Κανταχάρ αλά ιρανικά

Με αφορμή την προβολή της ταινίας "Κανταχάρ" (Safar e Ghandehar / Kandehar, 2001) του ιρανού Mohsen Makhmalbaf, σας παραθέτω μετάφραση ενός μικρού μέρους του άρθρου του σκηνοθέτη, "Μέλη ενός ανύπαρκτου σώματος, η αδιαφορία του κόσμου για την αφγανική τραγωδία", που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα The Iranian στις 20 Ιουνίου 2001, πριν από τις τραγικές εξελίξεις που ακολούθησαν την 11η Σεπτεμβρίου. Οι 'περιπέτειες' που θα διαβάσετε, συμβαίνουν κάπου ένα χρόνο πριν, τον Σεπτέμβριο του 2000. Πιστεύω πως το ακόλουθο κείμενο θα σας βοηθήσει όχι μόνο στην κατανόηση της ταινίας αλλά και στην συνειδητοποίηση ενός προβλήματος, σύνθετου και εξοργιστικά εξωφρενικού από κάθε άποψη. Κι "αν αυτό το πικρό θέμα είναι άσχετο με την δική σας γλυκιά ζωή, παρακαλώ μην το διαβάσετε" μας προειδοποιεί ο αρθρογράφος.

Ο σκηνοθέτης ταξιδεύει
Ταξίδεψα στο Αφγανιστάν αρκετές φορές κι έχω ιδία αντίληψη της καθημερινής του ζωής. Ως δημιουργός έχω κάνει δυο ταινίες εκεί, τον "Ποδηλάτη" και το "Κανταχάρ", με διαφορά 13 χρόνων μεταξύ τους. Μελέτησα πάνω από 10.000 σελίδες σε βιβλία και διάφορα έγγραφα, ώστε να συλλέξω υλικό για τις ταινίες αυτές. Ως εκ τούτου έχω μια πολύ διαφορετική εικόνα της χώρας απ' ότι ο υπόλοιπος κόσμος. Είναι μια εικόνα πολύπλοκη, πολύ διαφορετική και τραγική, κι επιπλέον αρκετά ακριβής και πολύπλευρη. Είναι μια εικόνα που χρειάζεται την προσοχή όλων, όχι λησμονιά ούτε αποσιώπηση. Που είναι ο μέγας Σααδί να δει την τραγωδία - αυτός του οποίου ο στίχος "Όλοι οι άνθρωποι είναι μέλη του ίδιου σώματος" κοσμεί το υπέρθυρο των Ηνωμένων Εθνών;

Το Αφγανιστάν στα μάτια του κόσμου
Το Αφγανιστάν ανεξαρτητοποιήθηκε από το Ιράν πριν από 250 χρόνια, ενώ πριν από 150 (ή κατ' άλλους 82) χρόνια καθορίστηκαν τα σύνορά του από την 'γραμμή Ντουράντ'. Η χώρα έζησε έναν πρώιμο εκμοντερνισμό πριν 77 χρόνια (ο οποίος δεν ευδοκίμησε). 20 χρόνια πριν οι Σοβιετικοί εισέβαλαν στο Αφγανιστάν, ενώ τα τελευταία 10 χρόνια μαστίζεται από εμφύλιο σπαραγμό. Το 40% του πληθυσμού έχει βρει τραγικό θάνατο ή έχει μεταναστεύσει. Επί 20 συναπτά έτη, κάθε πέντε λεπτά πεθαίνει ένας αφγανός, ενώ κάθε λεπτό μεταναστεύει κι από ένας συμπατριώτης του. Προσοχή!!! Η στατιστική αυτή αφορά τα τελευταία 20 χρόνια.

Ο φυλετισμός είναι ισχυρότερος από τον εθνικισμό. Δεν υπάρχει καν εθνική ταυτότητα. Κανένας δε θεωρεί τον εαυτό του αφγανό σ' αυτή τη χώρα. Υπάρχουν Παστούν, Τατζίκοι, Χαζάροι, Ουζμπέκοι κι άλλες μικρότερες φυλές (Imagh, Fars, Balouch, Turkman και Qezelbash), αλλά δεν υπάρχουν αφγανοί. Οι αντάρτες Μουτζαχεντίν, ποτέ τους δεν πολεμούσαν ενωμένοι τους ρώσους. Η κάθε φυλή πολεμούσε για την υπεράσπιση των δικών της εδαφών, αδιαφορώντας για τους υπόλοιπους. Κι όταν έφυγαν οι ρώσοι, αυτοί συνέχισαν να πολεμούν μεταξύ τους. Υπάρχουν παντού διάσπαρτα ναρκοπέδια, φυτεμένα άναρχα και αχαρτογράφητα. Όταν βρέχει οι νάρκες παρασύρονται απ' τα νερά κι αλλάζουν θέση. Όταν πέρασα τα σύνορα στο Dogharoon είδα μια ταμπέλα που προειδοποιούσε: "Κάθε 24 ώρες 7 άνθρωποι πατάνε σε νάρκες επί αφγανικού εδάφους. Προσέχετε για να μην είστε ένας απ' αυτούς σήμερα ή αύριο".

