστρογιάννι ντουετάρει με την αειθαλή Jeanne Moreau όπως είχε κάνει τριάντα χρόνια πριν [αναφορά;] στη Νύχτα [La notte, 1961] του Antonioni. Ο Μαστρογιάννι επίσης ήταν ο Σπύρος Ο Μελισσοκόμος [1986].

Για τον υπόλοιπο Θίασο, τους μικρούς και τρίτους ρόλους, μη νομίσετε ότι θα έχει πρόβλημα ο μεγάλος οραματιστής. Ο Θανάσης Βέγγος [1927-2011] θα πετά μπισκότα στον παγωμένο βοριά. Η μάνα Αλίκη Γεωργούλη [1933-1995], ο Αίγισθος Βαγγέλης Καζάν [1936-2008], ο ακορντεονίστας Γιάννης Φύριος [1913-2007], ο Δημήτρης Καμπερίδης [1946-2010], ο Στέλιος Λιονάκης [1936-2003] είναι πρόθυμοι και πάλι. Τώρα πια δεν τους τρομάζουν ούτε το τσουχτερό κρύο ούτε οι στιγμιαίες εμπνεύσεις ούτε το πολύωρο γύρισμα. Γκεστ σταρ ο φίλος του Σπύρου, Ντίνος Ηλιόπουλος [1913-2001].