Stephen Frears: μετριόφρων κι αναπάντεχος

Διαθέτοντας αυξημένη κοινωνική ευαισθησία και μοναδική ικανότητα στην αφήγηση, ο Στήβεν Φρίαρς, εξελίχθηκε σε έναν εκ των κορυφαίων βρετανών δημιουργών του '80. Ταινίες όπως το "Συμβόλαιο με το θάνατο", "Ωραίο μου πλυντήριο" και "Τεντώστε τ' αυτιά σας" δημιούργησαν φανατικούς θαυμαστές του, εντός και εκτός της γηραιάς αλβιόνος. Έκτοτε ακολούθησε μια διεθνή πορεία (Επικίνδυνες σχέσεις, Οι κλέφτες, Ήρωας κατά λάθος, The Hi-Lo Country) αλλά πάντα επέστρεφε στην γενέτειρα (Μαίρη Ράιλι, Η καντίνα). Με το "High Fidelity" οπτικοποίησε τον τρόπο ζωής μιας ολόκληρης μουσικής γενιάς, της ρομαντικής εποχής του βινυλίου. Ο "Μικρός Λίαμ" δεν είναι ο πρώτος του μικρός ήρως. Έχει προηγηθεί "Το πιτσιρίκι" και μερικοί ακόμη τηλεοπτικοί μπόμπιρες. Το μεγαλύτερο προσόν του ήταν και είναι η ταπεινοφροσύνη των θεμάτων του και η μεγαλοσύνη που εκλύει αναπτύσσοντας τα.

Ποιος θα φανταζόταν ότι ένας απόφοιτος της νομικής σχολής του Κέιμπριτζ, αντί να μπει στις δικαστικές αίθουσες, θα έμπαινε στο Βασιλικό Θέατρο του Λονδίνου (Royal Court Theatre). Κι όχι μόνο μπήκε, αλλά τράβηξε και την προσοχή του Κάρελ Ράιζ που τον πήρε βοηθό του στον "Morgan" (1966). Στην διάρκεια των γυρισμάτων έκανε κι άλλες σπουδαίες γνωριμίες. Συνάντησε τον επίσης σπουδαίο σκηνοθέτη Lindsay Anderson και τον μεγάλο ηθοποιό Albert Finney. Ο Άντερσον τον είχε βοηθό στο "Εάν" (1967), την ταινία που σηματοδότησε την απαρχή του φρι σίνεμα και της καριέρας του Malcolm McDowell. Και ο Φίνεϊ επίσης στην μοναδική σκηνοθετική του απόπειρα "Charlie Bubbles" (1968). Σε αντάλλαγμα ο Άλμπερτ Φίνεϊ πρωταγωνίστησε στην πρώτη σκηνοθεσία του Φρίαρς, το σατιρικό "Gumshoe" (1972), που σημείωσε συγκρατημένη επιτυχία.

Για τα επόμενα 14 χρόνια ο Φρίαρς εισβάλει δημιουργικά στην βρετανική τηλεόραση, κάνοντας τηλε-θεατρικές παραγωγές (κυρίως σε έργα του Alan Bennett) και αρκετές 'εκλεκτικές τηλεταινίες', όπως τα "Bloody Kids" (1979), "Loving Walter" και "Saigon: Year of the Cat" (αμφότερα του 1983). Το 1984 επιστρέφει στο κινηματογράφο με το νουάρ του απομεσήμερου "Συμβόλαιο με το θάνατο" (The Hit), που ανανεώνει τους κώδικες του είδους. Βασικό μοτίβο της ιστορίας είναι το εκτυφλωτικό φως της ισπανικής ενδοχώρας. Οι αργοί του ρυθμοί και οι αινιγματικές ερμηνείες των Terence Stamp (θύμα) και John Hurt (θύτης) εκτινάσσουν το αποτέλεσμα σε στρατοσφαιρικά ύψη, υποβοηθούντος του βετεράνου Fernando Rey και του 'πρωτάρη' Tim Roth, χωρίς να ξεχνάμε και την απαραίτητη Laura Del Sol.

Ακολουθεί η θρυλική συνεργασία του με τον πακιστανικής καταγωγής, θεατρικό συγγραφέα και μετέπειτα σκηνοθέτη, Hanif Kureishi. Πρώτα με το σαρκαστικό "Ωραίο μου πλυντήριο" (My Beautiful Laundrette, 1985), αρχικά μια τηλεοπτική παραγωγή, που τραβάει τα διεθνή βλέμματα και βοηθάει το άστρο του Daniel Day-Lewis να ανατείλει. Και στο καπάκι με την σάτιρα της παρακμιακής βρετανικής κοινωνίας, "Ο Σάμι και η Ρόουζι κάνουν έρωτα" (Sammy and Rosie Get Laid, 1987). Όπου ο Shashi Kapoor και η Frances Barber ενσαρκώνουν το τέλειο διαφυλετικό ζευγάρι, του η σεξουαλική αναρχία προβοκάρει και σοκάρει τους συντηρητικούς εγγλέζους.

