Jan Hrebejk: Ισχύς εν τη ενώσει

Τον τσέχο Jan Hrebejk, σεναριογράφο και σκηνοθέτη ταινιών, τηλεταινιών και θεατρικών έργων, τον γνωρίσαμε στο 3x3 των Νέων Οριζόντων του 42ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, παρέα με τον χονκονέζο Κουάν και την ιρανή Ετεμάντ. Οι τρεις ταινίες του που είδαμε εκεί, είναι ηθογραφικές τομές στην πρόσφατη ιστορία της χώρας του, πριν και μετά από κάποιο σημαδιακό γεγονός. Με το "Big Beat" (1993) χρησιμοποιεί τους κώδικες του μιούζικαλ για να περιγράψει την εισβολή του ροκ'ν'ρολ στην πατρίδα του, κάπου στα 1959. Με την επίσης κωμική "Μια ζεστή φωλιά" (1999) ασχολείται με της άνοιξη της Πράγας του 1968. Τέλος με τα κωμικοτραγικά "Παιχνίδια διχασμού και... εγκυμοσύνης" (2000) αναφέρεται στην κατοχή των ναζί. Η τελευταία αυτή δουλειά του τον έφερε υποψήφιο για το ξενόγλωσσο όσκαρ της ίδιας χρονιάς.

Γεννημένος μόλις το 1967, σπούδασε συγγραφή και επεξεργασία σεναρίου (1987-1991) στην Ακαδημία Κινηματογράφου της Πράγας (FAMU). Παρόλ' αυτά προτίμησε την σκηνοθεσία και την παραγωγή από το γράψιμο. Όντας φοιτητής ακόμη, σκηνοθέτησε δύο μικρού μήκους: "Όλα όσα θα θέλατε να μάθετε για το σεξ αλλά φοβόσαστε να ζήσετε" (1988) και "1948 μ.Χ." (1989). Ακολούθησε η πρώτη του σύντομη τηλεοπτική παραγωγή, "Δεν ξέρετε τίποτε γιατί δεν έχετε κανένα λόγο γι' αυτό" (1991). Και τα τρία αυτά, ήταν σενάρια του συμφοιτητή του Πετρ Ζελένκα, που πιθανώς να τον θυμάστε από "Το ξεκούμπωμα" (1998) που συμμετείχε στο διαγωνιστικό τμήμα του 39ου Φεστιβάλ. Οι μικρές αυτές ταινιούλες κέρδισαν πολλούς θεατές και αρκετά βραβεία στα σπουδαστικά φεστιβάλ.

Ένας άλλος συμφοιτητής του, ο Petr Jarchovsky, έμελλε να γίνει ο μόνιμος συγγραφέας των επόμενων σεναρίων του. Ο Γιαρτσόφσκι ξεκίνησε την καριέρα του με την συνεισφορά του στον τηλεοπτικό κύκλο "Άκρως πιστευτές ιστορίες", σε σκηνοθεσία του επίσης συμφοιτητή Igor Chaun. Μαζί με τον Hrebejk γράψανε το σενάριο της κωμωδίας "Ας τραγουδήσουμε γύρω τριγύρω" (1990), που ήταν η πρώτη σκηνοθετική προσπάθεια του παραγωγού Ondrej Trojan και η πρώτη δουλειά του κάμεραμαν Asen Sopov. Η ταινία αυτή θεωρείται επιτομή και απαρχή της νέας τσέχικης κωμωδίας. Από δω επίσης ξεπήδησε η νέα γενιά ηθοποιών της ντόπιας κινηματογραφίας, η Anna Geislerova και ο Jan Semotan, που αργότερα θα παίξει και στο "Big Beat".

Στα 1992 σκηνοθετεί για την τηλεόραση, μια θεατρική μεταφορά της "Φιλανθρωπικής παράστασης" του Egon Hostovsky, με πρωταγωνιστές τους Jiri Kodet, Ivana Chylkova και Bohumil Klepl. Ακολουθεί το μιούζικαλ "Big Beat" (Sakali leta), μια κωμωδία-ρετρό, όπου το ροκ'ν'ρολ συναγωνίζεται το κιτς κι ο Έλβις τον Τζέρι Λη Λιούις. Το παρατσούκλι 'Baby' του ήρωα, παραπέμπει στον Τζων Γουώτερς. Μια τρελή και ξέφρενη πορεία έχει μόλις αρχίσει. Η μεγάλη εισπρακτική της επιτυχία και τα τέσσερα τσεχοσλοβάκικα λιοντάρια (σκηνοθεσίας και καλύτερης ταινίας, ερμηνείας για τον Josef Abrham και μουσικού θέματος για τον Ivan Hlas), οδηγούν στην συγκρότηση μιας μόνιμης κινηματογραφικής ομάδας, που θα κάνει σπουδαίες ταινίες τα επόμενα χρόνια.

