Αφοί Νταρντέν, οι βέλγοι δογματικοί

Όσοι παρακολουθούν το Φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους της Δράμας, σίγουρα θάχουν εντυπωσιαστεί με όσες βελγικές ταινίες έτυχε να δουν εκεί. Κατά καιρούς χαρήκαμε εκπληκτικές ταινιούλες με έμφαση στο γκροτέσκο, το κόμικ και το μαύρο χιούμορ. Στον αντίποδα αυτού του ρεύματος κινούνται οι αδερφοί Ντερντέν που προέρχονται από το χώρο του σινεμά τεκμηρίωσης και ισορροπούν ανάμεσα στην ψυχρή καταγραφή και το αυθόρμητο των αντιδράσεων. Η τελευταία τους δουλειά, "Ο γιος", κλείνει μια τριλογία [που άνοιξε με την αντιρατσιστική Υπόσχεση και συνεχίστηκε με τη πεισματάρα Ροζέτα] με κοινό συνδετικό κρίκο τον ηθοποιό Ολιβιέ Γκουρμέ, ο οποίος και [επι]βραβεύτηκε για τον ρόλο του αυτό [του πατέρα] στις εφετινές Κάνες.

Ο μεν Ζαν-Πιέρ σπούδασε δραματική τέχνη ενώ ο Λυκ φιλοσοφία. Το παρελθόν τους φανερώνει μια πορεία συνεπή και αφοσιωμένη στον αληθινό όσο και άθλιο κόσμο που τους περιβάλλει. Οι δρόμοι τους έσμιξαν με τους κάμεραμεν Armand Gatti και Ned Burgess. Η συνισταμένη αυτών οδήγησε στην ίδρυση της εταιρίας Derives στα μέσα του '70, που έχει ως σήμερα παραγάγει πάνω από 60 ντοκιμαντέρ. Οι πρώτες τους δουλειές είναι γυρισμένες σε βίντεο (1978-1983) και αφορούν τις εργατικές απεργίες στην χώρα τους. Κατέγραψαν τις μαρτυρίες και τις φωνές των οργισμένων εργατών των μεγάλων βιομηχανιών και έδωσαν 'βήμα' στους τελευταίους τροχούς μιας υπνωτισμένης αστικής κοινωνίας. 'Μεγάλωσαν' μέσα στα προβλήματα και έμαθαν να αγγίζουν τους θεατές με τις αλήθειες τους.

Ο υπόλοιπος κόσμος συνέχισε να τους αγνοεί, ακόμη κι όταν έκαναν τις πρώτες τους ταινίες με υπόθεση [Falsch του 1987, Je pense a vous του 1992]. Αυτοί όμως πείσμωσαν περισσότερο κι έκαναν μια νέα εταιρία, την Les Films du Fleuve [1993], που τους παρέσυρε στο ορμητικό της ρεύμα και τους ξέβρασε νικητές σε πολλά διεθνή φεστιβάλ. Οι ακατέργαστες εικόνες τους και η αμεσότητα της κινηματο-γραφής, τους καθιέρωσαν με τρεις μόνον ταινίες. Ο κινηματογράφος τους πλησιάζει αρκετά το δανέζικο Δόγμα. Τα θέματά τους όμως είναι πιο γήινα, πιο καθημερινά, εφάπτονται μονίμως μιας τραγικής και σκληρής πραγματικότητας, χωρίς ποτέ να γίνονται μελοδραματικοί και χωρίς να απαιτούν τα εύκολα συναισθήματα.

Οι χαρακτήρες και οι πηγαίες αντιδράσεις τους καταγράφονται εκ του σύνεγγυς. Πλησιάζουν φορτικά και τρομακτικά κοντά τα πρόσωπά τους, σα να θέλουν να μπουν στο μυαλό τους. Κι αυτό είναι που επιδιώκουν πραγματικά. Η κάμερα σκαμπανεβάζει, βρίσκεται σε διαρκή κίνηση γύρω τους, ενώ προσπαθεί να συλλάβει και να αναδείξει αυτό που κρύβουν μέσα τους. Η υπόθεση υπάρχει ως χαλαρός συνδετικός ιστός. Το παρελθόν των ηρώων ξεπροβάλλει αποσπασματικά πίσω από τις χαραμάδες ενός συνεχούς παρόντος. "Η αφήγηση μιας κάποιας ιστορίας θα έστεκε εμπόδιο στην ύπαρξή τους. Όσο λιγότερα λέμε για κάποιον χαρακτήρα, τόσο περισσότερο υπάρχει στο πανί. Αντί να περιγράφουμε τα γεγονότα, προτιμάμε να συλλάβουμε τις καθοριστικές και ουσιαστικές στιγμές ενός τέτοιου ανθρώπου". Τα λόγια αυτά είναι η πεμπτουσία του νταρντενικού κόσμου.

