Jan Svankmajer και οι μαγεμένοι αντικριστοί καθρέφτες
Από το 1964 που έκανε τις πρώτη του μικρού μήκους φαντασία, The Last Trick, έχει δημιουργήσει τουλάχιστον άλλες 25 κάτω των είκοσι λεπτών και πέντε μεγάλου μήκους. Έχει πολλάκις αντιμετωπίσει καθεστωτικούς αποκλεισμούς και περιορισμούς. Ανάμεσα στους φανατικούς θαυμαστές του συγκαταλέγονται ο Tim Burton, ο Terry Gilliam, ο John Lasseter και η Angela Carter. Ανάμεσα στις ταινίες που του χρωστάνε την έμπνευσή τους βλέπουμε τον "Χριστουγεννιάτικο Εφιάλτη" [The Nightmare Before Christmas], το "Toy Story" και το "Alien Resurrection". Παρόλα αυτά παραμένει άγνωστος στο ευρύ κοινό με πολύ πενιχρή διανομή των ταινιών του εκτός Τσεχίας.
Εκτός από εμψυχωτής και δημιουργός ιδιόρρυθμων ταινιών είναι και καλλιτέχνης γραφίστας, γλύπτης, κεραμίστας, σχεδιαστής, ποιητής, συγγραφέας και τακτικό μέλος των Τσέχων Σουρεαλιστών. Υπήρξε δε συνεργάτης-σκηνοθέτης στο Κρατικό Κουκλοθέατρο του Liberec, στο Μαύρο Θέατρο, στο Θέατρο με Μάσκες και στο Lanterna Magika της Πράγας. Το πρώτο του βιβλίο "Πινελιά και φαντασία" [Touch and Imagination] τυπώθηκε σε μόλις πέντε αντίτυπα. Στα μέσα του '70, όταν και του απαγόρευσαν να κάνει ταινίες, έπεσε με τα μούτρα στις άλλες του τέχνες, ζωγραφίζοντας, σχεδιάζοντας ή φτιάχνοντας "οπτικά γλυπτά" και κολάζ. Ακόμη και σήμερα έχει κάνει ελάχιστες εκθέσεις στην Ευρώπη και σχεδόν τίποτε παραέξω.
Αφού περιπλανιέται από τον Poe ως τον Bach, ξαναγυρίζει στον Lewis Carroll και παρουσιάζει τη δική του "Αλίκη" [Neco z Alenky, 1985-87, 84'], την πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του. Ακολουθεί το 1993 το "Μάθημα Φάουστ" [Lekce Faust, 95'] που αποδεικνύεται όντως καταραμένο. Δυο απόπειρες αυτοκτονίας μελών του συνεργείου [η μία επιτυχής], ο κάμεραμαν σπάει την κάμερα και 5 δόντια, ο πρωταγωνιστής αρρωσταίνει βαριά και πεθαίνει πριν την πρεμιέρα, ο παραγωγός πέφτει θύμα ληστείας του αυτοκινήτου του κι ο κλέφτης τού πατάει και τον σκύλο. Κι ο Σβάνκμάγιερ δηλώνει ψύχραιμα "ας είμαστε ρεαλιστές - δεν μπορούμε να τα φορτώνουμε όλα στον Φάουστ". Ο κύκλος της αλχημείας είχε μόλις αρχίσει.
Το 1996 αναζητεί την απόλυτη ερωτική φαντασίωση μες απ' τους έξι "Συνωμότες της ηδονής" [Spiklenci slasti, 85'] κι αναφέρει ως "ειδικούς συμβούλους" του τους Μαρκήσιο ντε Σαντ, Λέοπολντ φον Σάχερ-Μαζόχ, Λουί Μπονιουέλ, Μαξ Ερνστ, Σίγκμουντ Φρόιντ και τον σεξολόγο Bohuslav Brouk. Αίσθηση προκαλούν και οι ειδικές αυνανιστικές συσκευές που είχε κατασκευάσει το 1972 για τις ανάγκες της "Svankmajer Encyclopaedia". Το 1997, χρονιά της Θεσσαλονίκης Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, φτιάχνει τρεις σειρές από κολάζ, Έρως και Θάνατος, το Θαύμα της Ερήμου και Αρνητικός Μάλντορόρ.
