O Τζιμ Τζάρμους στην παγίδα του σινεμά

(Για το πρώτο μέρος κλικ εδώ)

Πολύσπονδη και έγχρωμη είναι και η επόμενη ταινία του, "Μια νύχτα στον κόσμο" (Night on Earth, 1991). Πέντε επεισόδια σε πέντε ταξί σε πέντε πόλεις του κόσμου, μέσα στην ίδια νύχτα. Στο Λος Άντζελες η μόρτισσα ταξιτζού Γουινόνα Ράιντερ απορρίπτει την κινηματογραφική πρόταση της Τζίνα Ρόουλαντς γιατί θέλει να γίνει μηχανικός. Στην Νέα Υόρκη ο Άρμιν Μίλερ Σταλ μαθαίνει τα πάντα σε μια νύχτα: να οδηγεί ταξί, να ψιλο-συνεννοείται και να λύνει οικογενειακά προβλήματα μαύρων. Στο Παρίσι ο έγρχωμος οδηγός Ιζαάκ Ντε Μπανκόλ καταλαβαίνει ότι η τυφλή πελάτισσά του Μπεατρίς Νταλ 'βλέπει' πιο πολλά απ' όσα φαντάζεται. Στην Ρώμη ο Ρομπέρτο Μπενίνι φρικάρει έναν παπά με τις σεξουαλικές του προτιμήσεις και τον στέλνει να συναντήσει τον Άγιο Πέτρο. Εκεί που χάνεται η μπάλα είναι στο Ελσίνκι. Ένα ταξί φορτωμένο προβλήματα, βουτηγμένο στην μελαγχολία του αλκοόλ, σε μια κούρσα στο πουθενά. Μάτι Πελόμπαα και Κάρι Βαανάνεν σε μεγάλες φόρμες. Τρέλα, μαύρο χιούμορ, παράνοια των μεγαλουπόλεων, διαφυγή καμία. Κλαυσίγελος ή πικρό χαμόγελο;

Με τον "Νεκρό" (Dead Man, 1995) ο Τζιμ κάνει ένα άλμα πνευματικό. Αγγίζει την κουλτούρα των ινδιάνων και θέλει να εισδύσει στον λησμονημένο κόσμο των μόνων αυτοχθόνων αμερικανών. Ξεφεύγει από την συνηθισμένη μας ποπ κουλτούρα και κάνει ένα πρωτότυπο γουέστερν, μαυρόασπρο, χοντρόκοκκο, υποτονικό και τραχύ. Ο Τζόνι Ντεπ είναι το διαβατήριό του. "Αυτό που θαυμάζω στον Τζόνι είναι η ικανότητά του να δείχνει αρχικά αθώος. Ο ρόλος του είναι δύσκολος, στην αρχή παθητικός και ήπιος, για να εξελιχθεί βαθμιαία σε ενεργητικό και επιθετικό, όπως απαιτεί το εν λόγω κινηματογραφικό είδος. Οι αλλαγές στον χαρακτήρα του συντελούνται εκτός πλάνου, αλλά δεν είναι τηλεγραφικές, είναι όλες εμφανείς στην εξέλιξή της ερμηνείας του. Δούλεψε πάρα πολύ, ήταν πιο αληθινός απ' όσο περίμενα. Ήταν επίσης εφευρετικός όπου έπρεπε".

Πόσο κοντά ήταν όμως στο ινδιάνικο πνεύμα; Καταρχήν δηλώνει ότι το γουέστερν "δεν είναι το αγαπημένο μου είδος. Μ' αρέσει μόνο ως ένα αλληγορικό κάδρο όπου μέσα του τοποθετώ και σχολιάζω το σήμερα [η φράση είναι δανεισμένη απ' τον Πέκινπα]. Μ' αρέσουν τα αντισυμβατικά γουέστερν του Μόντι Χέλμαν, του Πέκινπα, του Λεόνε. Ο κριτικός Τζ. Ρόζενμπαουμ τα ονομάζει 'άσιντ γουέστερν', γιατί οι δημιουργοί τους έπερναν άσιντ, υποθέτω. Ο ίδιος είπε ότι 'Ο νεκρός' είναι συνέχεια αυτών, κάτι που με χαροποίησε ιδιαίτερα... Όχι, εγώ δεν πήρα άσιντ". Από την άλλη, ο καπνός είναι ένα κυρίαρχο στοιχείο με ιδιαίτερη πνευματική σημασία. Θεωρείται ιερός και η προσφορά του έχει τελετουργική αξία (ως δώρο, ως θυμίαμα πριν την προσευχή, ως εξαγνιστικό μέσο ή ως σύμβολο στην επισφράγιση μιας συμφωνίας). Όταν οι ινδιάνοι ζητάνε καπνό από τον Μπλέικ (που είναι καθόλα άκαπνος) στην ουσία ζητάνε πνευματική επαφή. Πρόκειται για συνθηματικό που σε μπάζει στο κόσμο του μεγάλου Μανιτού.