Εκτός του σκηνοθέτη Hrebejk και του σεναριογράφου Jarchovsky, στο τιμ βρίσκεται και ο βετεράνος διευθυντής φωτογραφίας Jan Malir. Η συνεργασία οριστικοποιείται με την παιδική τηλεσειρά "Εκεί που πέφτουν τ' άστρα" (Kde padaji hvezdy, 1996) που κάνει το γύρο της Ευρώπης, αλλά και με το τρίπτυχο της σειράς "Εργένηδες" (1997) που κερδίζει πολλά τηλεοπτικά και κινηματογραφικά βραβεία για την δραματουργική του συμβολή στον τηλεοπτικό ιστό. Στην ίδια αυτή χρονιά θα σκηνοθετήσει και την πρώτη του καθαρή θεατρική παραγωγή, τις "Επικίνδυνες σχέσεις" (Dangerous Relationships) του Christopher Hampton, που ανέβηκε στο θέατρο Pod Palmovkou.

Το χιούμορ και η φαντασία αναπτύσσονται και τελειοποιούνται στην κωμωδία "Μια ζεστή φωλιά" (Pelisky, 1999), που βασίζεται σε νουβέλα του Petr Sabach, σε σύντομο διήγημα του οποίου είχε στηριχτεί και το "Big beat". Οι διαξιφισμοί δυο οικογενειών, μιας σοσιαλιστικής και μιας αντικομουνιστικής, οι προσπάθειες συμβιβασμού από τις συζύγους, τα παιδιά που ασπάζονται τα καπιταλιστικά ιδεώδη της 'γενιάς των λουλουδιών', το χάσμα των γενεών, τα οικογενειακά τραύματα, οι πρώτες αγάπες - όλα θα ακυρωθούν πάραυτα, με την εισβολή των σοβιετικών στην Πράγα το '68. Οι ζωές όλων θ' αλλάξουν δραματικά, ιδωμένες πάντα κι από την αστεία τους πλευρά.

Η επιτυχία είναι μεγαλύτερη από ποτέ και ισοφαρίζει σε εισιτήρια τον βραβευμένο με όσκαρ "Θείο Κόλια" (1993) του Γιαν Σβέρακ. Η ομάδα των τριών μεγαλώνει κι εμπλουτίζεται με τον μοντέρ Vladimir Barak, τον σκηνογράφο Milan Bycek, την ενδυματολόγο Katarina Holla και τους παραγωγούς Pavel Borovan και Ondrej Trojan (γνωστό απ' τα παλιά), αλλά και την υποστήριξη στην διανομή από την τσέχικη τηλεόραση.

Όλοι αυτοί είναι υπεύθυνοι για την τελευταία σπουδαία δουλειά του Hrebejk, τα "Παιχνίδια διχασμού και... εγκυμοσύνης" (Musime si pomahat, 2000), που βλέπουμε να προβάλλεται επιτυχημένα και στην χώρα μας. Το σενάριο στηρίχτηκε στο ομώνυμο (με τον πρωτότυπο τίτλο) ιστορικό μυθιστόρημα του Γιαρτσόφσκι, "Divided we fall" (Ενωμένοι προχωράμε, σε ελεύθερη απόδοση), που είχε κυκλοφορήσει το 1998. Γοητευτικά παράδοξο είναι ότι ο (πρωτότυπος) τίτλος αφορά και την υπόθεση αλλά και την ίδια την συνοχή της κινηματογραφικής παρέας που την υλοποίησε. Πολύ σημαντικό θεωρώ και το γεγονός ότι η ομάδα απέφυγε να εφαρμόσει τις ίδιες συνταγές με την προηγούμενη ταινία. Κάτι που θα ήταν εύλογο και αυτονόητο σε μια χολιγουντιανή παραγωγή, εδώ θεωρήθηκε απευκταίο.

