Ο ιρανικός κινηματογράφος εκτός ορίων

Μεταξύ δύο στοχασμών, σιωπή

Ένας Χωρισμός [Nader and Simin, A Separation] είναι ο τίτλος και το θέμα της τελευταίας ταινίας του ιρανού Asghar Farhadi που κέρδισε τη Χρυσή Άρκτο στη Μπερλινάλε 2011, καθώς και τα βραβεία ερμηνείας για το σύνολο του καστ, ανδρικού τε και γυναικείου.

Το θέμα, παρότι "ταμπού", έχει απασχολήσει τον Φαρχαντί σε άλλες τρεις ταινίες: στο ντεμπούτο Χορεύοντας στη σκόνη [2003], στα Πυροτεχνήματα την Πρωτοχρονιά [2006] αλλά και στην προηγούμενη, επίσης βραβευμένη, Τι απέγινε η Έλι... [2009]. Καθώς κι σ' ένα σενάριό του με τίτλο Χαναάν [2008] και κοινή πρωταγωνίστρια την Taraneh Alidoosti.

Το διαζύγιο δεν είναι εύκολο στο θεοκρατικό Ιράν. Το νομικό πλαίσιο το προβλέπει αλλά δεν το ενθαρρύνει. Ο ισλαμικός νόμος υποστηρίζει το ισχυρό φύλο και κάνει το αδύνατα δυνατά για να το αποτρέψει αναβιβάζοντάς το σε μέγα ατόπημα και στίγμα για τη γυναίκα. Αυτές οι τραγικωμικές καταστάσεις αποτυπώνονται γλαφυρά και τραγελαφικά στο ντοκιμαντέρ Διαζύγιο αλά Ιρανικά [1998] όπως το κατέγραψαν οι τολμηρές Kim Longinotto και Ziba Mir-Hosseini.

Το ζήτημα, βέβαια, ακουμπά και με τα δυο πόδια επάνω στη μειονεκτική θέση της γυναίκας που είναι δεδομένη και "κατοχυρωμένη" βαθιά μέσα στη μετεπαναστατική ισλαμιστική παιδεία και κουλτούρα του θεοκρατικού καθεστώτος. Έξάλλου, στον ίδιο παρονομαστή βρίσκονται οι γυναίκες των περισσοτέρων ισλαμικών κρατών. Από την άλλη μεριά, αυτός ο περιορισμός ωφέλησε τις γυναίκες κάνοντάς τες πιο μαχητικές και πιο αγωνίστριες, όντας αναγκασμένες να παλεύουν καθημερινά και να διεκδικούν όσα είναι αυτονόητα στις δυτικές κοινωνίες.

Παρένθεση.
Αναφορικά με το νέο ιρανικό σινεμά, θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι είναι "παιδί" της ισλαμικής επανάστασης του 1979. Ο Χομεϊνί κατέστρεψε όλες τις αίθουσες που προέβαλαν ξενόφερτα αλλοτριωτικά πρότυπα. Φρόντισε όμως πανέξυπνα να πριμοδοτήσει μια νέα γενιά που άνθισε μέσα από το Ινστιτούτο Πνευματικής Ανάπτυξης Παίδων και Νέων.

Κάνοντας ταινίες με απλά μέσα και ήρωες παιδιά [με πρότυπο την αντιφεουδαρχική Αγελάδα (1969) του Dariush Mehrjui], οι ιρανοί σκηνοθέτες ανακάλυψαν μια νέα κινηματογραφική γλώσσα που επέβαλαν οι δεδομένοι περιορισμοί και κατάφεραν να κατακτήσουν όλον τον κόσμο. Όταν όμως εξάντλησαν το θέμα και γύρισαν την υφήλιο, ανάβλεψαν και άρχισαν να σκύβουν επάνω σε πιο σύνθετα προβλήματα και ανισότητες, ισορροπώντας αναγκαστικά ανάμεσα στη συνείδησή τους, την αυτολογοκρισία και τη συνέχιση της χρηματοδότησης.

Η ιστορία της γυναίκας δημιουργού στη χώρα αυτή ήταν εξίσου πονεμένη. Στην αρχή ως δείγμα επαναστατικής γραφής [βλέπε το προοίμιο ντοκιμαντέρ The House Is Black (1963) της ποιήτριας Forugh Farrokhzad] κι εν κατακλείδι ως άβολη και ορισμένως ανεπιθύμητη ανεκτικότητα που έφτασε σε "ακραία και βρόμικη" ποιητική καταγραφή ανοιχτών πληγών, όπως οι Γυναικείες Φυλακές [2002] της Manijeh Hekmat.
Κλείνω παρένθεση.