Ο Ντεπ ως Μπλέικ απαντάει πάντα 'δεν καπνίζω', φράση που έχει συμβολική αξία αλλά και προκαλεί μια τζοκόντεια θυμηδία. Ο Γκάρι Φάρμερ (τ' όνομά του είναι 'Κανένας' στην ταινία και Powwow Highway στην πραγματικότητα), λέει ότι ο Τζάρμους δεν ήξερε την σπουδαιότητα του καπνού στην ινδιάνικη κουλτούρα, απλά του βγήκε στο σενάριο. Κι όταν του το ανέφερε, χάρηκε γιατί απέκτησε το απαραίτητο ιδεολογικό υπόβαθρο. Λέει επίσης ότι, έχοντας μελετήσει πολύ, κατάφερε να πιάσει αρκετά ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και να διαιστανθεί άλλα τόσα, στοιχεία που αναδύθηκαν αργά, σε ρυθμούς ινδιάνικους, όπως συνέβαινε κάποτε στην πάλαι τότε άγρια δύση. Όσο για τους διαλόγους των ινδιάνων χαρακτήρων, που ακούγονται σε τέσσερις διαφορετικές διαλέκτους, εννοείται ότι δεν τους καταλαβαίνει (ο Τζιμ) και φυσικά δεν είναι γραμμένοι στο σενάριο. Απλά εξηγούσε στους ηθοποιούς το πνεύμα και το νόημα της σκηνής κι αυτοί έβαζαν δικά τους λόγια αυτοσχεδιάζοντας ανάλογα με την περίσταση.

Πολλοί και σπουδαίοι ηθοποιοί (Lance Henriksen, Gabriel Bryne, Robert Mitchum, Crispin Glover, John Hurt, Alfred Molina, αλλά και ο Iggy Pop) κάνουν τα μικρά ή μεγαλύτερά τους περάσματα με απόλυτη αφοσίωση στο ρόλο τους, ανεβάζοντας διαρκώς τον πήχη των επιδόσεων. Πολύ ουσιαστική είναι και η συμβολή του Νηλ Γιανγκ που γεμίζει με την κιθάρα του τα θεματικά κενά με τρόπο εκπληκτικό. Ο Τζάρμους εντυπωσιάστηκε από τον αειθαλή ρόκερ και του έκανε ένα ζωντανό ροκιμαντέρ για να τον τιμήσει. Λέγεται "Year of the Horse" (1997) και κουβαλάει στα καπούλια του όλη την παλιοπαρέα, πάνω, πίσω και κάτω απ' το πάλκο. Η σκηνική παρουσία δεν είναι αυτό που τον ενδιαφέρει τόσο, όσο τα πριν και τα μετά, αυτά που είναι ανθρώπινα κι αθέατα, τα άρρητα και ατάκτως ερριμμένα. Τα οπτικά του σχόλια δεν κρατάνε καμιά απόσταση, είμαστε κατευθείαν στην καρδιά του θέματος.
Μετά τους ινδιάνους απάτριδες, σειρά έχουν οι σύγχρονοι εκτελεστές που τηρούν έναν κώδικα τιμής. Το κόλλημά του με την γιαπωνέζικη κουλτούρα και φιλοσοφία είναι δεδηλωμένο μαθητόθεν. Όπως εξίσου γνωστή είναι και η αγάπη του για την γαλλική σχολή. Εσχάτως φαίνεται ότι άρχισε να ενδιαφέρεται και για την τελετουργία της μαφίας. Οι τρεις αυτοί κόσμοι συμβάλουν με πυγμή και το απαραίτητο χιούμορ στον "Τρόπο του σαμουράι" (Ghost Dog: The Way of the Samurai, 1999), σε μια ακόμη προσπάθεια να φωτογραφήσει την άλλη Αμερική. Άλλο ένα μνημειώδες έργο από τον μεγάλο μαέστρο Τζιμ. Οι διάλογοί του σκίζουν. "Γέμισ' ο τόπος μαύρους και ινδιάνους", σχολιάζει ο ιταλός μαφιόζος της συμφοράς. Οι δε επιδόσεις του διευθυντή φωτογραφίας Robby Muller είναι και πάλι υπερβατικές: όσο πιο αντι-Τζάρμους θέλει να γίνει ο αντι-Τζιμ άλλο τόσο ανατροπέας του μύθου της προηγούμενης συνεργασίας τους αποδεικνύεται ο Ρόμπι. Δεν είναι καθόλου τυχαία μια σχέση που μας κρατάει με κομμένη την ανάσα από την "Παγίδα του νόμου" και τον "Νεκρό" ως το "Mystery Train" και τώρα τον "Ghost Dog".

