Στο στίβο του βρετανικού σινεμά

Οι βρετανοί έχουν πολύ μεγάλη παράδοση στο στίβο και στο ποδόσφαιρο. Αλλά εξίσου μακρά παράδοση έχουν και στην 7η των τεχνών. Ως γνωστόν το κλότσημα της μπάλας προκαλεί απανωτές συγκινήσεις στα πλήθη, που διοχετεύουν στα γήπεδα, στα συνθήματα και στα γιουχαϊσματα, την περίσσια ενεργητικότητα τους, που λόγω παρατεταμένης ανεργίας είναι επικίνδυνη. Ο στίβος πάλι, ξεκίνησε ως ευκαιρία για εκεχειρία και ευγενή συναγωνισμό και κατέληξε σε γκραν πρι με ράβδους χρυσού, που γαρνίρονται με αιφνίδιους ανεξήγητους θανάτους αθλητών. Ο κινηματογράφος όμως είναι τέχνη που ψυχαγωγεί, εκτονώνει, κατευνάζει τα πάθη και ενίοτε βοηθάει το μυαλό να στροφάρει λίγο πιο γρήγορα. Έχοντας αυτό κατά νου, το Βρετανικό Συμβούλιο συγκέντρωσε 10 ταινίες του Ηνωμένου Βασιλείου, και το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης συνέπραξε στην παρουσίαση τους, με την αρωγή του Υπουργείου Πολιτισμού.

Η επιλογή των ταινιών είναι πολύ προσεκτική και αγκαλιάζει ταυτόχρονα, όλη την ιστορία του βρετανικού κινηματογράφου. Πρώτη χρονολογικά ταινία του αφιερώματος είναι "Το μυστήριο του σταδίου της Άρσεναλ" (The Arsenal Stadium Mystery, 1939, 85') του Thorold Dickinson. Στην διάρκεια ενός φιλανθρωπικού αγώνα της Άρσεναλ με μια ερασιτεχνική ομάδα, ένας ερασιτέχνης ποδοσφαιριστής πέφτει νεκρός στο χόρτο από δηλητηρίαση. Επί τόπου καταφτάνει ο επιθεωρητής της Σκότλαντ Γιαρντ, κος Σλέιντ (Leslie Banks), του οποίου το φλέγμα και το δαιμόνιο συναγωνίζονται τα ανάλογα προσόντα του Σέρλοκ Χολμς. Έτσι έχουμε ένα καθαρόαιμο φιλμ αστυνομικού μυστηρίου, που δένει έξοχα με το ποδοσφαιρικό ντοκουμέντο, αφού συμμετέχουν σε αυτό όλοι οι άσσοι και ο προπονητής της προπολεμικής Άρσεναλ.

Το επόμενο φιλμ είναι μεταπολεμικό, λέγεται "Brighton Rock" (1947, 86') και είναι δημιούργημα των περίφημων αφών Boulting, του John στην σκηνοθεσία και του Roy στην παραγωγή, κάτι ανάλογο με τους σημερινούς αδερφούς Κοέν. Πρωταγωνιστεί ο Ρίτσαρντ Ατέμπορο, νεαρός τότε ζεν-πρεμιέ. Υποδύεται έναν αδίστακτο κακοποιό, που διαπράττει φόνο σ' ένα ξεκαθάρισμα συμμοριών, και καλύπτεται με το άλλοθι μιας νεαρής σερβιτόρας, την οποία παντρεύεται για να την ξεφορτωθεί αργότερα. Τα σχέδιά του όχι μόνο δεν ευοδώνονται, αλλά ανατρέπονται άρδην. Το τέλος είναι κυνικό, απρόβλεπτο και φυσικά υπονομευτικό. Το σενάριο υπογράφουν οι Terence Rattigan και Graham Greene και βασίζεται σε μυθιστόρημα του Γκρην που εξέδωσε το 1938. Η ταινία ανέδειξε το άστρο του Attenborough και προκάλεσε σοκ στην εποχή της για τις ιδιαίτερα σκληρές σκηνές βίας.

Και φτάσαμε στην εποχή του φρη σίνεμα. "Η μοναξιά του δρομέα μεγάλων αποστάσεων" (The Loneliness of the Long Distance Runner, 1962, 03') του Tony Richardson και "Η τιμή ενός ανθρώπου" (This Sporting Life, 1963, 129') του Lindsay Anderson, θεωρούνται κλασικά διαμάντια και ορόσημα του είδους. Τι να πει κανείς για τον "Δρομέα"; Οι σεναριακοί ελιγμοί και κυρίως οι υπαινιγμοί του Alan Sillitoe, η ανυπέρβλητη ερμηνεία του Tom Courtenay, το μαύρο χιούμορ στις σκέψεις του, τα φλας-μπακ, και η τελική ανατροπή, διαμόρφωσαν ένα ταπεινό αριστούργημα. Αντιθέτως οι πεποιθήσεις του διευθυντή του ιδρύματος, ότι τα σπορ βοηθούν στην επανένταξη, δεν αναμόρφωσαν τον χαρακτήρα του μελαγχολικού δρομέα, τον μετέτρεψαν σ' έναν συνειδητοποιημένο επαναστάτη. Η κριτική επί του συστήματος, που αντί να αλαφρώσει το σαμάρι, χτυπάει το γαϊδούρι, είναι αποστομωτική. Ο Τομ Κόρτνεϊ δίκαια θεωρείται ένας βρετανός 'rebel with a cause'.

