Σωτήρης Γκορίτσας: ένας οργισμένος βαλκάνιος, more or less
Ο "Μπραζιλέρο" είναι η τέταρτη δουλειά του Σωτήρη Γκορίτσα, που μας φέρνει για ακόμη μια φορά πρόσωπο με πρόσωπο με το ελληνικό δαιμόνιο, με τον καλό και τον κακό μας εαυτό. Κι αυτή του η ταινία είναι γυρισμένη στην ελληνική περιφέρεια, νησιώτικη και ηπειρωτική. Η αφηγηματική της γραμμή φαίνεται να διαφοροποιείται από τις τρεις προηγούμενες που ήταν ταινίες δρόμου. Η δυναμική της στηρίζεται κυρίως στο χιούμορ όπως και στο "Βαλκανιζατέρ". Ο στόχος του σκηνοθέτη είναι κοινός: άλλη μια προσπάθεια να κατανοήσει τη φύση του έλληνα. Η μέθοδος είναι το ίδιο απλή: μελετάει καλύτερα τον χαρακτήρα του, τοποθετώντας τον κάθε φορά σε διαφορετικό μέρος και βλέποντάς τον με άλλα μάτια. Η αποθέωση του 'περίπου' στην χώρα του 'more or less'.
Ο Σωτήρης Γκορίτσας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1955. Αρχικά σπούδασε οικονομικά στην ΑΣΟΕΕ. Τα φοιτητικά του χρόνια συνέπεσαν με την μεταπολίτευση. Ταβέρνες, έρωτες κι ατέλειωτη 'ενδοσκόπηση'. Μια ξένοιαστη περίοδος που έληξε. Η αναζήτηση νέας προοπτικής και οπτικής γωνίας τον ώθησε να σπουδάσει κινηματογράφο στο London International Film School. "Δεν έκανα λάθος. Το σύστημα της Αγγλίας, οι μέθοδοι σκέψης και εργασίας της, ήταν για μένα μια αποκάλυψη. Με συμφιλίωσαν με τον εαυτό μου και μ' έκαναν να ξαναγαπήσω την Ελλάδα. Αν είχα μείνει εδώ θα είχα γίνει άλλος ένας θλιβερός κλαψιάρης, που όντας εδώ θάθελε νάναι εκεί κι όντας εκεί θα σκεφτόταν συνεχώς το εδώ".
Γυρνώντας στην πατρίδα, βρέθηκε σ' ένα άλλο μεγάλο σχολείο που λέγεται ελληνική τηλεόραση. Στην περίοδο 1985-1988 σκηνοθέτησε πάνω από 25 ντοκιμαντέρ για την ΕΤ-1, για τις εκπομπές "Η ΕΡΤ στη Βόρειο Ελλάδα" και "Περισκόπιο", καθώς και αρκετά διαφημιστικά. Οι επιρροές ήταν πολλές, ένθεν και ένθεν. "Πολλές και ποικίλες. Και θετικές και αρνητικές... Και τα δυο αυτά είδη δημιούργησαν μια σχέση αγάπης-μίσους με τους γύρω μου, αλλά και με τον εαυτό μου. Αν τα σεβαστείς όπως πρέπει, σου ανοίγουν αμφότερα κόσμους που δύσκολα μπαίνεις αλλιώς. Ως τουρίστας ποτέ δε θα μπορούσα να κατανοήσω ψυχή τε και σώματι τους καρβουνιάρηδες στο Βίτσι. Ούτε ως οικονομολόγος θα μπορούσα να μοιραστώ την αγωνία του επιχειρηματία για το προϊόν του".
Οι πρώτες του ταινίες είναι τηλεταινίες. Στα 1987 γυρίζει το "Κάποιος ξαγρυπνά" και στα 1990 την "Δέσποινα", αμφότερα μεσαίου μήκους (45 και 55 λεπτών). Η δεύτερη αυτή δουλειά τον βάζει στον κινηματογραφικό χάρτη της χώρας. Παίρνει το βραβείο καλύτερης ταινίας στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης και το πρώτο κρατικό βραβείο του υπουργείου Πολιτισμού. Η υπόθεσή της εκτυλίσσεται στον Έβρο. Οι προσπάθειες της 20χρονης Δέσποινας (Μαρία Κυριάκη) να ξεφύγει από τη ζωή στην επαρχία, η συνάντηση της με το Γιώργο (Νινιός), που κάνει τη στρατιωτική του θητεία. Οι περιπλανήσεις μαζί του. Οι σκληρές διαπραγματεύσεις μεταξύ τους και το ξημέρωμα που φέρνει το τέλος αυτής της τυφλής φυγής τους. Οι ερμηνείες των πρωταγωνιστών βραβεύονται με εύφημες μνείες. Η παρουσία του Χρήστου Ζορμπά (πατέρας της Δέσποινας) παραπέμπει και άμεσα πια στην "Ευδοκία" του Αλέξη Δαμιανού.