Η επιλογή των ηθοποιών του είναι κι αυτήν την φορά ιδανική. Ο Forest Whitaker αποδεικνύεται ένας τέλειος μαύρος σαμουράι, ένας 'σκύλος-φάντασμα' όνομα και πράμα. Ζει με τα περιστέρια του κι επιστρέφει σ' αυτά μετά από κάθε χτύπημα. Ο Isaach De Bankole έχει ένα κινητό παγωτατζήδικο στο κέντρο των εξελίξεων και πιάνει πουλιά στον αέρα. Ο Gary Farmer είναι και πάλι ο 'Κανένας'. Η Camille Winbush μια παιδούλα Pearline, η μαργαριταρένια αθωότητα που εξοπλίζει το μέλλον. Ο Henry Silva είναι ο ιδανικός πάτερ-μαφιόζο, η Tricia Vessey η τέλεια κόρη του διαβόλου, ο Victor Argo τέλειος πνευματικός μπαμπάς, αλλά κι όλοι οι παλικαράδες (John Tormey, Cliff Gorman, Frank Minucci, Frank Adonis) κι ο παππούς Gene Ruffini είναι άπαιχτοι. Φάτσες και κινήσεις που απαρτίζουν ψηφίδα-ψηφίδα ένα σουρεαλιστικό, αργό, μεθυστικό μωσαϊκό, κάργα κλισέ, φόρα γελοίο, κι όμως τόσο πρωτότυπα και συναρπαστικά σκηνοθετημένο. Πραγματική βιρτουοζιτέ.

Ανάλογη στάση-θέση-διάθεση και διαλεκτική, βλέπουμε συνεχώς στις ταινίες του Τζάρμους. Την είχαμε δει και στα μικρά του δοκίμια με τον γενικό τίτλο "Καφές και τσιγάρα". Στο πρώτο φιλμάκι (1986) τα λένε παρεούλα Roberto Benigni και Steven Wright. Στο δεύτερο (Memphis Version, 1988) ο Steve Buscemi και οι αδερφές Cinque και Joie Lee. Ενώ στο τρίτο (Somewhere in California, 1993) έχουμε μια κορυφαία τσιγαρολογία (καπνιστική επιχειρηματολογία του αέρα) μεταξύ Iggy Pop και Tom Waits. Το αποτέλεσμα βέβαια είναι μια τρύπα στον καφέ αλλά το χιούμορ υποβόσκει πάντα και η χαρά της κουβεντούλας είναι το ζητούμενο. Εξάλλου μην ξεχνάμε ότι όλα είναι καπνός (ή ατμός που θαλεγε κι ο Θρασίβουλας). "Έχω γυρίσει άλλα δύο τα οποία περιμένουν το μοντάζ. Έχω γράψει και δυο-τρία ακόμη. Αν και η πρόθεσή μου είναι να λειτουργήσουν ως ξεχωριστά δοκίμια, σκοπεύω να κάνω συνολικά 12 ή 14 και τότε να τα κυκλοφορήσω σε μια βιντεοκασέτα".

