Η βιο-λογία μιας άστατης ζωής

Ο Γκόντφρεϊ Ρέτζιο είναι ένας άνθρωπος που πέρασε 14 χρόνια σιωπής και προσευχής ως μέλος ιερού μοναχικού τάγματος, πριν αφοσιωθεί ολόψυχα στην υπηρεσία του κοινού καλού. Το 1975 του κόλλησε μια περίεργη ιδέα: να δημιουργήσει ένα νέο είδος σινεμά που ν' αποτελείται από πραγματικές εικόνες - συναισθηματικές, ωμές και τίμιες - χωρίς αφήγηση, συνδεδεμένες μη γραμμικά, μονταρισμένες ελεύθερα, όπως πηδάνε οι σκέψεις μας μέσα στο κεφάλι από τό 'να θέμα στο άλλο. Θέλησε, μ' άλλα λόγια, να φτιάξει ένα είδος κινηματογραφικής σύνθεσης εικόνων που καταγράφουν ένα μωσαϊκό καθημερινών πραγμάτων και καταστάσεων.

Έπειτ' από επτά χρόνια προσπάθειας, γεννήθηκε το "Koyaanisqatsi" που τον έκανε αμέσως διάσημο. Κο-γιαα-νισ-κάτσι, στη διάλεκτο των Χόπι θα πει "ζωή εκτός ισορροπίας / οργιώδης ζωή / ζωή σε αναταραχή / ζωή σε αποσύνθεση / ανισόρροπη ζωή / μια ζωική κατάσταση που υπαγορεύει απεγνωσμένα έναν άλλον τρόπο ζωής / που απαιτεί αλλαγή πλεύσης". Πήραμε τη ζωή μας [άνω τελεία] λάθος / κι αλλάξαμε ζωή. Το φιλμ παρουσιάζει την τοπική κοινωνία να κινείται με φρενιτιώδεις ρυθμούς, απομακρυνόμενη από το φυσικό περιβάλλον, κεκαλυμμένη με τον μανδύα μιας νέας πολλά υποσχόμενης τεχνολογίας. Οι γυμνές αλλά σαγηνευτικές, επιθετικές και υπνωτικές εικόνες του δημιούργησαν έναν αινιγματικό προοπτικό καμβά και έγειραν απειράριθμες συζητήσεις με θέμα την αλόγιστη και απερίσκεπτη χρήση της τεχνολογίας και τις δραματικές αλλαγές που μας επιβάλλονται μέσω αυτής.

Η αποκάλυψη της ομορφιάς και της γοητείας του τεχνολογικού τέρατος δεν έγινε από έναν μόνον άνθρωπο. Στην διάρκεια των γυρισμάτων ο Reggio είχε τη φαεινή ιδέα να προσκαλέσει έναν πρωτοπόρο πειραματιστή μουσικό, τον Φίλιπ Γκλας, που ανέβασε με τη μουσική του την αξία των εικόνων, συμβάλλοντας τα μάλλα στην καθιέρωση του "Koyaanisqatsi" ως μιας κλασικής καλτ δημιουργίας. Η συνεργασία τους υπήρξε υποδειγματική. Ο Γκλας ήταν δημιουργικά παρών στη διαδικασία του μοντάζ βοηθώντας στο σφιχτό και παραληρηματικό δέσιμο των εικόνων με την θαυμάσια όσο και καθολικά αναγνωρίσιμη πια μουσική του.

Ανάμεσα στους φανατικούς του θαυμαστές και θεατές συγκαταλέγεται και ο Φράνσις Φορντ Κόπολα που δάνεισε το βαρύγδουπο όνομά του στην παρουσίαση της στο κόσμο [Ο Φ.Φ.Κ. παρουσιάζει...] Στην επόμενη δεκαετία η ταινία βρισκόταν στην τριάδα των κολεγιακών [εν αμερική] προτιμήσεων, μαζί με το "Κουρδιστό πορτοκάλι" του Κιούμπρικ και το "Eraserhead" του Λιντς. Βρισκόταν επίσης στην μόνιμη συλλογή αρκετών κινηματογραφικών μουσείων και ινστιτούτων ανά την υφήλιο. Επηρέασε άμεσα την διεύθυνση φωτογραφίας αρκετών άλλων ταινιών, πολλών βιντεοκλίπ αλλά και το τρισδιάστατο IMAX.