Χτυπητό κινηματογραφικό παράδειγμα αποτελεί η σκηνοθέτις Rakhshan Bani-E'temad που έχει καταξιωθεί και σταδιακά εξελιχθεί σε βαρόμετρο μέτρησης κοινωνικών ανισοτήτων. Τουλάχιστον πριν οι τελευταίες εκλογές του 2009 να αναδείξουν και να μεταμορφώσουν μια πιο συντηρητική, καθόλου ανεκτική ηγεσία. Αναφέρω ενδεικτικά τις ταινίες της Εκτός ορίων [1987], Η γυναίκα με το πέπλο [1995], Κάτω απ' το δέρμα της πόλης [2001] και το ντοκιμαντέρ Είμαστε ο μισός ιρανικός πληθυσμός [2009].

Εκκωφαντικά σιωπηλές φωνές διαμαρτυρίας φτάνουν προς εμάς και από τους "εκτός των τειχών". Η αυτοεξόριστη εικαστικός των εικόνων Shirin Neshat, διεθνώς βραβευμένη, στέλνει από την Αμερική τις δικές της κραυγές, όπως η τριλογία Turbulent / Rapture / Fervor [1998-2000], ο μονόλογος Soliloquy [1999], το τρίπτυχο Pulse / Possessed / Α Passage [2001] και το πλέον πρόσφατο Γυναίκες δίχως άντρες [2009]. Η γαλλίδα υπήκοος Marjane Satrapi τις διανθίζει με μαύρο χιούμορ στο αυτοβιογραφικό καρτούν Περσέπολις [Persepolis, 2007] και στο επερχόμενο Κοτόπουλο με δαμάσκηνα [Poulet aux prunes, 2011]. Η ηθοποιός Jasmin Tabatabai με τις ανατρεπτικές της ερμηνείες [Χαμένες Νύχτες / Ξένο δέρμα / Σε τέσσερα λεπτά / Το σύνδρομο Μπάαντερ Μάινχοφ] είναι άλλο ένα "κακό παιδί" της ξενιτιάς.

Φυσικά, το ίδιο άσχημα και χειρότερα έπαθαν και όσοι άνδρες σκηνοθέτες υπερέβησαν τα όρια. Αρκεί να θυμίσω τον βραβευμένο και τώρα πια φυλακισμένο Jafar Panahi που προσέγγισε το ακανθώδες ζήτημα της ισότητας με σοβαρότητα [Ο κύκλος, 2000] αλλά και με χιούμορ [Εκτός παιδειάς /Offside, 2006]. Για να πληρώσει την τόλμη του με την προσωπική του ελευθερία. Ή τον διάσημο προπάτορα Mohsen Makhmalbaf, κάποτε προπαγανδιστή της επανάστασης και τώρα ουμανιστή και ακτιβιστή. Που έκανε το σπίτι του σχολή κινηματογράφου με πρώτες μαθήτριες τη γυναίκα [Marziyeh Meshkini] και τις κόρες του [Samira και Hana]. Που ταπεινώθηκε και συγκίνησε άπαντες με το αριστουργηματικό αυτόγραφο πόνημα Μια στιγμή αθωότητας [1996]. Για να πέσει από τότε σε δυσμένεια.

Εξίσου ανεπιθύμητος είναι πλέον ο Babak Payami που σχολίασε δεικτικά τις εκλογικές συνήθειες [Η ψήφος είναι μυστική, 2001] αλλά και την ακραία καταστροφική τιμωρία του ατιμασμού μιας άσπιλης κόρης [Silence Between Two Thoughts, 2003]. Ωσαύτως ο Kamal Tabrizi που μετέτρεψε έναν κοινό κλέφτη σε μουλά [The Lizard, 2004] δοκιμάζοντας το χιούμορ των ιεραρχών. Ή ο Mohsen Amiryoussefi που τόλμησε να αστειευτεί με το θάνατο και την τελευταία κατοικία [Όνειρο πικρό, 2004] όπως ο Ομάρ Καγιάμ έγραφε ρουμπαγιάτ για το κρασί της ζωής.