Εκτός των άλλων, η χώρα και οι άνθρωποί της θεωρούνται εχθροί του Ιράν. Είδα κανόνια να σημαδεύουν τον αντίπαλο κι απ' τις δυο μεριές των συνόρων. Άκουσα πως ο αφγανός στρατιωτικός διοικητής κάλεσε τον ιρανό πρόξενο και του είπε πως τα σπίτια τους είναι φτιαγμένα από πηλό και πως δεν έχει νόημα να τα σημαδεύουν. "Αν τα βομβαρδίσετε, το πολύ πολύ να τα ξαναχτίσουμε με βρόχινο νερό και λάσπη. Δεν είναι λυπηρό όμως να συμβεί το ίδιο με τα δικά σας σπίτια; Δεν μπορείτε να κάνετε γυαλί, μέταλλα και κεραμικά μόνο με την βροχή. Γιατί δεν έρχεστε να φτιάξουμε μαζί το δρόμο προς την Herat;"

Οδεύοντας από το Ντογκαρούν στην Χεράτ, ένοιωθα σα να έπλεα σε φουρτουνιασμένη θάλασσα. Θυμήθηκα ότι κάποτε πέσαμε σε καταιγίδα στον Περσικό κόλπο, ενώ κινηματογραφούσα πάνω σ' ένα πλοιάριο. Τα κύματα μας σήκωναν και μας κοπανούσαν πάνω στην επιφάνεια της θάλασσας. Ο καπετάνιος είπε πως αν αναποδογυρίσουμε είμαστε χαμένοι. Και τώρα βλέπω πάλι τα ίδια θεόρατα κύματα, μόνο που αυτά είναι κύματα βρωμερής λάσπης. Στην αρχή του δρόμου το τζιπάκι μας κατεβαίνει ένα λόφο και μετά ανεβαίνει έναν άλλο κι ενδιάμεσα βουτάει σε κύματα λάσπης. Υποτίθεται ότι η περιοχή είναι επίπεδη, χωρίς υψομετρικές διαφορές, αλλά ο δρόμος είναι χειρότερος κι απ' τους ορεινούς φιδίσιους χωματόδρομους του Ιράν.

Στο ύψος κάθε τέτοιου (ανύπαρκτου στο χάρτη) λόφου στέκονται άντρες και παιδιά με φτυάρια στα χέρια. Οι φτυαροφόροι φαίνονται παραταγμένοι όσο μακριά μπορεί να δει το μάτι. Καθώς τους πλησιάζει το όχημά μας, αρχίζουν να γεμίζουν τις λακκούβες με λάσπη και άχρηστα πια (ο χαρακτηρισμός πληθωριστικά είναι μάλλον λίγος) χαρτονομίσματα. Είναι μια απίστευτη σκηνή φτυαροφόρων ανθρώπων που χάνονται μέσα στη σκόνη και τον κουρνιαχτό, έχοντας έτσι βρει μια απασχόληση εκ του μη όντος. Πρόκειται για την πιο σουρεαλιστική σκηνή που έχω δει στο Αφγανιστάν. Ρωτώ τον οδηγό πόσα οχήματα περνούν από δω καθημερινά και μου λέει "γύρω στα 30". Κι απορώ αν οι χιλιάδες αυτοί φτυαροφόροι περιμένουν ολημερίς τα 30 αυτοκίνητα, αλλά ο οδηγός με αγνοεί και προσηλώνεται στην οδήγηση.

Κάποια στιγμή ανοίγει το ράδιο. Έχω χρόνια που σταμάτησα ν' ακούω ραδιόφωνο ή να βλέπω τηλεόραση κι έχουν περάσει κάτι μήνες από τότε που διάβασα κάποια εφημερίδα. Συγκινούμαι βαθιά όταν ακούω ότι 2 εκατομμύρια παιδιά στο Ιράν θα πάνε για πρώτη φορά στο σχολείο. Δεν ξέρω αν χαίρομαι γι' αυτά ή αν λυπάμαι για τα αφγανάκια που δεν ξέρουν αν και πότε θα πάνε σχολείο. Κοιτώ τον δρόμο και νομίζω ότι βλέπω μια ταινία. Στην πραγματικότητα, καθετί που βλέπω είναι θέμα για μια διαφορετική ταινία. Ο οδηγός μου λέει ότι, σε κάποια απ' αυτά τα σπίτια υπάρχουν κρυφά σχολειά για τα κορίτσια, που σπουδάζουν παράνομα. Να ένα θέμα για ταινία, σκέφτομαι.