Το 1998 ο Γιαν και η γυναίκα του Εύα παρουσιάζουν στο Klatovy την μεγάλη κοινή τους έκθεση Animus Anima Animace κι αρχίζουν τα γυρίσματα του "Μικρού Ότικ" [Otesanek, 127'], ενός λαϊκού παραμυθιού για μια μικρή ρίζα που ζωντανεύει απ' αγάπη, ο οποίος φτάνει στις αίθουσες το 2000. Στην Ελλάδα ο Ότικ προβάλλεται για πρώτη φορά στην αίθουσα Παύλος Ζάννας του Ολύμπιον το Σάββατο 24 Μαϊου 2003, στα πλαίσια του αφιερώματος "Ταινίες από τις νέες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης". Δύο έτη αργότερα ο Edgar Allan Poe και ο Marquis de Sade διαπλέκονται ξανά και δίνουν μια καθαρόαιμη "Τρέλα" [Sileni, 2005, 118'], τη στιγμή που ο αλχημιστής της πατάει τα 71 ώριμος όσο ποτέ άλλοτε.
Κλείνω με ένα κείμενό του, "Ένα όνειρο για την Κηδεία του Καθηγητή Π", σε απόδοση δική μου.
Ξαπλώνω πάνω σ' ένα μεγάλο σκελετοκιβώτιο (σαν αυτό που βρίσκουμε στα πάρκα και φυλάνε οι κηπουροί τα σύνεργά τους ή αποθηκεύουν θαλασσινή άμμο για να σκορπίζουν στα πεζοδρόμια). Πάνω του έχω στρώσει το κρεβάτι μου - ένα μαξιλάρι κάτω απ' το κεφάλι μου κι ένα πουπουλένιο πάπλωμα με σκεπάζει. Νανουρίζομαι κι ακούω ξαφνικά μια οχλαγωγία. Κάποιοι άνθρωποι πλησιάζουν το σκελετοκιβώτιό μου. Το πλήθος καθοδηγείται από μερικούς διαπρεπείς τσέχους διανοούμενους. Κουβαλάνε πακέτα στα χέρια τους. Γονατίζουν μπρος στο σκελετοκιβώτιο (χωρίς να με προσέξουν) και προσεύχονται. Μετά στέκονται όρθιοι ένας-ένας μπροστά στο σκελετοκιβώτιο, σηκώνουν το καπάκι μαζί με μένα και τα σεντόνια μου (πρέπει να κρατιέμαι απ' το καπάκι ώστε να μην πέσω) και ρίχνουν μέσα του τα πακέτα τους. Ταυτόχρονα σταυροκοπιούνται. Ξέρω πως τα πακέτα περιέχουν κομμάτια σάρκας του Καθηγητή Π. Τώρα ο Κ.Β. πλησιάζει κρατώντας κάτι τυλιγμένο σε μια σχισμένη και λιγδιασμένη εφημερίδα. Πριν την πετάξει κι αυτός μέσα την ξετυλίγει και βράζει από μέσα ένα ρολό διατηρημένου δέρματος. Μου λέει πως είναι το δέρμα του Καθηγητή Π. και το πετάει μέσα στο σκελετοκιβώτιο. Τότε η ζωγράφος Τζ.Π. έρχεται προς τα δω κρατώντας κάτι που μοιάζει με φορητούς "καθρέφτες" με χερούλι. Επάνω τους έχει αποθέσει τα κόκαλα του Καθηγητή Π. περιπεπλεγμένα με ψεύτικα λουλούδια (που μου θυμίζουν παλιά μπαρόκ λείψανα). Φιλάει παθιασμένα τους καθρέφτες και τους πετάει μέσα στο σκελετοκιβώτιο.
12 Νοεμβρίου 1980