Η κυβέρνηση του 2009, θέλοντας να συγκρατήσει/συγκαλύψει/αποπέμψει [διαλέχτε ρήμα εσείς] την παρακμή και τον εκφυλισμό, βούλωσε κάθε χαραμάδα αισιοδοξίας, "κόβοντας" όσες άκρες προεξείχαν από το σωρό. Ο Παναχί είναι ο τράγος της αποδιοπομπής. Ο Bahman Ghobadi βρήκε τον μπελά του με κάτι φαινομενικά αστείο αλλά τελικά επικίνδυνο [Ποιος φοβάται τους γάτους της Περσίας;, 2009] κι έφυγε για να βρει την τύχη του στην Πόλη. Ο Abolfazl Saffary δεν υπάρχει καν. Ο πάντα μεταφυσικός και αλληγορικός Abbas Kiarostami περιπλανιέται σε Ευρώπη [Γνήσιο αντίγραφο, 2010] και Άπω Ανατολή [The End, 2012].

Από αυτήν τη σκοπιά, λοιπόν, είναι πολύ βολικός πολύ ανώδυνος και προτιμητέος Ένας Χωρισμός [που παίρνει και βραβεία] από έναν τιμητή Κυνηγό [The Hunter, 2010] του αυτοεξόριστου Rafi Pitts που χτυπά ως ελεύθερος σκοπευτής το κακό εκεί που πονάει. Παραβιάζοντας κάθε κανόνα "καλής συμπεριφοράς".

Εκτός ορίων πια, αλλά εντός παγκόσμιων κοινωνικών πλαισίων, το "εξόριστο" ιρανικό σινεμά μεταρσιώθηκε σε άγγελο-εξάγγελο [μας ήρθε από μακριά].

Πλήρης κατάλογος ταινιών:

Ένας Χωρισμός [A Separation /Jodaeiye Nader az Simin, 2011, 123'] Asghar Farhadi
Χορεύοντας στη σκόνη [Dancing in the Dust /Raghs dar ghobar, 2003] Asghar Farhadi
Πυροτεχνήματα την Πρωτοχρονιά [Fireworks Wednesday /Chaharshanbe-soori, 2006] Asghar Farhadi
Τι απέγινε η Έλι... [About Elly /Darbareye Elly, 2009] Asghar Farhadi
Χαναάν [Canaan, 2008] Mani Haghighi
Διαζύγιο αλά Ιρανικά [Divorce Iranian style, ντοκ. 1998] Kim Longinotto & Ziba Mir-Hosseini
Αγελάδα [The Cow /Gaav, 1969] Dariush Mehrjui
The House Is Black [ντοκ. 1963] Forugh Farrokhzad [1935-1967]
Γυναικείες Φυλακές [Women's Prison /Zendan-e zanan, 2002] της Manijeh Hekmat
Η γυναίκα με το πέπλο [The Blue-Veiled /Rusariye Abi, 1995] Rakhshan Bani-E'temad
Εκτός ορίων [Off-Limits /Kharej az Mahdudeh, 1987] Rakhshan Bani-E'temad
Κάτω απ' το δέρμα της πόλης [Under the City's Skin /Zir-e poost-e shahr, 2001] R. Bani-E'temad
We Are Half of Iran's Population [Είμαστε ο μισός ιρανικός πληθυσμός, ντοκ. 2009] R. Bani-E'temad
Turbulent / Rapture / Fervor [Διαταραχή /Έκσταση /Θέρμη, 1998-2000] Shirin Neshat
Soliloquy [Μονόλογος, 1999] Shirin Neshat
Pulse / Possessed / Α Passage [Παλμός /Δαιμονισμένη /Πέρασμα, 2001] Shirin Neshat
Γυναίκες δίχως άντρες [Women Without Men, 2009] Shirin Neshat & Shoja Azari
Περσέπολις [Persepolis, 2007] Vincent Paronnaud & Marjane Satrapi
Κοτόπουλο με δαμάσκηνα [Poulet aux prunes, 2011] Vincent Paronnaud & Marjane Satrapi
Χαμένες Νύχτες [Verspielte Naechte, 1997] Αγγελική Αντωνίου
Ξένο δέρμα [Unveiled, 2005] Angelina Maccarone
Σε τέσσερα λεπτά [4 Minutes /Vier Minuten, 2006] Chris Kraus
Το σύνδρομο Μπάαντερ Μάινχοφ [Der Baader Meinhof Complex, 2008] Uli Edel
Ο κύκλος [The Circle /Dayereh, 2000] Jafar Panahi
Offside [Εκτός παιδειάς, 2006] Jafar Panahi
Μια στιγμή αθωότητας [A Moment of Innocence /Nun va Goldoon, 1996] Mohsen Makhmalbaf
Τη μέρα που έγινα γυναίκα [The Day I Became a Woman /Roozi ke zan shodam, 2000] M. Meshkini
Η ψήφος είναι μυστική [Secret Ballot /Raye makhfi, 2001] Babak Payami
Silence Between Two Thoughts [Sokoote beine do fekr, 2003] Babak Payami
The Lizard [Η ποικιλόχρωμη σαύρα /Marmoulak, 2004] Kamal Tabrizi
Όνειρο πικρό [Bitter Dream /Khab-e talkh, 2004] Mohsen Amiryoussefi
Ποιος φοβάται τους γάτους της Περσίας; [No One Knows About Persian Cats /Kasi az gorbehaye irani khabar nadareh, 2009] Bahman Ghobadi
End of the Earth [2007] Abolfazl Saffary
Γνήσιο αντίγραφο [Certified Copy /Copie conforme, 2010] Abbas Kiarostami
Το τέλος [The End, 2012] Abbas Kiarostami
Ο κυνηγός [The Hunter, 2010] Rafi Pitts