Το τελευταίο σχέδιο στο όποίο συμμετέχει, λέγεται "Ten Minutes Older" (10 λεπτά γηραιότερος) και θα περιλαμβάνει 15 δεκάλεπτα φιλμάκια, δοκιμιακά σχόλια πάνω στο πέρασμα του χρόνου, σκηνοθετημένα από διάσημους δημιουργούς. Μεταξύ αυτών οι Τσεν Καϊγκέ (επεισόδιο "100 Flowers Hidden Deep"), Βίκτορ Ερίθε (επεισόδιο "Lifeline"), Βέρνερ Χέρτζοκ (επεισόδιο "Ten Thousand Years Older"), ο JJ (επεισόδιο "Int. Trailer Night"), Άκι Καουρισμάκι (επεισόδιο "Dogs Have No Hell"), Σπάικ Λη (επεισόδιο "We Wuz Robbed"), Βιμ Βέντερς (επεισόδιο "Twelve Miles to Trona"), Κρις Μάρκερ, Νίκολας Ρεγκ, Μπερνάρντο Μπερτολούτσι κ.α. Η ολοκλήρωση του εγχειρήματος τοποθετείται την ερχόμενη άνοιξη και θα τους κινηματογράφους, στην τηλεόραση, αλλά και στο διαδίκτυο.

Συνοψίζοντας, αξίζει ν' αναφέρουμε τα βασικά χαρακτηριστικά που διαπερνούν όλο του το έργο. Καταρχήν, η σχέση του με τη μουσική είναι δεδικασμένη. Εξάλλου "είναι το καλύτερο γιατρικό δια πάσαν νόσον" λέει και δείχνει πόσο την εκτιμά. Η Εύα του "Πέρα απ' τον παράδεισο" είναι φαν του Screamin' Jay Hawkins, ενώ ο αμερικάνος ξάδερφός της τον βρίσκει ανυπόφορο. Η "Παγίδα του νόμου" διαθέτει ένα αβάντ-τζαζ φευγάτο σάουντρακ, έναν απελπισμένο τροβαδούρο Τομ Γουέητς κι ένα ραπ της φυλακής με πρωτοψάλτη τον Μπενίνι και κορωνίδα το "I scream, you scream, we all scream for ice-cream". Στο "Mystery Train" εκτός από το φάντασμα του Έλβις και τα περίφημα Sun Studios, βλέπουμε κι έναν απρόβλεπτο ρεσεψιονίστ Screamin' Jay. Οι μουσικές του Τομ Γουέητς κυριαρχούν και απογειώνουν την "Νύχτα στον κόσμο". Ο "Νεκρός" ξαναζωντανεύει τον παππού Νηλ Γιανγκ. Ο RZA χιπ-χοπάρει καταλυτικά και δένει απόλυτα με τα τσιτάτα του Φόρεστ Γουίτακερ από το βιβλίο των σαμουράι στο "Ghost Dog". Όσο για το αφιερωματικό "Year of the Horse" (1997) τα σχόλια περιττεύουν.

Πολύ ενδιαφέρον στοιχείο είναι επίσης η προσπάθειά του να βλέπει την Αμερική με τα μάτια ενός ξένου. Μια επισκέπτρια από την Ουγγαρία (Ezster Balint) στο "Πέρα απ' τον παράδεισο". Ένας ιταλός μπατιροτουρίστας (Μπενίνι) "Στην παγίδα του νόμου". Δυο νεαροί πλάνητες γιαπωνέζοι - προσκυνητές στην Graceland, αναζητώντας το φάντασμα του Πρίσλεϊ στο "Mystery train". Ένας ινδιάνος ονόματι Κανένας, ξένος στην ίδια του την χώρα, στον "Νεκρό" και στο "Ghost Dog". Ένας αλλοδαπός ταξιτζής στη Νέα Υόρκη (Άρμιν Μίλερ Σταλ), που δεν ξέρει ούτε να οδηγεί ούτε να μιλάει αγγλικά, χαμένος σε "Μια νύχτα στον κόσμο". Ένας απίθανος γάλλος ιδιοκτήτης καντίνας (Isaach De Bankole), που δεν καταλαβαίνει αγγλικά αλλά καταλαβαίνει τα πάντα, στο "Ghost Dog". Και μια γαλλίδα ηθοποιός (Κλοέ Σεβινιί) στο διάλειμμα του γυρίσματος ενός άγνωστου σε μας έργου μέσα στο τροχόσπιτό της, στο επεισόδιο "Int. Trailer Night" (Ten Minutes Older: The Trumpet, 2002).