Το ηλεκτροσόκ ολοκληρώνεται με το ομοφυλοφιλικό "Τεντώστε τ' αυτιά σας" (Prick Up Your Ears, 1987), ένα ελεγείο στον πρόωρα χαμένο θεατράνθρωπο Τζο Όρτον. Το σενάριο βασίζεται στα απομνημονεύματα του Όρτον και φέρει την υπογραφή του Άλαν Μπένετ. Εδώ διαθέτει εκτός της Φάνσις Μπάρμπερ, ένα πολύ λαμπρό επιτελείο, αρχίζοντας από τον ταλαντούχο τότε Gary Oldman που υποδύεται τον Όρτον, τον Alfred Molina που παίζει τον σύντροφό του, και φτάνοντας στους περιφερειακούς ρόλους, την Vanessa Redgrave, τον Wallace Shawn και την Julie Walters. Ειδικά η Ρέντγκρεϊβ είναι πανέξυπνη, τσαχπίνα, αθυρόστομη, πιο σέξι και πιο αυθόρμητη, όσο πουθενά αλλού. Εξίσου εντυπωσιακή είναι και η ελευθεριάζουσα πανσεξουαλικότητα που επιδεικνύει ο Όλντμαν, ως Όρτον που σκορπάει αφειδώς το ιδιόμορφο ταλέντο τους, σαν να σκάει πυροτεχνήματα.

Και μετά, ο Φρίαρς ξενιτεύεται. Το Χόλιγουντ τον καλεί. Μοιραία. Οι "Επικίνδυνες σχέσεις" (Dangerous Liaisons, 1988) είναι η πρώτη και πιθανώς η πιο πετυχημένη δουλειά του στην νέα ήπειρο. Φιλμ εποχής που στηρίχτηκε στην ομώνυμη νουβέλα του Choderlos de Laclos. 18ος αιών στην προεπαναστατική Γαλλία των υπερβολών και της θανάσιμης πλήξης. Ο κόμης Βαλμόν (John Malkovich) στοιχηματίζει με την μαρκησία Μερτέιγ (Glenn Close) ότι θα διαφθείρει την άμεμπτη και απλησίαστη Μαντάμ Ντε Τρουβέλ (Michelle Pfeiffer). Πριν απ' αυτό όμως προθερμαίνεται με την νεαρά Σεσίλ (Uma Thurman) που την αποπλανεί σε βάρος του ιππότη της (Keanu Reeves). Η φωτιά που ανάβει με την μαντάμ κατακαίει τους πάντες ακόμα και τον ίδιο. Η ταινία σημείωσε τεράστια επιτυχία και ήταν υποψήφια για πολλά όσκαρ, εκτός από αυτό της σκηνοθεσίας.

Ακολούθησαν οι ανάλαφροι "Κλέφτες" (The Grifters, 1990), σε παραγωγή και αφήγηση του Martin Scorsese, με ένα σπουδαίο ερμηνευτικό (και όχι μόνο) τρίγωνο, από την Anjelica Huston, τον John Cusack και την Annette Bening ως θηλυκή μπαλαντέρ. Και κατόπιν ο πιο αβανταδόρικος "Ήρωας κατά λάθος" ([Accidental] Hero, 1992), μια καθαρόαιμη αμερικάνικη κωμωδία, με τους Dustin Hoffman, Geena Davis, Andy Garcia και Joan Cusack. Το κλίμα είχε πια βαρύνει πολύ γι' αυτόν κι έτσι άδραξε την πρόταση του BBC να σκηνοθετήσει το σενάριο του Roddy Doyle, "Το πιτσιρίκι" (The Snapper, 1993). Ο Ντόιλ ήταν τότε στα πάνω του, μετά την απρόσμενη παγκόσμια επιτυχία των "Commitments" (1991). Η υπόθεση αφορά την αντιμετώπιση μιας αναπάντεχης εγκυμοσύνης στους κόλπους μιας σύγχρονης ιρλανδέζικης φαμίλιας. O Colm Meaney ενσαρκώνει κι εδώ τον πατέρα (ήταν ο ελβισάς πατέρας του νεαρού μάνατζερ των Commitments, που είχε τον Έλβις πάνω από τον πάπα), διαθέτοντας την στόφα του μεγάλου ηθοποιού και την τέλεια ιρλανδέζικη προφορά.