Ο Λίντσεϊ Άντερσον ασχολείται με τον κόσμο του ράγκμπι, που εκείνη την εποχή θεωρούνταν 'μικρογραφία μιας διεφθαρμένης κοινωνίας'. Ο Ρίτσαρτ Χάρις υποδύεται θαυμάσια έναν ανθρακωρύχο που ξεφεύγει από την μαυρίλα και γίνεται αστέρι του σκληροτράχηλου αυτού σπορ. Είναι φανερό η ταινία πως θάχει τραγικό και θαρραλέο τέλος. Οι ωμές ερωτικές της σκηνές, η μείξη του ισχυρού, του ανεξήγητου και του αποκρουστικού, η πληγωμένη Rachel Roberts, τα παιχνίδια του συνειδητού και του ημι-συνείδητου, οι αδικίες, τα πάθη και οι διαμαρτυρίες που εκφράζονται ποικιλοτρόπως, ολ' αυτά δημιουργούν μια σύγχυση και ταυτόχρονα ανοίγουν ένα τεράστιο πεδίο σκέψης και προβληματισμού. "Η τιμή ενός ανθρώπου" είναι η πρώτη μεγάλη ταινία του Άντερσον και θεωρείται εκ των ωριμοτέρων εκπροσώπων του free cinema. Αμφότεροι οι πρωταγωνιστές ήταν υποψήφιοι για όσκαρ.

Κατόπιν μεσολαβεί ένα μεγάλο κενό. Η αποτελμάτωση της δεκαετίας του '70 το άφησε να χάσκει επικίνδυνα. "Το κορίτσι του Γκρέγκορι" (Gregory's Girl, 1980, 91') του Bill Forsyth ήρθε ακριβώς μετά την έκρηξη του πανκ, και ουσιαστικά σηματοδότησε την άνοιξη του νέου βρετανικού κινηματογράφου. Μια νεανική κωμωδία, που περιστρέφεται γύρω από την εφηβεία και τα 'κολλήματα' στο κεφάλι των μικρών επίδοξων καρδιοκατακτητών. Η ιστορία τοποθετείται στη Σκοτία, στα ευρύχωρα προάστια της Γλασκόβης, διαθέτει τετραπέρατο χιούμορ και απολαυστικές ερμηνείες. Πρόσφατα (1999) ο σκηνοθέτης Μπιλ Φόρσαϊθ, έβαλε τον Γκρέγκορι σε νέες περιπέτειες (Gregory's two girls). Σήμερα πια ο ήρωάς του είναι καθηγητής, αλλά όχι και τόσο σοβαρός.

Θα προσπεράσουμε τους επικούς "Δρόμους της φωτιάς" (Chariots of Fire, 1981, 123'), την δραματοποιημένη βιογραφική ταινία του Hugh Hudson, με την πασίγνωστη πολυβραβευμένη μουσική του Βαγγέλη Παπαθανασίου. Θα σταθούμε στο επόμενο ταπεινό φιλμ, το "Παιχνίδι στην εξοχή" (Playing Away, 1986, 100') του Horace Ove, που είναι γεννημένος στο Τρίνινταντ. Ο Όβε, με αφορμή έναν φιλανθρωπικό αγώνα κρίκετ, στήνει μια αντιρατσιστική ταινία με στοιχεία χιούμορ, σατιρική διάθεση και αρκετό κέφι. Οι φυλετικές διαφορές και τα ασύμβατα πολιτιστικά υπόβαθρα των δύο ηρώων, δεν τους εμποδίζουν εντέλει να επικοινωνήσουν και να βρουν την καλή πλευρά αυτού που βρίσκονται απ' την άλλη μεριά του φράχτη.

Αλλάζουμε δεκαετία και τα πράματα σοβαρεύουν. Το ποδόσφαιρο μονοπωλεί πια το ενδιαφέρον των άεργων βρετανών (ακόμα και ο τεμπέλης Άντι και η ταλαίπωρη Φλώρα μ' αυτό ασχολούνται στο περίφημο παρακμιακό στριπ του Reggie Smythe). Ο Philip Davis μας επισκέπτεται στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, για να μας παρουσιάσει το αντι-χουλιγκανικό του φιλμ "Χωρίς ταυτότητα" (I.D., 1994, 107'). Απίστευτα σχόλια στα ερωτήματα ποιοι είναι οι φίλαθλοι; ποιοι τους ελέγχουν; ποιοι τους υποδαυλίζουν; πως διαστρεβλώνεται η έννοια της αντίστασης; και πώς μια ήδη βεβαρημένη κατάσταση αμορφωσιάς, ανειδίκευσης και ακαλλιέργειας μπορεί να γίνει χειρότερη. Το πιο σοκαριστικό στοιχείο δεν βρίσκεται κατ' ανάγκην μέσα στο πανί προβολής. Όταν παρακολούθησα την ταινία καθόμουν στην τελευταία σειρά του κινηματογράφου. Θυμάμαι πάρα πολύ έντονα, τις ομαδικές - εν χορώ - αντιδράσεις του κοινού, που μου έφεραν στον νου ανάλογες μαζικές γηπεδικές δραστηριότητες. Διαπίστωσα, έντρομος ότι η δύναμη της υποβολής και η μαζοποίηση μπορούν να μεταμορφώσουν τους πάντες σε ανώνυμο όχλο, άκοσμο κόσμο, ανεξέλεγκτη αφιονισμένη μάζα.