Άλλο ενδιαφέρον σημείο είναι η νύχτα, που αποτελεί βασικό μανδύα δράσης αρκετών ταινιών του. Όπως επίσης και η σατιρική του διάθεση απέναντι στα πράγματα αλλά και το καυστικό του χιούμορ. Όλα τα παραπάνω είναι απαραίτητα κριτήρια όποτε αποφασίζει να κάνει κάποιο μικρό ρόλο στις ταινίες άλλων. Ενδεικτικά θα σταθώ και θα σας προτείνω: "Straight to Hell" (Κατευθείαν στην κόλαση, 1987) του Άλεξ Κοξ, "Leningrad Cowboys go America" (1989) του Άκι Καουρισμάκι, "In the Soup" (Δυο μες στη σούπα, 1992) του Αλεξάντερ Ρόκγουελ, "Tigrero: A Film that Was Never Made" (1993) του Αλεχάντρο Γιοντορόφσκι, "Iron Horsemen" (Σιδερένιοι καβαλάρηδες, 1994) του Ζιλ Σαρμάν, "Blue in the Face" (1995) των Πωλ Όστερ & Γουέην Γουάνγκ και "Sling Blade" (1996) του Μπίλυ Μπομπ Θόρντον.

"Στην Ευρώπη αρέσουν οι ταινίες μου γιατί έχουν μια έντονη εντοπιότητα [όχι παραδοσιακή αλλά τζαρ-μουσική]. Στην Αμερική πάλι, μου λένε συνέχεια ότι φτιάχνω ταινίες σαν ευρωπαίος. Δεν μπορώ να βγάλω άκρη"... Τι σημασία έχει κι είναι τσιγγάνος; Αυτό που μετράει είναι αυτό που βλέπουμε. Κι αν πήρε λάθος δρόμο, αυτό σίγουρα είναι για το καλό μας.

Del-Pictures ως σκηνοθέτης
Permanent Vacation (Διακοπές διαρκείας, 1980/2) και σενάριο, μοντάζ
The New World (1982) μ.μ., προπομπός του Stranger Than Paradise
Stranger Than Paradise (Πιο πέρα απ' τον παράδεισο, 1984) και σενάριο, μοντάζ
Down by Law (Στην παγίδα του νόμου, 1986) και σενάριο
Coffee and Cigarettes (Καφές και τσιγάρα, 1986) μικρού μήκους, και σενάριο
Coffee and Cigarettes II (Memphis Version, 1988) μικρού μήκους, και σενάριο
Mystery Train (1989) και σενάριο
Night on Earth (Μια νύχτα στον κόσμο, 1991) και σενάριο, παραγωγή
Coffee and Cigarettes III (Somewhere in California, 1993) μικρού μήκους
Dead Man (Ο νεκρός, 1995) και σενάριο
Year of the Horse (1997) ροκιμαντέρ, και σενάριο
Ghost Dog: The Way of the Samurai (Ο τρόπος του σαμουράι, 1999) και σενάριο
Ten Minutes Older: The Trumpet (επεισόδιο "Int. Trailer Night", 2002) και σενάριο

Del-Video-clips (παρότι είναι ιδιαίτερα σκεπτικός με την ιδέα)
Talking Heads: The Lady Don't Mind (1985) κάποια πλάνα
Big Audio Dynamite: Sightsee MC! (1987)
Tom Waits: It's Alright with Me (1990)
Tom Waits: I Don't Wanna Grow Up (1992)
Neil Young: Dead Man Theme (1995)
Neil Young: Big Time (1996)