Ιδιαίτερα θα ήθελα να σταθώ στην κινηματογράφηση και την φωτογραφία της ταινίας, που επιχειρεί να κάνει νέα τομή και να προτείνει νέους τρόπους εγκλωβισμού του θεατή μέσα στα πλάνα. Η κάμερα τρέμει σα να τρέχει ο ίδιος ο θεατής μέσα στους χώρους που κινούνται οι ήρωες. Η φωτογραφία αλλάζει χρώματα από πλάνο σε πλάνο, παρακολουθώντας από κοντά τις ραγδαίες εξελίξεις και συμβάλλοντας δραματουργικά. Υπάρχει διάχυτος ένας έντονος 'νατουραλισμός του ανατολικού μπλοκ' και μια 'ναζιστική πατίνα' εποχής, ώστε να δίνεται η αίσθηση του 'είμαι εκεί και τότε' ή του 'ζω και γω τα γεγονότα' με ένταση ανάλογη των εμπλεκομένων σε αυτά. Η υπόθεση χωρίζεται σε τρία μέρη - πριν, κατά και μετά την κατοχή - και τα πρόσωπα έρχονται και φεύγουν από το προσκήνιο, κομίζοντας στην ιστορία το ειδικό βάρος της παρουσίας τους.

"Στο φιλμ συνυπάρχουν οι πιο άθλιες και μπανάλ μελωδίες της περιόδου, μαζί με τα κλασσικά έργα, τα διαμάντια της γερμανικής μουσικής. Για μένα, ο 2ος παγκόσμιος πόλεμος ήταν γεμάτος οξύμωρα και αντιφάσεις. Κάθε χώρα είχε τέτοια φαινόμενα, ανάμεσα στην υψηλή κουλτούρα και στην απάνθρωπη βαρβαρότητα. Αυτές οι ακραίες αντιθέσεις μ' ενδιαφέρουν πολύ", λέει ο συνθέτης, που σταχυολόγησε το ετερόκλιτο υλικό από τα γερμανικά μουσικά αρχεία και το συμπλήρωσε με δικές του μουσικές γέφυρες.

"Πρώτ' απ' όλα ήθελα ένα θέμα που να είναι σημερινό και ταυτόχρονα διαχρονικό: τι είναι αλήθεια, ο ηρωισμός; και τι η δειλία; και που επικαλύπτονται τα δυο αυτά; Δεν μπορούμε να καταδικάσουμε κανέναν, αν δεν ξέρουμε τα ακριβή κίνητρα των πράξεών του. Ο 2ος παγκόσμιος, ο καταλύτης της ιστορίας, μοιάζει μακρινό παρελθόν, αλλά μερικές δεκάδες χιλιόμετρα μας χωρίζουν από έναν πόλεμο που μαίνονταν μέχρι πρότινος... Η ιδέα του σεναρίου ήρθε και πάλι από τον συγγραφέα Petr Sabach: είχε ακούσει για κάποιους ανθρώπους που έκρυβαν έναν νεαρό εβραίο, ρισκάροντας τις ζωές τους και τις ζωές των γειτόνων. Κι οι δυο μας καταλάβαμε την δυναμική του θέματος. Είναι αυτός ο ηρωισμός που πηγάζει από την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και συμπορεύεται με μια τραγική μοίρα... Τα περιστατικά που πλαισιώνουν το θέμα στηρίζονται σε αληθινά γεγονότα που άκουσα από διάφορους ανθρώπους... Κυρίως από τον Jan Halas (γιο του ποιητή Frantisek Halas) που γεννήθηκε υπό περίεργες συνθήκες τον Μάη του '45" μας λέει ο σεναριογράφος Πετρ Γιαρτσόφσκι.

Αξίζει να επισημάνω ακόμα τις φανταστικές ερμηνείες των ηθοποιών, την ήρεμη δύναμη του Boleslav Polivka, τις εκρήξεις του Jaroslav Dusek, την ποντικίσια φάτσα του εβραίου Csongor Kassai, τον ψευτο-αντιστασιακό του Jiri Pecha, την δύσκολη ισορροπία της Anna Siskova, αλλά και τους μικρότερους ρόλους που ανέλαβαν βετεράνοι (Martin Huba, Simona Stasova, Vladimir Marek, Jiri Kodet, Richard Tesarik). Τέλος η μουσική επένδυση και η επιλογή ρετρό τραγουδιών, ανήκει στον μουσικολόγο ερευνητή Ales Brezina, άλλον έναν συμφοιτητή από την FAMU. Ο Μπρέζινα είχε συμπράξει στο παρελθόν στα "Όλα όσα θα θέλατε να μάθετε για το σεξ αλλά φοβόσαστε να ζήσετε" και στους "Εργένηδες", ενώ είναι υπεύθυνος και για την μουσική στο σπονδυλωτό "Ξεκούμπωμα".