Πλησιάζουμε στην Χεράτ και βλέπω γυναίκες να βάφουν τα νύχια τους κάτω από τις μπούρκες (ολόσωμα φορέματα που αφήνουν μόνο ένα διχτυωτό παράθυρο για τα μάτια). Να κι άλλο θέμα, σκέφτομαι. Βλέπω μια 19χρονή βρετανή που ήρθε μέσω του Ερυθρού Σταυρού, στο μακρινό κι επικίνδυνο Αφγανιστάν "για να φανεί χρήσιμη". Λέω πάλι στον εαυτό μου, να κι άλλο θέμα. Βλέπω πολλούς κουτσούς που χάσανε τα πόδια τους από νάρκες. Ένας απ' αυτούς έχει δέσει στη θέση του χαμένου του αριστερού ποδιού ένα φτυάρι. Κι άλλο ένα θέμα, σκέφτομαι και πάλι. Ώσπου φτάνουμε πια στην Χεράτ και βλέπω τους ετοιμοθάνατους να σκεπάζουν τους δρόμους σαν χαλί. Δεν βλέπω πια κανένα θέμα για ταινία. Νοιώθω ότι θα πρέπει να εγκαταλείψω το σινεμά και ν' ασχοληθώ με κάτι άλλο.

Λύση της κρίσης
Όταν ρώτησαν τον Μασούντ, τον αρχηγό του αφγανικού στρατού, τι θάθελε να γίνουν τα παιδιά του, αυτός απάντησε "πολιτικοί". Που σημαίνει ότι ο πόλεμος ως λύση στο μυαλό του στρατιωτικού διοικητή έχει φτάσει σε αδιέξοδο. Πιστεύει πως η σωτηρία του Αφγανιστάν θα έρθει μέσω της πολιτικής και όχι μέσω του στρατού. Κατά την άποψή μου, η λύση του αφγανικού ζητήματος είναι μια αυστηρή και άμεση επιστημονική καταγραφή των προβλημάτων και η εμπέδωση και επίδειξη προς τον κόσμο μιας στιβαρής εθνικής ταυτότητας, ενός έθνους που για την ώρα παραμένει απρόσωπο κι αθέατο και προς τα έξω και κυρίως προς τα μέσα.

Μόλις οι βιομηχανικά ανεπτυγμένες χώρες εξαντλήσουν την εσωτερική τους αγορά, στρέφονται προς την διεθνή. Ξεπληρώνοντας το καταναλωτικό τους χρέος, οι μη βιομηχανοποιημένες χώρες προσφέρουν είτε κάποιο εν αφθονία εγχώριο προϊόν είτε φτηνά εργατικά χέρια. Το Αφγανιστάν, όντας ορεινό κι απροσπέλαστο χωρίς δρόμους, στάθηκε αδύναμο να εκμεταλλευτεί τους φυσικούς του πόρους. Εξαιτίας της κακοδιαχείρισης και του διασκορπισμού των κτηνοτρόφων, αλλά και του φυλετικού διχασμού (βλέπε πολυ-χασμού), η χώρα δεν μπόρεσε να ανταλλάξει την εργατική της δύναμη με άλλα αγαθά ή υπηρεσίες. Έτσι περιορίστηκε στην εκμετάλλευση των βοσκοτόπων της. Με την έλευση των σοβιετικών οι κτηνοτρόφοι έγιναν αντάρτες. Μετά την αποχώρησή τους, οι αντάρτες συνέχισαν να πολεμούν ο ένας τον άλλον, αρνούμενοι να επιστρέψουν στην κτηνοτροφία.

Αρκετοί προτίμησαν την ξενιτιά, παρότι το θεωρούν ατιμωτικό να μεταναστεύσουν, αναζητώντας καλύτερη ζωή, μακριά από τα γεμάτα νάρκες κι αντάρτες βοσκοτόπια, και μακριά από τις ξηρασίες και τους λιμούς. Αυτό σημαίνει πως, έστω και καθυστερημένα, η χώρα έδειξε τις προθέσεις της να ενσωματωθεί στην παγκόσμια αγορά. Τι θα μπορούσε να προσφέρει άραγε στον υπόλοιπο κόσμο; Μα φυσικά τα φτηνά εργατικά χέρια. Η εργασία είναι πιο πρόσφορη από τα ορεινά, απροσπέλαστα εδάφη της. Η τεράστια αυτή προοπτική θάπρεπε να θέσει στο περιθώριο όλες τις άλλες διαφορές και αντιπαλότητες. Ν' αποκτήσει η χώρα το μερίδιο της στην παγκόσμια οικονομία και ν' ανοίξει τις πύλες της στον πολιτισμό και τον εκσυγχρονισμό. Ανάλογες εμπειρίες βίωσαν στο παρελθόν, η Ινδία του Γκάντι και η Κίνα του Μάο, ή κι ακόμη παλιότερα η Ιαπωνία (μήπως εμμέσως χτυπάει καμπάνα για τη χώρα του;)