Τρία χρόνια αργότερα επιχειρεί την πρώτη μεγάλου μήκους. Είναι η κάθοδος τριών βορειοηπειρωτών προσφύγων, "Απ' το χιόνι" στην Αθήνα ενός εκκολαπτόμενου - και ανομολόγητου - ρατσισμού. Η Ελλάδα γνωρίζει το σύνδρομο της μετανάστευσης από την ανάποδη, ως δέκτης πλέον οικονομικών μεταναστών. Η οδύσσειά τους είναι κοινή, αλλά καθένας τους θα βρει μιαν άλλη Ιθάκη: ο ένας σκοτώνεται άδοξα σ' ένα γιαπί, ο άλλος λουφάζει κι υπομένει κι ο τρίτος γυρίζει πίσω, στο χιόνι και στο όνειρό του. Η ματιά του σκηνοθέτη είναι τραχιά και ντοκιμαντερική, αποφεύγει τον μελοδραματισμό και τον εξωραϊσμό και βουτάει βαθιά στο πρόβλημα για να εκφράσει μιαν απέραντη οργή. Η ταινία σαρώνει τα βραβεία του φεστιβάλ της Αμιένης. Ο Γκορίτσας παίρνει το βραβείο σκηνοθεσίας στο φεστιβάλ Troia και τον Χρυσό Αλέξανδρο του διεθνούς πια διαγωνιστικού της Θεσσαλονίκης, από τα χέρια της Μελίνας Μερκούρη. Ο Γεράσιμος Σκιαδαρέσης κι ο Βάσιας Ελευθεριάδης δίνουν ρεσιτάλ ερμηνείας.
Με τον Σκιαδαρέση θα συνεργαστεί και στο "Βαλκανιζατέρ" (1997). Ο τίτλος οφείλεται στον Μανόλη Ρασούλη και υπονοεί το ελληνο-βαλκανικό αλαλούμ. Δυο κολλητοί φίλοι (Σκιαδαρέσης και Μάινας) θα οργώσουν τα Βαλκάνια και τη Δυτική Ευρώπη με σκοπό να πιάσουν την καλή. Τα πάντα είναι ζήτημα συνδυασμού, δηλαδή 'κομπίνας' στην γλώσσα της πιάτσας. Αυτοί όμως διαφωνούν συνεχώς και για τα πάντα. Οι συναντήσεις τους με άλλους 'αξιοσημείωτους' βαλκάνες είναι ιλαρο-κωμικές. Οι περιπέτειες τους οδηγούν σε μια βαθύτερη γνωριμία με τους ίδιους τους εαυτούς τους, σε μια όψιμη ενηλικίωση του ελληνικού τους δαιμόνιου. Οι ερμηνείες και η μουσική του Πορτοκάλογλου είναι τα ισχυρά ατού της ταινίας, που αγκαλιάζεται εξίσου θερμά από τους έλληνες θεατές.
Οι καλοί συνεργάτες και καλοί 'κομπιναδόροι' δεν χάνονται ποτέ. Η νέα συνομωσία των Γκορίτσα. Σκιαδαρέση, Μάινα και Πορτοκάλογλου λέγεται "Μπραζιλέρο" (2001). Το παρατσούκλι του τίτλου ανήκει σε έναν νησιώτη επιχειρηματία (Μάινας) που επιχορηγήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση με 10 εκατομμύρια, για να φτιάξει ένα πολιτιστικό κέντρο. Αυτός όμως τα 'επένδυσε' στην αγορά ενός βραζιλιάνου ποδοσφαιριστή που αποδείχθηκε κουτσάλογο. Η ομάδα υποβιβάστηκε και τα χρήματα κάνανε φτερά. Μια δεκαετία αργότερα θα πρέπει να αντιμετωπίσει τους δυο ευρωπαίους ελεγκτές (Ivano Marescotti και Rufus Beck), που έρχονται να διαπιστώσουν αν τα λεφτά πιάσανε τόπο.
Είναι μόνος του ο πανέξυπνος κος Αρβανιτάκης; Θα μπορέσουν οι τριτοκοσμικοί του φίλοι - και ποδοσφαιρικοί του σύμβουλοι - να τον βοηθήσουν ή πρέπει μόνος του να βγάλει το φίδι απ' την τρύπα; Το ματς μεταξύ Ευρώπης και Ελλάδος είναι αμφίρροπο. Οι ευρωπαίοι είναι έμπειροι παίχτες αλλά οι δικοί μας έχουν το πλεονέκτημα της έδρας. Το σύστημα 'αντεπίθεση με ξαφνικές άμυνες' αποσυντονίζει τους αντιπάλους, αλλά μόνο προσωρινά, απλά για να δώσει χρόνο στους ημέτερους να αντιδράσουν. Τελικά, οι δικοί μας άνθρωποι καταφέρνουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, να κλονίσουν τα θεμέλια του ελεγκτικού συστήματος και να καταδείξουν πως και οι υπόλοιποι εταίροι κάνουν 'συνδυασμούς', αλλά χωρίς να μένουν ακάλυπτοι.
