Ζήτα

[Z, Αλγερία / Γαλλία 1969, 127']

"... είναι μια αλήθεια ο κινηματογράφος, που για να ειπωθεί χρησιμοποιεί και το ψέμα."

Σαράντα χρόνια πέρασαν από την πρώτη προβολή της ταινίας. Ο βουλευτής της ύφεσης και της ειρήνης Γρηγόρης Λαμπράκης έγινε μνημείο, σε κείνο ακριβώς το σημείο που έπεσε αιμόφυρτος το Μάη του 1963 [Ερμού και Βενιζέλου γωνία], όταν πέρασε ο Γκοτζαμάνης με το τρίκυκλο κι ο συνεργός του Εμμανουηλίδης τον χτύπησε με λύσσα στο κεφάλι. Ο Βασίλης Βασιλικός έκανε την ιστορία του βιβλίο με τίτλο το πρώτο γράμμα της λέξης "Ζει" [Το Ζ διαβάζεται Ζει και όχι Ζήτα]. Ο αδερφός του Γαβρά κι ο Βασιλικός ήταν φαντάρια μαζί, κι έτσι πρότεινε εμφατικά το βιβλίο στο σκηνοθέτη. Ο Γαβράς το διάβασε και είπε πως του άρεσε, αλλά όταν ξέσπασε η χούντα το έκανε αμέσως πρώτη του προτεραιότητα.

Γαβράς και Βασιλικός συναντήθηκαν στο Παρίσι. Γαβράς και Χόρχε Σέμπρουν συνέγραψαν το σενάριο, αλλάζοντας τη σειρά του βιβλίου, παραλλάζοντας τα πρόσωπα και αφήνοντας έξω τα λυρικά μέρη. Ο Υβ Μοντάν δήλωσε έτοιμος για όλα και πρόθυμος να δεχτεί οποιοδήποτε ρόλο. Αρκετοί παραγωγοί αρνήθηκαν να τη στηρίξουν με κάθε πιθανή ή απίθανη δικιολογία. Ο επίσης ηθοποιός Ζακ Περέν προσφέρθηκε να κάνει την παραγωγή και βρήκε πρόσφορο έδαφος στην Αλγερία. Τα γυρίσματα έγιναν στο Αλγέρι που βοήθησε ακόμη πιότερο στην αποστασιοποίηση από τη Θεσσαλονίκη αλλά και στην αναπαράσταση του καυτού κλίματος με τον απόλυτο ήλιο.

Ο Μίκης Θεοδωράκης, όντας εξόριστος στη Ζάτουνα, δεν κατάφερε ποτέ να διαβάσει το σενάριο. Το απέτρεψαν οι άγρυπνοι φρουροί του. Έδωσε εν λευκώ εξουσιοδότηση στη χρήση οποιωνδήποτε κομματιών του. Ο Μπερνάρ Ζεράρ ανέλαβε την προσαρμογή. "Το γελαστό παιδί" είναι ήδη συνδεδεμένο με τον Λαμπράκη. "Το παλικάρι έχει καημό", "Ποιος δε μιλά για τη Λαμπρή", "Σ' αυτή τη γειτονιά". Οι συνταγματάρχες εξοργίστηκαν. Έκαναν τα πάντα για να τη σταματήσουν και φρόντισαν να πάρει κακές κριτικές και αποδοκιμασίες ακόμη και από ομογενείς μας.

Έτσι επεισοδιακά γεννήθηκε ένα συγκλονιστικό πολιτικό θρίλερ. Ο Ζ [Montand], ένας ατομικός επιστήμων, πρόκειται να μιλήσει δημόσια κατά της ατομικής βόμβας. Πριν μπει στην αίθουσα δέχεται επίθεση από ακροδεξιούς τραμπούκους με την απόλυτη ανοχή της αστυνομίας. Τελικά καταφέρνει να δώσει τη διάλεξή του αλλά αργότερα υποκύπτει από αιμάτωμα που του προκάλεσε το χτύπημα στο κεφάλι. Ένας φωτορεπόρτερ [Perrin] βρίσκει έναν αυτόπτη μάρτυρα και τον παρουσιάζει στον ανακριτή [Trintignant], ο οποίος μεταμορφώνεται σε ντέτεκτιβ προκειμένου να αποκαλύψει όλο το βρόμικο σύστημα και τους ηθικούς αυτουργούς, με τη βοήθεια της γυναίκας του δολοφονηθέντα [Ειρήνη Παπά]. Τη δίκη και τη χιονοστιβάδα των αποκαλύψεων έρχεται να σκεπάσει η μετάλλαξη του καθεστώτος σε δικτατορία.

Ο Γαβράς πλησιάζει τα γεγονότα από μια προσωπική σκοπιά. Τον ενδιαφέρει η ψυχοσύνθεση και τα κίνητρα των ανθρώπων, μέσω των οποίων συνθέτει χωρίς συναισθηματισμούς το ψυχογράφημα ενός νοσηρού μηχανισμού και "μιας κακοήθους νεοπλασίας της κοινωνίας". Οι αμφιβολίες του για τα κενά της ιστορίας γίνονται γόνιμες μέσω των αντιφάσεων και της συνύπαρξης του καλού και του κακού σε όλους σχεδόν τους ήρωες. Έτσι αφήνει πολλά ενδεχόμενα ανοιχτά και μπορεί να προσεγγίσει το ίδιο δημιουργικά και άνετα ένα σημερινό κοινό, λιγότερο πολιτικοποιημένο λιγότερο ευπαθές προς τα συμφραζόμενα, αλλά εξίσου σκεπτόμενο και προβληματισμένο για τα παιχνίδια εξουσίας και υπόγειων μαγειρεμάτων. Το ανορθόδοξο [και βραβευμένο με όσκαρ] μοντάζ της Φρανσουάζ Μπονό διατηρεί ακέραιο το σασπένς ως το τέλος και "κάθε σχέση με πρόσωπα ή πράγματα [σημερινά] είναι απολύτως ηθελημένη και εσκεμμένη".

Και μην ξεχνάμε πως το "Ζ" ήταν η απαρχή μιας σειράς ανάλογων αναζητήσεων σε όλον τον κόσμο μας: L'Aveu [Ομολογία, 1970], Etat de Siege [Κατάσταση Πολιορκίας, 1972], Missing [Αγνοούμενος, 1982], Hanna K [Χάνα Κ, 1983], Betrayed [Το Στίγμα της Προδοσίας, 1988], Music Box [Μουσικό Κουτί, 1989] και Amen. με τελεία [Αμήν, 2002].

Γαβράς ο αρκάς  
40 έτη Ζ και 10 γαλλόφωνα  
Ζαρτζετάκης ο ανακριτής