Ο Τζωρτζ Λούκας ήρθε να συνδράμει τον Κόπολα στην παρουσίαση του δεύτερου φιλμ της 'σειράς', του "Powaqqatsi" [1987]. Η λέξη Πο-ουακ-κάτσι, δανεισμένη και πάλι από τους Χόπι, σημαίνει "ζωή σε μετασχηματισμό / μια οντότητα που καταναλώνει τις ζωτικές δυνάμεις άλλων όντων με σκοπό να παρατείνει την δική της ζωή". Είναι μήπως ο μάγος της φυλής που κρατάει τις δυνάμεις της φύσης στα χέρια του; Είναι κάποιο παράσιτο; Ή μπας και είναι ο σύγχρονος παμφάγος άνθρωπος που έχει καταληφθεί από τεχνολογικό αμόκ; Εμείς όλοι δηλαδή. Εδώ εξετάζεται ο αντίκτυπος της τεχνολογίας πάνω σε αρχαίες κουλτούρες και πρωτόγονους πολιτισμούς όπως ποτέ πριν δεν είχε καταγραφεί.

Το κινηματογραφικό συνεργείο περιπλανήθηκε πάνω από έξη μήνες σε δώδεκα δεύτερο- ή τριτοκοσμικές χώρες, μεταξύ των οποίων οι Αίγυπτος, Βραζιλία, Περού, Κένυα, Νεπάλ και Νιγηρία [και Ελλάδα;] Κατέγραψε καθημερινές ασχολίες και παιχνίδια κοινών ανθρώπων, αποκαλύπτοντας συνάμα τη μεταβολή τους μέσα από την εισβολή νέων τεχνολογικών επιτεύξεων. Το αποτέλεσμα κατάφερε ν' αγγίξει εκ νέου τους θεατές, κέρδισε την καθολική εκτίμηση κριτικών και κοινού και δημιούργησε νέους κύκλους θαυμαστών, συζητήσεων, σχολίων και στοχασμών. Αθροιστικά τις δυο ταινίες είδαν πάνω από 35 εκατομμύρια ζευγάρια μάτια παγκοσμίως.

Πριν ολοκληρωθεί το τρίπτυχο qatsi, έγιναν και δυο μικρές στάσεις. Στα 1991 η κοσμηματοποιία Bulgari και το παγκόσμιο κίνημα για την προστασία της άγριας ζωής WWF χρηματοδότησαν το 28λεπτο "Anima Mundi" που αναδεικνύει την θαυμαστή ποικιλομορφία του ζωικού βασιλείου. Έτσι έγινε πραγματικότητα ένας ύμνος προς την άγρια πανίδα, όπου καταγράφονται και σταχυολογούνται με τρόπο ποιητικό πάνω από 70 είδη ζώων, υπό τους ήχους μιας ανάλογης μουσικής σύνθεσης του Γκλας, που στηρίχτηκε ως επί το πλείστον σε απείραχτες παραδοσιακές εθνικές μουσικές. Ο όρος 'ζωικό βασίλειο' πρωτοσυναντάται στον "Τιμαίο" του Πλάτωνα και αναφέρεται στην πανάρχαιη αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι μέρος της φύσης [κι ότι η φύση είναι μέρος του ανθρώπου], κάτι που σήμερα στην τεχνολογικά σκεπτόμενη εποχή έχει πια ανατραπεί.

Στα 1993 ο Ρέτζιο προσκλήθηκε από την Benetton για την ανάπτυξη μιας πρότυπης σχολής με αντικείμενο την εξερεύνηση των τεχνών, των τεχνολογιών και των μέσων μαζικής έκφρασης κι επικοινωνίας, με στόχους καθαρά καλλιτεχνικούς. Η σχολή αυτή ιδρύθηκε το 1995 στο Τρεβίζο, έξω από την Βενετία, και ονομάστηκε Fabrica - Future, Presente [βιοτεχνία του μέλλοντος παρόντος]. Στην διάρκεια της διεύθυνσης του στη σχολή, προέκυψε το οκτάλεπτο "Evidence" [1995], σε συνεργασία με την μαθήτρια Αγγέλα Μελιτοπούλου. Η πειραματική αυτή τηλεοπτική αυτοψία κοιτάει μέσα στα μάτια των παιδιών που βλέπουν στην τηλεόραση το "Ντάμπο, το ελεφαντάκι" της Γουώλτ Ντίσνεϊ. Προσπαθεί να εξετάσει την επίδραση του μέσου στα νεαρά βλαστάρια μιας κοινωνίας όπου οι 40 ώρες εκπαίδευση την εβδομάδα αντιπαρέρχονται με τις 40 ώρες παρακολούθησης της τηλεόρασης. Ο Φίλιπ Γκλας επενδύει και πάλι υποδειγματικά, ενώ ο έτερος συνεργάτης της Fabrica Miroslav Janek κάθεται πίσω από την κονσόλα του μοντάζ.