Προτάσεις:

Αγελάδα [The Cow /Gaav, 1969] Dariush Mehrjui
Η γυναίκα με το πέπλο [The Blue-Veiled /Rusariye Abi, 1995] Rakhshan Bani-E'temad
Μια στιγμή αθωότητας [A Moment of Innocence /Nun va Goldoon, 1996] Mohsen Makhmalbaf
Διαζύγιο αλά Ιρανικά [Divorce Iranian style, ντοκ. 1998] Kim Longinotto & Ziba Mir-Hosseini
Ο κύκλος [The Circle /Dayereh, 2000] Jafar Panahi
Τη μέρα που έγινα γυναίκα [The Day I Became a Woman /Roozi ke zan shodam, 2000] M. Meshkini
Η ψήφος είναι μυστική [Secret Ballot /Raye makhfi, 2001] Babak Payami
Γυναικείες Φυλακές [Women's Prison /Zendan-e zanan, 2002] της Manijeh Hekmat
Όνειρο πικρό [Bitter Dream /Khab-e talkh, 2004] Mohsen Amiryoussefi
Offside [Εκτός παιδειάς, 2006] Jafar Panahi
Σε τέσσερα λεπτά [4 Minutes /Vier Minuten, 2006] Chris Kraus
Περσέπολις [Persepolis, 2007] Vincent Paronnaud & Marjane Satrapi
Ποιος φοβάται τους γάτους της Περσίας; [No One Knows About Persian Cats, 2009] B. Ghobadi
Γυναίκες δίχως άντρες [Women Without Men, 2009] Shirin Neshat & Shoja Azari
Γνήσιο αντίγραφο [Certified Copy /Copie conforme, 2010] Abbas Kiarostami
Ο κυνηγός [The Hunter, 2010] Rafi Pitts

Ο ιρανικός κινηματογράφος εντός του MiC:

Άνοιξη μετ' εμποδίων, αλά ιρανικά
Ghobadi / Μεθυσμένα άλογα στα σύνορα της τέχνης
Panahi / Dayereh: Ο κύκλος των χαμένων γυναικών
Majidi / Τα παιδιά του παραδείσου πατούν στη γη
Meshkini: η σκηνοθέτις της χειραφέτησης
Makhmalbaf / Κανταχάρ αλά ιρανικά
Satrapi / Persepolis
Farhadi / Τι απέγινε η Έλι
Sadrameli / I am Taraneh, I am 15yo
Neshat / άπαντα ως τότε
Amiryoussefi / Όνειρο πικρό
Kiarostami / 10 μέρες με τον Κιαροστάμι
Panahi / Offside, εκτός παιδειάς
Panahi / Συνελήφθη ο ιρανός σκηνοθέτης Jafar Panahi
Kiarostami / Γνήσιο αντίγραφο
Ghobadi / Ποιος φοβάται τους γάτους της Περσίας;