Βλέποντας τα πράματα από μια τέτοια οπτική γωνία αισιοδοξίας, οι άρρωστοι αφγανοί δεν είναι καταστροφή. Είναι μια νέα αγορά για τους αφγανούς γιατρούς. Η έλλειψη παθολόγων δεν είναι καταστροφή. Είναι μια νέα αγορά βοηθών ιατρών με λίγους μόνο μήνες εκπαίδευσης. Η πείνα δεν είναι καταστροφή. Είναι μια αγορά κατανάλωσης ψωμιού. Η έλλειψη ψωμιού δεν είναι καταστροφή. Είναι μια αγορά για σιτηρά. Η έλλειψη σιτηρών δεν είναι καταστροφή. Είναι μια αγορά για την εκμετάλλευση των υδάτινων φυσικών πόρων. Η εκμετάλλευση του νερού σημαίνει φράγματα. Η κατασκευή φραγμάτων θα φέρει το στάρι. Το στάρι θα φέρει το ψωμί. Το ψωμί θα ταϊσει και θα χορτάσει τους πεινασμένους. Ο κορεσμός θα δημιουργήσει απόθεμα. Το απόθεμα θα φέρει την ανάπτυξη. Κι η ανάπτυξη τον πολιτισμό.

Ο Στάλιν είχε πει κάποτε ότι "ο θάνατος ενός ατόμου είναι τραγωδία, αλλά ο θάνατος ενός εκατομμυρίου είναι απλή στατιστική". Από την ημέρα που σήκωσα στα χέρια μου μια 12χρονη αφγανή (συνομήλικη με την κόρη μου, Χάνα) και την ένοιωσα να τρέμει σύγκορμη απ' την πείνα, προσπάθησα να φωνάξω στον κόσμο της τραγωδία αυτής της πείνας, αλλά πάντα κατέληγα να μιλάω με στατιστικές. Ω θεέ μου! Πώς κατάντησα τόσο ανίσχυρος, όσο και το Αφγανιστάν; Νοιώθω πως θα ψελλίσω εκείνο το ποίημα, θα καταφύγω στην επαιτεία εκείνου του ποιητή από το Χεράτι, χαμένου ποιος να ξέρει που, ή θα καταρρεύσω κι εγώ από ντροπή όπως ο Βούδας του Μπαμιάν. (Προηγουμένως μας έχει δηλώσει πως ο Βούδας του Μπαμιάν δεν γκρεμίστηκε από τους φανατικούς ισλαμιστές αλλά κατέρρευσε απ' την λύπη του, που δεν μπόρεσε να σώσει τον πεινασμένο και καταταλαιπωρημένο αφγανικό λαό).

Ήρθα πεζός, θα φύγω πεζός
Κάθε ξένος όμοιός μου, που δεν έχει κουμπαρά, θα φύγει.
Και το παιδί που δεν έχει κούκλες, θα φύγει.
Η κατάρα της εξορίας μου θα σπάσει απόψε.
Και το τραπέζι πού 'ταν αδειανό, θα διπλωθεί.
Υποφέροντας, πλανήθηκα στους ορίζοντες.
Εγώ ειμ' αυτός, που είδαν όλοι να περιπλανιέται.
Θ' αφήσω εδώ όσα δεν έχω και θα φύγω.
Ήρθα πεζός, θα φύγω πεζός.

ΥΓ: Για όσους αναρωτιούνται γιατί η ταινία τελειώνει έτσι απότομα, η απάντηση είναι απλή. Διότι τα γυρίσματα σταμάτησαν όταν εμφανίστηκε μια ομάδα 'καλών παιδιών' που έψαχνε τον σκηνοθέτη για να τον γνωρίσει από κοντά. Έπεσαν επάνω του, αλλ' αυτός ήταν ντυμένος με την ενδυμασία της περιοχής και είχε το πρόσωπό του καλυμμένο κι έτσι δεν τον αναγνώρισαν. Τον ρώτησαν όμως αν είχε δει τον Μαχμαλμπάφ κι αυτός έσπευσε να τους στείλει προς την αντίθετη κατεύθυνση, ώστε να προλάβει να εξαφανιστεί.

Μην παραλείψετε να πάτε
Στο πλήρες άρθρο του Μαχμαλμπάφ
Στις φωτογραφίες: οι μη ευπρόσδεκτοι αφγανοί απελαύνονται
Στο Kandehar στο Makhmalbaf Film House
Στο άρθρο μου για την οικογένεια Μαχμαλμπάφ