Η περαίωση της τριλογίας έπρεπε να ωριμάσει αργά-αργά και χρειάστηκε να περιμένει το πέρασμα στη νέα χιλιετία. Να όμως που ήρθε το πλήρωμα του χρόνου για το "Naqoyqatsi, Life As War" [2002]. Χόπι για τρίτη και τελευταία φορά. Να-κόι-κάτσι θα πει "η επιβίωση μέσω της αλληλοεξόντωσης / ο πόλεμος ως τρόπος ζωής / η πολιτισμένη βία / η βία της τεχνολογικής εξέλιξης". Έχουμε πια περάσει σε μια νέα εποχή υπερ-φυσική και ακραία χωροχρονικά. Δεν είναι δυνατόν να το παραβλέπουμε αυτό. Αν προσπαθούμε με σκουριασμένες ιδέες και παλιές τεχνοτροπίες να περιγράψουμε έναν παρελθόντα κόσμο με τρόπο νοσταλγικό, τότε μάλλον εθελοτυφλούμε και αναπολούμε κάτι οριστικά χαμένο. Η 'νέα εποχή' χρειάζεται άλλα μάτια, άλλους συνειρμούς, άλλες 'λογικές διεργασίες' για την σύλληψή της.

Καθεμιά από την ταινίες "qatsi" έχει δική της μοναδική οπτική και ηχητική ταυτότητα μέσα στο χρόνο. Το "Koyaanisqatsi" στηρίζεται στις χρονικές μεταπτώσεις για να πετύχει μια αλληλουχία εικονιστικών μεταθέσεων και μια ολιστική οπτική των εικόνων του. Συμβολίζει τον νέο κόσμο που ορμά ακάθεκτος και ανυποψίαστος προς το 'ευοίωνο μέλλον'. Το "Powaqqatsi" χρησιμοποιεί την αργή κίνηση για να εστιάσει σπλαχνικά στις λεπτομέρειες μιας ιθαγενούς ζωής με πρωτόγονους ρυθμούς. Κουβαλάει μαζί του τον παλιό καλό κόσμο μιας οδυνηρά κατακτημένης φυσικής σοφίας. Με το "Naqoyqatsi" αυτοί οι δυο κόσμοι βρίσκονται πια σε συνεχή ανακατωσούρα, μιξάρονται και γίνονται ένας αχταρμάς. Κι αυτό υποστηρίζεται από νέες οπτικές καινοτομίες: ψηφιακές λήψεις, ψηφιακές μεταπλάσεις και μεταλλάξεις των εικόνων του κόσμου, μια ανακατασκευή με καρτουνίστικη τεχνική και στόχο τον επαναπροσδιορισμό της αντίληψης και της προοπτικής των εικόνων. Ο ίδιος ο δημιουργός το ορίζει ως "η εικόνα ως τόπος / ως τοποθεσία".

Το "Naqoyqatsi" μας δείχνει γλαφυρά την 'επόμενη ημέρα'. Πρέπει να το χωνέψουμε και να το αποδεχτούμε αυτό ως ένα τετελεσμένο γεγονός. Πρέπει να πορευτούμε με σύνεση και φρόνηση περισσή, προς τα κει που τραβάμε. Πρέπει όμως να ξεφορτωθούμε άρδην και το παρελθόν μας; Η γλώσσα έχει πια μεταβληθεί σε μια μετά-γλώσσα του εμπορίου και της συναλλαγής, έγινε ένας στεγνός αριθμητικός κώδικας. Η πραγματικότητα έγινε εικονική. Η μεταφορά μεταμορφώθηκε. Το φυσικό έγινε υπερφυσικό. Το σώμα ξεπέρασε κι αυτό τα όριά του. Το πολλαπλό έγινε μονοδιάστατο, η πολυπλοκότητα ισοπεδώθηκε σε ομοιομορφία. Το μυστήριο εξαφανίστηκε και υποκαταστάθηκε από την ψευδαίσθηση μιας σιγουριάς που άπτεται της τεχνολογικής τελειότητας. Η επιτάχυνση της τεχνολογίας οδήγησε στην υπεραπλούστευση και την αμοραλιστική απλοποίηση απάντων. Υπ' αυτήν την λογική η τεχνολογία είναι μια νέα φύση. Έγινε πια η νέα μας φύση.

