Σινε-MiC

Αν δώσουμε βάση στον αφορισμό που είχε διατυπώσει κάποτε ο μέγας Τρυφώ, ότι σε "όλη μου την πορεία έκανα συνέχεια την ίδια ταινία", φρονώ ότι να πιάσουμε τον οποιοδήποτε σκηνοθέτη (γενικότερα καλλιτέχνη) ακόμη και τον πιο ...χαμαιλεοντικό, θα εντοπίσουμε πραγματικά έναν κάποιον πυρήνα, μια εμμονή, έναν ιδιαίτερο τρόπο να κοιτάζει τα πράγματα μέσα από τον φακό του. Ο οποίος παραμένει σταθερός ακόμη κι αν όλα τα υπόλοιπα αλλάζουν. Στην περίπτωση του Κρίστοφερ Νόλαν πιστεύω ότι δεν θα δυσκολευτούμε πολύ να εντοπίσουμε το χαρακτηριστικό αυτό. Υπενθυμίζω και βοηθάω: Inception. Memento. Interstellar. Και κάμποσες άλλες...

Μα εν προκειμένω, δεν έχουμε να κάνουμε με μια πολεμική ταινία; Δεν αναφέρεται σε αυτό το βαθιά εγγεγραμμένο στο βρετανικό συνειδητό επεισόδιο του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, της Επιχείρησης Dynamo, της διάσωσης δηλαδή μεγάλου μέρους του εκστρατευτικού βρετανικού σώματος, ήταν τότε που οι Γερμανοί αιφνιδίασαν τους πάντες, τα πάντσερ του Γκουντέριαν τρύπωσαν από εκεί που κανείς δεν τα περίμενε και περικύκλωσαν βρετανικές, γαλλικές και λοιπές συμμαχικές δυνάμεις σε έναν κλοιό ο οποίος ολοένα και έσφιγγε με επίκεντρο το λιμάνι και τις ατελείωτες παραλίες της Δουνκέρκης (ας σημειώσουμε εδώ, ότι η διαχείριση της όλης ιστορίας από την αλεπού των πάγκων Τσώρτσιλ, το πως δηλαδή μια πανωλεθρία, μια καταστροφική περικύκλωση πριν προλάβεις καν να ρίξεις μια σφαίρα, μετατράπηκε σε ένα είδος "νίκης", είναι υπόδειγμα πολιτικού marketing - είναι σε φάση, μιας που κάναμε και ποδοσφαιρικό παραλληλισμό, παιδιά μας ρίξανε τεσσάρα, κάναμε χάλια εμφάνιση, αλλά στο 90ο λεπτό βάλαμε το γκολ της τιμής και έχουμε κάποιες ελπίδες για την ανατροπή στη ρεβάνς).

Σαφώς λοιπόν και πρόκειται για πολεμική ταινία. Και όμως σε πολλά επίπεδα διαφέρει από τα συνήθη πρότυπα. Κατ' αρχάς απουσιάζουν (με την εξαίρεση κάποιων εθνικοπατριωτικών κορωνών του ναύαρχου Κένεθ Μπράνα) τα επικά ηρωικά φύκια, τα μεγάλα λόγια, τα ιδανικά της αναμέτρησης, το "γιατί πολεμάμε". Απουσιάζουν ο εσχάτως μοδάτος splatter ρεαλισμός (βλ. π.χ. τη "Διάσωση του Στρατιώτη Ράιαν") όπως επίσης τα εντυπωσιοθηρικά ψηφιακά γραφικά, ο σκηνοθέτης λέει ότι θέλησε να κάνει μια ταινία που να είναι (ή να φαίνεται καλύτερα) "παραδοσιακή".

Απουσιάζει επίσης ουσιαστικά ολόκληρο το ιστορικό πλαίσιο, το πως π.χ. βρέθηκαν οι στρατιώτες περικυκλωμένοι στην παραλία, τα επί χάρτου σχέδια των στρατηγών, οι πολιτικές αποφάσεις. Τίποτε απ' όλα αυτά. Ακόμη και ο εχθρός ο ίδιος υπονοείται, νομίζω δεν αναφέρεται καν στην ταινία η λέξη "Γερμανοί", είναι μεν πανταχού παρών, με τις σφαίρες που πέφτουν, τις βόμβες και τις τορπίλες, τα αεροπλάνα, πρόσωπο όμως δεν έχει, σε μια σαφή υπογράμμιση της ανωνυμίας των τεχνολογικών πολέμων της σύγχρονης εποχής.

Μολαταύτα, παρόλο που η Ιστορία δεν πρωταγωνιστεί στην ταινία, είναι εμφανές ότι έχουν μελετηθεί πολύ καλά τα πρωτογενή περιστατικά και οι πηγές της εποχής. Και όχι μόνο στο επίπεδο της πιστής απεικόνισης των οπλικών συστημάτων, των πλοίων και των αεροπλάνων, αλλά και σε ουσιαστικά ζητήματα, αγγίζοντας εμμέσως αλλά λίαν ευστόχως δραματοποιημένα ακόμη και ζητήματα ταμπού, όπως ο έμμεσος αποκλεισμός των συμμάχων Γάλλων από τη διάσωση (ένα γεγονός το οποίο, με μια πρόχειρη ματιά που έριξα στο διαδίκτυο, ελάχιστα τονίζεται στις αγγλόφωνες κριτικές παρουσιάσεις, στο πνεύμα, εντάξει, ας μην ξύνουμε πληγές).