"Φυσικά, μ' αρέσει να λέω τις ιστορίες μου με διασκεδαστικό τρόπο και πολύ χιούμορ (και δη μαύρο), ακόμη κι αν πρόκειται για σοβαρά γεγονότα του 2ου παγκοσμίου. Αν έχω πετύχει, αυτό οφείλεται κυρίως στους ηθοποιούς μου, όπως και στην προηγούμενη δουλειά μας", καταθέτει ο σκηνοθέτης. Ο Γιάροσλαβ Ντούσεκ, ο δοσίλογος και εκφορέας του συνθήματος "ενωμένοι προχωράμε, διχασμένοι θα υποκύψουμε", μας λέει: "Αληθινά, δεν μπορώ να πω με σιγουριά αν ο Προχάσκα (ο ήρωάς που υποδύεται) είναι συνεργάτης των γερμανών. Ο Hrebejk ήθελε να τον ενσαρκώσω ως έναν καλό άνθρωπο, που δεν έχει επίγνωση της προδοσίας του, απλά προσπαθεί να επιβιώσει... Δεν είναι κάποιος που τα ξέρει όλα εξ' αρχής. Ψάξαμε πολύ μαζί με τον σκηνοθέτη..." Ο Μπόλεκ Πόλιβκα, ο μετριοπαθής Τσίζεκ, εξομολογείται: "τον ρόλο μου τον στήριξα κυρίως στον πατέρα μου. Προπολεμικά ήταν πολύ φτωχός... Τον σκεφτόμουνα συνεχώς στη διάρκεια των γυρισμάτων. Αντλούσα απ' αυτόν κι απ' τις αναμνήσεις μου γι' αυτόν".

Ταινίες
Co vsechno chcete vedet o sexu a bojite se to prozit (Everything You Always Wanted to Know About Sex But Were Afraid to Experience, 1988)
L.P. 1948 (1948 AD, 1989)
Nedelejte nic, pokud k tomu nemate vazny duvod (You Do Nothing Because You've Got No Good Reason, 1991)
Pejme pisen dohola (Let's All Sing Around, 1991) σενάριο
Silaci (1991) ερμηνεία
Dobrocinny vecirek (Charity Benefit, 1992) (TV)
Sakali leta (Big Beat, 1993)
"60" (1996) TV Series
"Kde padaji hvezdy" (Where Stars Fall, 1996) (mini TV Series)
Jak se zije zpevnemu svedomi naroda (1996) (TV)
Zivot zpevaka a skladatele Vladimira Misika (1996) (TV)
Septej (Whisper, 1996) ερμηνεία
"Bachelors" (1997) (TV)
Ceska soda (1998)
Pelisky (Cosy Dens, 1999)
Musime si pomahat (Divided We Fall, 2000)
Obsluhoval jsem anglickeho krale (I Served the King of England, 2002)

ΥΓ1: Η προφορά του ονόματος του Jan Hrebejk είναι πολύ περίεργη. Γιαν Χρζέμπεϊκ (Hrzebeic) όπως θάπρεπε να λέμε Αντρζέι Βάιντα.

ΥΓ2: Ο Χρζέμπεϊκ έχει επίσης σκηνοθετήσει μουσικά βιντεοκλίπς (για λογαριασμό των Zluty Pes, Ivan Hlas, και Hudba Praha), διαφημιστικά, αλλά και ντοκιμαντέρ, συμπεριλαμβανομένων των βιογραφιών του Dominik Hasek και του Vladimir Misik. Στις τελευταίες θεατρικές του επιτυχίες συγκαταλέγονται οι "Σφαίρες πάνω απ' το Μπρόντγουεϊ" του Γούντυ Άλεν και ο "Αμαντέους".

Παραπομπές
Το site Divided we fall της τσέχικης tv
Η επίσημη Divided we fall ιστοσελίδα
Συνέντευξη
Το Pelisky site της τσέχικης tv