Το φόντο στην πρόσφατη αυτή ταινία του Σωτήρη, είναι και πάλι η Ελλάδα εκτός Αθηνών. Τα γυρίσματα έγιναν σε πολλές ακριτικές περιοχές της χώρας. Ρόδος, Κρήτη, Καβάλα και Έβρος προσφέρουν ένα πλουραλιστικό σκηνικό, πάνω στο οποίο συνυφαίνεται το πορτραίτο του σημερινού νεοέλληνα, η θέση του και η σχέση του με την υπόλοιπη Ευρώπη. Οι αναφορές στην χρυσή εποχή της ελληνικής κωμωδίας είναι συχνές, αν και όχι πάντα πετυχημένες. Οι αντιθέσεις εντός και εκτός παιδιάς είναι εξίσου πάμπολλες. Από τη μια έχουμε την συμμετοχή του ΑΝΤ1 στην παραγωγή, που βοηθάει στα έξοδα αλλά θέλει να κοντρολάρει και το τελικό αποτέλεσμα, ως 'το κανάλι που προωθεί το καλό ελληνικό σινεμά' (μαμά βοήθεια). Κι απ' την άλλη βρίσκουμε βοηθό στο σενάριο τον ανατρεπτικό συγγραφέα Λένο Χρηστίδη, του οποίου οι αναρχικές ιδέες στοιχειώνουν την γραμμική αφήγηση, αφήνοντας ουκ ολίγες χαοτικές βαλβίδες ασφαλείας για την διαφυγή και εκτόνωση των τηλε-κουρασμένων θεατών.
Οι Στέλιος Μάινας, Γεράσιμος Σκιαδαρέσης, Ιβάνο Μαρεσκότι και Ρούφους Μπεκ κάνουν καλό παιχνίδι. Το υπόλοιπο ανδρικό επιτελείο είναι απολαυστικό: Νίκος Γεωργάκης, Μανώλης Μαυροματάκης, Νίκος Κούρος και Παναγιώτης Σαπουνάκης μοιάζουν να το διασκεδάζουν όσο και οι θεατές. Την παράσταση όμως κλέβουν η Μαρία Κεχαγιόγλου (σύζυγος του Μάινα) και ο μικρός γιος της οικογένειας που κρατάει εύστοχα και το ρόλο του αφηγητή.
Το βλέμμα του σκηνοθέτη Σωτήρη Γκορίτσα είναι ταξιδιάρικο, αεικίνητο, ανήσυχο και ενίοτε κυκλοτερές. "Συχνά με ρωτάνε, καλοπροαίρετα, αλλά ποτέ δεν ξέρω τι να πω. Κατά καιρούς λέω διάφορα περί 'ομοιότητας της εσωτερικής και της εξωτερικής διαδρομής' και άλλα τέτοια 'γαλλικά', αλλά δεν είμαι σίγουρος αν τα εννοώ! Τι να πω; Μάλλον μ' αρέσουν οι εκδρομές. Γεγονός είναι βέβαια, πως δύσκολα βρίσκω ικανοποίηση σε κάποιο μέρος. Κι αυτός είναι κι ο λόγος που κάνω ταινίες. Ίσως τελικά για να βγάλω μια άκρη μ' όλα αυτά που γίνονται γύρω μου και μέσα μου".
Παραπομπές
Ο Σωτήρης Γκορίτσας στη σελίδα του Ελλ. Κέντρου Κιν/φου
Οι νέες ελληνικές παραγωγές του Ελλ. Κέντρου Κιν/φου
ΥΓ1: More or less, ούτε λίγο ούτε πολύ, στο περίπου.
ΥΓ2: Οι φράσεις του σκηνοθέτη που παραθέτω άνωθεν σε εισαγωγικά, είναι από μια συνέντευξη που παραχώρησε στον Πέτρο Αλεξίου, τον Ιανουάριο του 2000. Δυστυχώς η συνέντευξη είναι σε αγγλική μετάφραση, οπότε έπρεπε να την ξαναμεταφράσω στα ελληνικά. Ζητώ συγγνώμη για τις βέβαιες παραφράσεις των λεγομένων του. Στόχος μου είναι απλά να μεταφέρω το πνεύμα και το νόημα, αφού δεν είχα στη διάθεσή μου το πρωτότυπο.
ΥΓ3: Η περίπτωση Λένου Χρηστίδη (γνωστού και ως Λένιν) είναι μοναδική στα ελληνικά δεδομένα. Σαν τη μύγα μες το γάλα, που θάλεγε κι ο ίδιος. Στο βιογραφικό του διαβάζουμε πως έχει γράψει τέσσερα μυθιστορήματα μόνος του, το "Bororό", "Τα χαστουκόψαρα", το "ΨΥΧ" και τις "Διακοπές στη Χέλλαντ". Έχει επίσης στο ενεργητικό του τον "Τυχερό αριθμό του δόκτορος Μπου και άλλα καλοκαιρινά διηγήματα", δυο θεατρικά έργα, "Ωραία φάση" και "Δυο θεοί", και τον χαοτικό "Πάγο" του δίδυμου Xenos/Stratos. Αν θέλετε ν' αρχίσετε σήμερα μαζί του, προτιμήστε τον δόκτορα Μπου και το Bororό και καλά ταξίδια.