Del-Όλα-τ'άλλα-teens (ουκ ολίγα)
Lightning Over Water (1980) βοηθός παραγωγής
Underground U.S.A. (1980) ηχοληψία
You Are Not I (1981) σενάριο (ομού με την Sara Driver), φωτογραφία, παραγωγή
Fraulein Berlin (1982) είναι ο εαυτός του
Der Stand der Dinge (Η κατάσταση των πραγμάτων, 1982) συμπληρωματική μουσική
Burroughs (1983) ηχοληψία
American Autobahn (1984) ερμηνεία
Sleepwalk (1986) κάμεραμαν
Running Out of Luck (1987) πέρασμα
Candy Mountain (1987) ερμηνεία
Straight to Hell (Κατευθείαν στην κόλαση, 1987) ερμηνεία
Helsinki Napoli All Night Long (1987/88) ερμηνεία
Leningrad Cowboys go America (1989) ερμηνεία
The Golden Boat (1990) ερμηνεία
"Fishing with John" (1991) ψαρεύει με τον Λιούρι
In the Soup (Δυο μες στη σούπα, 1992) ερμηνεία
Tigrero: A Film that Was Never Made (1993) εμφάνιση
When Pigs Fly (1993) εκτελεστής παραγωγής
Iron Horsemen (1994) ερμηνεία
Blue in the Face (1995) ερμηνεία
"American Cinema" (1995) τηλεοπτική εμφάνιση
Cannes Man (1996) εμφάνιση
Sling Blade (1996) ερμηνεία
The Typewriter, the Rifle & the Movie Camera (1996) ο εαυτός του
R.I.P., Rest in Pieces (1997) συνεντευξιαζόμενος
Pop Odyssee 2 - House of the Rising Punk (1998) ο τηλεοπτικός εαυτός του
Divine Trash (1998) συνεντευξιαζόμενος
Film-Fest DVD: Issue 3 - Toronto (2000) συνεντευξιαζόμενος
Screamin' Jay Hawkins - Ι put a spell on me (2001) μιλάει για τον Jay
?Quien es Alejandro Chomski? (2002) συνεντευξιαζόμενος

ΥΓ1: "Η κινηματογραφική μου εξέλιξη στη σχολή ξεκίνησε όταν ο πρώην συμφοιτητής μου Τζιμ Τζάρμους, λείποντας ήδη έναν χρόνο απ' το πανεπιστήμιο, παρουσίασε το 'Πέρα απ' τον παράδεισο'. Ήταν κάποιος που τον ήξερα καλά, που ήμασταν στην ίδια σχολή, και ξαφνικά έκανε επιτυχία. Ήμουν βοηθός στην αποθήκη υλικού της σχολής και τούχα δώσει κάποιον εξοπλισμό, και τώρα πια ήταν διεθνώς γνωστός. Τότε κατάλαβα πως έχω κι εγώ τις δυνάμεις. Του χρωστάω πολλά. Μου έδειξε ότι κάθε φοιτητής του πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης θα μπορούσε να κάνει κάτι ανάλογο". Δηλώσεις του Σπάικ Λη στο περιοδικό MovieMaker.

ΥΓ2: Ο Τριανταφυλλίδης επηρεάστηκε εμφανώς από το "Mystery Train", κυρίως στο παταγωδώς αποτυχημένο "Ράδιο Μόσχα" (1995), όπου επιχειρεί ένα ελληνοπρεπές ξεπατίκωμα των χαρακτήρων αλλά χάνει τον αγώνα με νοκ-άουτ. Είναι διαρκώς οφσάιντ και εκτός θέματος, προσπαθώντας να δικιολογηθεί με ψευδο-καλτ άλλοθι, χωρίς να πείθει ούτε τον εαυτό του.

ΥΓ3: "Η αμερικάνικη κουλτούρα αποτελείται από ανεμομαζέματα άλλων πολιτισμών. Μια ταινία που αναφέρεται στην χώρα μου, πρέπει λογικά ν' αφήνει ανοιχτή τουλάχιστον μια ξενόφερτη επίδραση, διότι οι δικές μας προοπτικές είναι μια συλλογή από μεταμοσχευμένες επιρροές".

ΥΓ4: Όσοι μπορέσετε να βρείτε το γιαπωνέζικο σάουντρακ του "Ghost Dog" θ' ακούσετε όλες τις μουσικές του RZA. Μπορείτε επίσης να τις βρείτε ως ξεχωριστό κομμάτι στο DVD της ταινίας.

Δέστε κι εδώ (αν θέτε)

Dead man talking, μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη
Επίσημα πια, 10 λεπτά γηραιότερος
Ο σαμουράι στην Πολωνία