Όσο για την αριστουργηματική μουσική πολυμορφία του Φίλιπ Γκλας, θα σας μιλήσει ο ίδιος ο Godfrey Reggio:
- Με το Naqoyqatsi ο Φίλιπ Γκλας ολοκληρώνει την 'Τριλογία της Ζωής', ένα έργο 25ετίας. Στη διάρκεια αυτού του έργου κατάφερε να προσφέρει μια πραγματική καινοτομία στην εξέλιξη του κινηματογράφου: μουσική ισότιμη, που στέκεται στο ίδιο ύψος με την εικόνα. Δημιούργησε ένα νέο αυτόνομο κινηματογραφικό είδος, το concept cinema [ο κινηματογράφος ως οπτικοακουστική σύνθεση και πρόκληση στοχασμών]. Μια μορφή τέχνης όπου η μουσική είναι συγκινησιακή αφήγηση της εικόνας. Σε αντίθεση με τις δυο προηγούμενες επενδύσεις [Koyaanisqatsi και Powaqqatsi], το Naqoyqatsi είναι πιο επιβλητικά ακουστικό, ένα είδος παραμυθίας. Περιβάλλει με μια ανθρώπινη παρουσία εικόνες ψηφιακά κατεργασμένες και οδυνηρές, καθώς αναπαριστούν τον τρόμο της επιβολής και την πολιτισμένη βία στην καθιέρωση της παγκόσμιας τεχνολογικής τάξης.

- Για να το πετύχει αυτό, ο Γκλας δημιούργησε μια μουσική-μεταγλώσσα-σύνθεση ειδικά γραμμένη για τον διάσημο τσελίστα Γιο-Γιο Μα. Στην διάρκεια της μουσικής, η ερμηνευτική παρουσία του Γιο-Γιο Μα λειτουργεί όπως η συγκινησιακά φορτισμένη φωνή του αφηγητή. Έτσι, χωρίς να αρθρωθεί ούτε μια λέξη, οι συγχορδίες του τσέλου υποβάλλουν το μεγαλείο και την έμπνευση μιας αφήγησης που καμιά γλώσσα δεν μπορεί να εκφράσει λεκτικά.

- Το οπτικό μέρος του Naqoyqatsi είναι ένας κόσμος όπου η ενότητα εκβιάζεται και πετυχαίνεται στο όνομα μιας τεχνολογικής ομογενοποίησης. Πρόκειται για μόνιμη πάλη, έναν διαρκή πόλεμο ενάντια στη φύση, όπου η ενότητα βρίσκεται κρυμμένη μέσα στο μυστήριο της διαφορετικότητας και της παρέκκλισης των ειδών. [Ο φυσικός κόσμος των αντιθέσεων και του πλούτου παραβιάζεται από τον ισοπεδωτικό κόσμο μιας τεχνολογικής και τεχνητής ομοιομορφίας]. Η οπτική γωνία της ταινίας αναφέρεται σε έναν ανείπωτο πόλεμο εκτός πεδίου μάχης, μια εκτεταμένη σύρραξη ανάμεσα στην παλαιά και τη νέα φύση, έναν καθολικό πόλεμο, που διεξάγεται στο πεδίο της καθημερινής μας φυσιολογικής ζωής.

- Για να εκφραστεί μια τέτοια σφοδρή αντιπαράθεση, η 'φωνή' του Γιο-Γιο Μα προσπαθεί να φτάσει και ν' αγγίξει έναν τόπο πέρ' απ' την λογική και την ιστόρηση. Θέλει να σταθεί στον κενό χώρο ανάμεσα στις λέξεις, απευθύνεται στο πνεύμα, εκεί όπου τα συναισθήματα μπορούν να πλησιάσουν την ψυχή μας. Σ' αυτήν την πρώτη τους συνεργασία, Γκλας και Γιο-Γιο Μα δημιούργησαν ένα καλλιτεχνικό υψίπεδο που προσιδιάζει στη δύναμη της
φύσης. Η παρουσία τους και η μουσική τους είναι ανάλογη της ύπαρξης και της σπουδαιότητας του οξυγόνου. Δίνουν ζωή και πνοή στα οράματα του Naqoyqatsi.

Παροράματα
Ό,τι qatsi - όλα στο διαδίκτυο
Koyaanisqatsi στον τόπο του
Naqoyqatsi στη σελίδα του Philip Glass
Powaqqatsi στη σελίδα του Philip Glass
Koyaanisqatsi στη σελίδα του Philip Glass

ΥΓ: Ο τίτλος του άρθρου υπαινίσσεται την βία, τον βίο και την πολιτεία, και ταυτόχρονα υποδηλώνει τον λόγο και τον παρ-άλογο αυτής της φράσης.