Η υπόλοιπη πορεία του Φρίαρς είναι γεμάτη σκαμπανεβάσματα. Η "Μαίρη Ράιλι" (Mary Reilly, 1996) είναι μια παραλλαγή του δόκτορος Τζέκιλ και του κυρίου Χάιντ, που άφησε πολλούς θεατές μετέωρους. Αντίθετα "Η καντίνα" (The Van, 1996, πάλι σε σενάριο του Ντόιλ) άγγιξε τους πάντες με την ευαισθησία, το χιούμορ και την ταπεινότητα που πλησιάζει το θέμα και τους ήρωες. Το χολιγουντιανό "The Hi-Lo Country" (1998) πήγε κυριολεκτικά άπατο. Δεν θυμάμαι πόσο καιρό είχα να φύγω εξοργισμένος στη μέση μιας ταινίας. Αλλά σ' αυτήν δεν άντεξα. Με το "High Fidelity" (2000) ενθουσίασε πολλούς κι απογοήτευσε αρκετούς. Ο Τζων Κιούζακ έδωσε ρέστα ερμηνείας, αλλά η μεταφορά του 'ευαγγελίου των φανατικών βινυλοφάγων', του ομότιτλου μυθιστορήματος του Nick Hornby, θεωρήθηκε κάπως 'ρηχή και ανεκδοτολογική'. Η προσπάθειά του όμως ήταν αξιόλογη και απλά επιβεβαίωσε τον κανόνα πολύ-καλό-βιβλίο-μέτρια-κινηματογραφική-μεταφορά.

Το φόρτε του Στήβεν Φρίαρς ήταν πάντοτε τα εγχώρια κοινωνικά θέματα και ο προβληματισμός που υποθάλπουν. Ουδέποτε αστόχησε, έστω και κατ' ελάχιστον, όποτε καταπιάστηκε με τα βάσανα της βρετανικής εργατιάς, που παλεύει ποικιλοτρόπως να ορθοποδήσει. Έτσι και στην πιο πρόσφατη αυτή δουλειά του, τον "Μικρό Λίαμ" (Liam, 2000), βλέπουμε το καθάριο κοινωνικό σινεμά που ξέρει πάρα πολύ καλά να κάνει. Μας αποκαλύπτει και πάλι τις πικρές αλήθειες της ζωής, μέσα από τα μάτια ενός αθώου, εν προκειμένω του μικρούλη Λίαμ. Το σενάριο που διαθέτει είναι στιβαρό και στηρίζεται κυρίως στους ώμους του νεότερου βρετανικού ερμηνευτικού κολοσσού, που ακούει στο όνομα Ian Hart.

Ο μικρός Antony Burrows που ενσαρκώνει τον Λίαμ είναι ε-κ-π-λ-η-κ-τ-ι-κ-ό-ς. Θα τον χαρακτήριζα το αρσενικό ανάλογο της "Μικρής Πονέτ" (Ponette, 1996). Δεν παίζει ή δεν έχει συναίσθηση ότι παίζει, είναι απλά ο εαυτός του. Αντιδρά σε μια καταπιεστική δράση που τον περικυκλώνει. (Οι όποιοι χειρισμοί του σκηνοθέτη απλά ευθυγραμμίζουν τις κινήσεις του μικρού με αυτές της κάμερας). Τροφαντός παπάς και μέγαιρα δασκάλα βασανίζουν σαδιστικά την αθώα ψυχή του. Οι γείτονες αντιπαρατίθενται συνεχώς. Κομουνιστές, φασίστες, πλούσιοι εβραίοι, ενεχυροδανειστήριο, φτώχια και των γονέων. Ένα τραγελαφικό μωσαϊκό που προσπαθεί να συνθλίψει την ευαίσθητη καρδιά του μικρού, να χαλυβδώσει στραβά τον εσωτερικό του κόσμο. Κι αυτός αντιστέκεται. Ανασκουμπώνεται και συνεχίζει την αντίσταση κατά της αρχής.