Το αφιέρωμα συμπληρώνεται με δυο ποδοσφαιρικές ταινίες του 1996. "Όταν έρχεται το Σάββατο" (When Saturday Comes, 97'), ο Τζίμι (Sean Bean) ονειρεύεται να γίνει παίχτης της Σέφιλντ Γιουνάιτεντ. Κάποτε έρχεται η κατάλληλη στιγμή, αλλ' αυτός αποδεικνύεται ανώριμος και αμετανόητος πότης. Τον πολύ καλό Σων Μπιν (που παραπέμπει στο Τομ Κόρτνεϊ ή τον Ρίτσαρτ Χάρις) πλαισιώνουν η Έμιλι Λόιντ και ο Πιτ Πόστλγουέιτ. Η σκηνοθέτης Maria Giese, εκμεταλλεύτηκε δημιουργικά τα δικά της προσωπικά βιώματα. Ο κύκλος κλείνει φυσιολογικά στην Άρσεναλ, εκεί όπου ξεκίνησε πριν 57 χρόνια. Η "Πυρετώδης κατάσταση" (Fever Pitch, 102') του David Evans, μας αφηγείται το κόλλημα ενός καθηγητή αγγλικών (Κόλιν Φερθ) με την εν λόγω ομάδα. Τόσο παθιασμένος είναι ο ήρωας, ώστε ν' αφήνει σύξυλη και αμήχανη την αγαπημένη του Σάρα, για ν' ακολουθήσει την Άρσεναλ, αγώνα με τον αγώνα, στον θρίαμβό της, της περιόδου 1988/89. Το σενάριο υπογράφει ο Nick Hornby (του High Fidelity) και σατιρίζει το αμόκ των γηπέδων μέσα από τις δικές του προσωπικές εμπειρίες.

Θα ήθελα να κλείσω ευχάριστα με ένα φανταστικό αφιέρωμα στο στίβο του ελληνικού σινεμά. "Ο βετεράνος" (2000) του Βασίλη Δουβλή, τάπωσε κινηματογραφικά τον Βούλγαρη και τη "Φανέλα με το 9" (1988). Όχι μόνο σκηνοθετικά αλλά κι ερμηνευτικά (που πα ρε Τζώρτζογλου;) "Ο Βαμβακούλος και η γκολάρα του" (1987) με την Νατάσσα Γερασιμίδου στην εποχή του σινεμά-βίντεο και της χοντροκοπιάς. Που τρώει πολλά γκολ από την "Ρένα είναι οφ σάιντ" (1972), της χρυσής εποχής του Παναθηναϊκού, του Χούλιο Μπάλμας και του Σακελλάριου που ξηλώνει λίγο-λίγο το πουλόβερ του στο γήπεδο. "Μια κυρία στα μπουζούκια" (1968) του Δαλιανίδη, όπου Βουτσάς και Γεωργίτσης είναι γκολτζήδες σε γνωστή ομάδα. "Και οι 4 ήταν υπέροχοι" (1965) του Βαγγέλη Σειληνού, όπου ο Γρηγόρης ο Σπάρος (Γκιωνάκης) είναι ο δικός μας δρομέας μεγάλων αποστάσεων, κι ο σπίκερ (Πέτρος Πανταζής ή Ρίνγκο ή Γιασός) κλέβει την παράσταση. Ταινία αλά Άρσεναλ έχουμε κι εμείς. Είναι θρυλικοί "Οι άσσοι του γηπέδου" (1956) του Βασίλη Γεωργιάδη, με Λινοξυλάκη, Μουράτη, Μανταλόζη, Πετρόπουλο και Πούλη. Ο Μουστάκας σε ποια ταινία ήτανε διαιτητής της φάπας;

Παραπομπές
Το μυστήριο Arsenal στο BritMovie
Το Brighton Rock στο BritMovie
Βιογραφία του John Boulting
Μια Long Distance Runner συλλογή σελίδων
Runner at BritMovie
Sporting Life στο BritMovie
Βιογραφία του Lindsay Anderson
To Gregory's Girl στο BritMovie
To Chriots of Fire στο BritMovie
Horace Ove Masterclass
To Fever Pitch στο Channel 4
Fever Pitch συλλογή σελίδων
Ένας I.D. φαν
When Saturday Comes στο Complete Sean Bean
Συνέντευξη με τη σκηνοθέτιδα Maria Giese