Το ερώτημα λοιπόν παραμένει: ποιος είναι ο πρωταγωνιστής στην ταινία; Με την κλασική συνήθη έννοια δεν υπάρχει. Ο θεατής νομίζω δύσκολα θα μπορέσει να ταυτιστεί με οποιονδήποτε, είναι σαν ένας αποκλεισμένος εξωτερικός παρατηρητής (έτσι κι αλλιώς θα μου πείτε, μιας και μία από τις γοητείες του σινεμά είναι η ψευδαίσθηση μιας τέτοιας "μέθεξης"). Έτσι από τους ανθρώπους τη δράση των οποίων παρακολουθούμε, από τον στρατιώτη που παλεύει να προσπεράσει την ουρά και να μπει σε κάποιο πλοίο για να σωθεί μέχρι τον αεροπόρο του Spitfire (τον Tom Hardy που ουσιαστικά ελάχιστα τον βλέπουμε εκτός αεροπορικής μάσκας), κανένας δεν έχει προσωπικό ιστορικό, δεν ξέρουμε τίποτε για οικογένεια, για φίλους, για μια φιλενάδα που να αγωνιά, τίποτε (το δε σενάριο είναι ιδιαίτερο λιτό, μόλις 76 σελίδες για 108 λεπτά ταινίας). Είναι όλοι άνθρωποι οι οποίοι φέρουν μόνο την ανθρώπινη ιδιότητα τους (και την απάνθρωπη ορισμένες φορές), ικανή για πράξεις μεγαλείου αλλά και ιδιοτελούς καταισχύνης σε ένα ουσιαστικά "ο σώζων εαυτόν σωθήτω" ...survivor. Με τον τρόπο αυτό ο Νόλαν επιτυγχάνει έναν ιδιότυπο ρεαλισμό, χρησιμοποιώντας δηλαδή τον πόλεμο (που εν τέλει θα μπορούσε να είναι οποιασδήποτε και οπουδήποτε) ως ένα αμόνι δοκιμασίας των ανθρώπινων ορίων. Το έχουν αυτό οι ταινίες του, να μοιάζουν με στημένα πειράματα με τον άνθρωπο στο ρόλο του "πειραματόζωου".

Γιατί ο πραγματικός πρωταγωνιστής στις ταινίες του Νόλαν, η εμμονή, το κύριο χαρακτηριστικό που αναζητήσαμε στον πρόλογο δεν είναι άλλος από τον Χρόνο, αυτή η τόσο οικεία αλλά τόσο άπιαστη συνάμα έννοια. Τον έχουμε δει στο παρελθόν να τον χρησιμοποιεί πολλάκις με μια μη-γραμμική εργαλειακή δεινότητα και να φτιάχνει παζλ ενίοτε δυσνόητα αλλά (συνήθως) εμπνευσμένα. Στην "Δουνκέρκη" το στοιχείο αυτό υπογραμμίζεται ακόμη και από τη μουσική του Χανς Τσίμερ, αν στήσουμε αυτί, πίσω από τις πομπώδεις εξάρσεις, τις εκρήξεις και όλο τον ηχητικό όλεθρο της ταινίας, θα εντοπίσουμε τον μετρονομικό ρυθμό ενός ρολογιού. Η δράση διαδραματίζεται σε τρία επίπεδα, στα τρία στοιχεία της φύσης, γη, νερό και αέρας (και με άφθονο πυρ βεβαίως), όπου ο χρόνος μπορεί να είναι θεωρητικά ο ίδιος, αλλά σε μια πρακτική εφαρμογή της ψυχολογικής σχετικότητας (καμία σχέση με Αϊνστάιν ε;), ο χρόνος κυλάει διαφορετικά για τον πεζικάριο που περιμένει καρτερικά σε μια αμμώδη παραλία με το νερό να πηγαίνει και να έρχεται παλιρροϊκά και με τα στούκας να εφορμούν από πάνω σαν ένα "σμήνος τεράστιων κολασμένων γλάρων" (γράφει ο Antony Beevor στην ιστορία του Πολέμου), διαφορετικά για τον πιλότο ο οποίος μετράει τα καύσιμα στάλα-στάλα για την επιστροφή και διαφορετικά για τον ναυτικό που πάει κόντρα στο κύμα σε έναν αγώνα ταχύτητας διάσωσης. Η δε ταινία σαν να προσπαθεί να βρίσκει τον κοινό διαιρέτη των τριών αυτών χρόνων, το σημείο τομής.

Και θα το βρει φυσικά στο τέλος. Το οποίο έρχεται (λυτρωτικά;) σαν σε μια τυπική πλέον πολεμική ταινία, εδώ δεν τους απέφυγε τους κανόνες ο σκηνοθέτης. Και χωρίς ιδιαίτερη αγωνία, αν και η ταινία έχει μπόλικες δόσεις σασπένς. Είπαμε όμως. Οι ταινίες του Νόλαν έχουν (ίσως και υπερβολικά) αναγνωρίσιμους κατασκευαστικούς αρμούς και μια προσωπική κινηματογραφική γλώσσα, εντυπωσιάζουν, το θέαμα δεν τους λείπει, όμως η κλινικότητα της προσέγγισης τους μπορεί και να σε αποξενώσει. Και πολύ δύσκολα να σε συγκινήσουν.

Τς τς τς, έκανε σε κάθε στιγμή φρίκης το ζεύγος των ηλικιωμένων φιλενάδων που καθόταν πίσω μας (οι οποίες είχαν αρχίσει μάλιστα να σχολιάζουν ακόμη και τις "ρεκλάμες" πριν από την προβολή). Τελειώνοντας αποφάνθηκαν "καλή ήταν, αλλά όχι δα και τίποτε σπουδαίο". Δεν θα διαφωνήσω μαζί τους...

Βαθμός: 7