Ο Φρίαρς γίνεται και πάλι ενοχλητικός, με τις συγκρίσεις και τις παραπομπές του στην σημερινή κατάσταση. Παραμένει αναρχικός και αντιδραστικός, αρνείται να συνυπογράψει την καταδίκη ρατσιστικών συμπεριφορών που οφείλονται σε συντηρητικές κρατικές πρακτικές. Η μπάλα παίρνει και την στάση της εκκλησίας και του κλήρου. Πολύ χαρακτηριστική μεταφορά είναι οι κατακόκκινοι φωτισμοί της εκκλησίας, που μετατρέπουν το εξομολογητήριο σε επίγειο κολαστήριο. Η ταινία είναι πολύ καλύτερη από τις "Στάχτες της Άντζελα" (Angela's Ashes, 1999), πιο ωμή και πιο κυνική από το μπενινικό "Η ζωή είναι ωραία" (La vita e bella, 1997) και πιο αυθεντική από τον "Μπίλυ Έλιοτ" (Billy Elliot, 2000). Μην τη χάσετε.

Ο Stephen Frears στο σινεμά
Morgan: A Suitable Case for Treatment (1966) βοηθός του σκηνοθέτη Karel Reisz
The Burning (1967) μικρού μήκους
Charlie Bubbles (1968) βοηθός του 'σκηνοθέτη' Albert Finney
If... (Εάν, 1968) βοηθός του σκηνοθέτη Lindsay Anderson
Gumshoe (1972)
The Lifetaker (1975) βοηθός σκηνοθέτη
Long Shot (1981) ερμηνεία
The Hit (Συμβόλαιο με τον θάνατο, 1984)
My Beautiful Laundrette (Ωραίο μου πλυντήριο, 1985) αρχικά τηλεοπτική παραγωγή
Song of Experience (1986)
Prick Up Your Ears (Τεντώστε τ' αυτιά σας, 1987)
Sammy and Rosie Get Laid (Ο Σάμι και η Ρόουζι κάνουν έρωτα, 1987)
Dangerous Liaisons (Επικίνδυνες σχέσεις, 1988)
The Grifters (Οι κλέφτες, 1990)
Hero (1992)
The Snapper (Το πιτσιρίκι, 1993) αρχικά ήταν τηλεταινία
Mary Reilly (Μαίρη Ράιλι, 1996)
The Van (Η καντίνα, 1996)
The Hi-Lo Country (1998)
High Fidelity (2000)
Liam (Ο μικρός Λίαμ, 2000)
Dirty Pretty Things (2002)

Ο τηλεοπτικός Frears
"Tom Grattan's War" (1968) τηλεσειρά
"Parkin's Patch" (1969) τηλεσειρά
"Follyfoot" (1971) τηλεσειρά
A Day Out (1972)
Play for Today: Sunset Across the Bay (1975) θέατρο για την τηλεόραση
Three Men in a Boat (1975)
Last Summer (1976)
Six Plays by Alan Bennett: Doris and Doreen (1978) θέατρο για την τηλεόραση
Six Plays by Alan Bennett: Me! I'm Afraid of Virginia Woolf (1978) θέατρο για την τηλεόραση
BBC2 Play of the Week: A Visit from Miss Protheroe (1978) θέατρο για την τηλεόραση
Six Plays by Alan Bennett: Afternoon Off (1979) θέατρο για την τηλεόραση
Six Plays by Alan Bennett: One Fine Day (1979) θέατρο για την τηλεόραση
Bloody Kids (1979)
"The Comic Strip Presents" (1982) επεισόδια "The Bullshitters" και "Mr Jolly Lives Next Door" (1988)
Loving Walter (Walter and June, 1983)
Saigon: Year of the Cat (1983)
A Personal History of British Cinema by Stephen Frears (1994)
Fail Safe (2000)

Παραπομπές
ο Stephen Frears στο imdb
Συνέντευξη στο BBC
Μια σελίδα για τον Frears με πλήρη φιλμογραφία
Και μια σελίδα για τον Λίαμ

ΥΓ1: Το λογοπαίγνιο με τα δικαστήρια και το Royal Court Theater θα ταίριαζε καλύτερα στα αγγλικά, διότι το δεύτερο συνθετικό Court σημαίνει και δικαστική αίθουσα.

ΥΓ2: Πολύ ενδιαφέρουσα, όσο και περίεργη είναι η μουσική του "Μικρού Λίαμ" που παραπέμπει ενίοτε σε γουέστερν σπαγκέτι. Γραμμένη από τον John Murphy που είχε περιποιηθεί και τις "Δυο καπνισμένες κάνες" (Lock, Stock and Two Smoking Barrels, 1998).

ΥΓ3: Η νέα του ταινία "Dirty Pretty Things" (2002) περιλαμβάνει ένα πολυφυλετικό καστ: Chjwetel Ejiofor, Sergi Lopez (της Πορνογραφικής σχέσης), Sophie Okonedo, Audrey Tautou (η γλυκούλα Αμελί) και Benedict Wong.