"Η υπόσχεση" [La promesse, 1996] που έδωσαν μεταξύ τους, ταρακούνησε υπόγεια και προκλητικά το διεθνές στερέωμα. Οι Κάνες την συμπεριέλαβαν αμέσως στο τμήμα "Ένα κάποιο βλέμμα", αναγνωρίζοντας την καλλιτεχνική της ποιότητα. Το θέμα της αφορά την εκμετάλλευση των αφρικανών παράνομων μεταναστών από τους βέλγους, κάτι ανάλογο που κάναμε κι εμείς με τους αλβανούς. Ο Ροζέ [Ολιβιέ Γκουρμέ] είναι ο αδίστακτος ξεζουμιστής των εξαθλιωμένων αυτών ψυχών, που προσπαθεί να μάθει τη 'δουλειά' στον γιο του Ιγκόρ. Ο Ιγκόρ είναι ώριμος να κρατήσει την υπόσχεση που έδωσε 'παρηγορητικά' ο πατέρας του, αδιαφορώντας για την συνέχεια μιας απάνθρωπης δυναστείας. Η απατηλή εικόνα μιας προηγμένης και 'ήσυχης' κοινωνίας καταρρίφθηκε πανηγυρικά.

Η "Ροζέτα" (Rosetta, 1999) εστίασε σ' ένα ακόμη τρομερό πρόβλημα: στους άστεγους. Η έφηβη ηρωίδα είναι πανέξυπνη και άκρως δραστήρια. Θέλει να ζήσει σ' έναν κόσμο καλύτερο από το νοικιασμένο τροχόσπιτο της αλκοολικής μητέρας της. Η πατερναλιστική φιγούρα του Ολιβιέ Γκουρμέ καραδοκεί και πάλι. Ο φόβος την οδηγεί στα όρια της τρέλας. Δεν εμπιστεύεται, δεν αφήνεται, δεν περιμένει. Η χρήση του φιλμ 16 χιλιοστών και η κάμερα που πάλλεται πίσω απ' το αυτί της μικρής, προδιαγράφουν ένα ωμό και εχθρικό περιβάλλον και παραπέμπουν άμεσα στις αρχές που διακήρυξε ο Ρομπέρ Μπρεσόν. Οι Κάνες παραδίδουν στους αδερφούς Νταρντέν τον Χρυσό τους Φοίνικα και στην Emilie Dequenne το βραβείο της πιο καθηλωτικής γυναικείας ερμηνείας της χρονιάς.

Τον κύκλο θα κλείσει το ίδιο ταπεινά κι εντυπωσιακά ο άσωτος "Γιος" [Le fils, 2002], διαγράφοντας μια εσωτερική κυκλική τροχιά με απόλυτη συνέπεια και αριστοτεχνική ακρίβεια. Ο Gourmet είναι και πάλι ο πατέρας. Ένας μονόχνοτος, απόμακρος κι απελπισμένος ξυλουργός, που βλέπει στο πρόσωπο του μαθητή του την μοναδική σανίδα σωτηρίας για ν' απαγκιστρωθεί από τον αδικοχαμένο γιο του. Ο οποίος μαθητής όμως, είναι ο δολοφόνος του γιου του κι αυτός που οδήγησε τη ζωή του σε τέλμα. Ο πατέρας άνευ χαρτοφυλακίου βγαίνει από τον φαύλο κύκλο του, αποκλείοντας αυτόματα τη διαγραφή ενός ακόμη [διέφυγε οριστικά το στρίψιμο της βίδας του μυαλού του]. Οι Κάνες υποκλίθηκαν στη συγκλονιστική ερμηνεία του Olivier και τον αντάμειψαν αναλόγως.

Εδώ πια δεν καμαρώνει μόνο ο Μπρεσόν αλλά κι Χίτσκοκ. Το φιλμ υποβάλλει τον θεατή σε άμεση ψυχολογική πίεση με τις εκτός πεδίου σεναριακές εναλλαγές. Τον κυριεύει ολότελα και τον καρφώνει στη θέση του, να κατατρώγεται από εσωτερική αγωνία, επιβάλλοντάς του το αναπάντεχο με την ηδονοβλεπτική και συνωμοτική θέση της κάμερας. Ο κινηματογραφικός φακός ταυτίζεται ελλειπτικά με το μάτι ενός αυτόπτη μάρτυρα, που τρέμει αδιάκοπα και τρομάζει στην επικείμενη θέα μιας τραγικής εξέλιξης. Η τελική λύση λυτρώνει και καθαίρει των τοιούτων παθημάτων, όπως η αρχαία ελληνική τραγωδία. Εύγε και εις ανώτερα.

Μυθοπλασίες των Luc & Jean-Pierre Dardenne
Il court... il court le monde (1986, 10')
Falsch (1987, 82')
Je pense a vous (1992, 95')
La promesse (Η υπόσχεση, 1996, 90')
Rosetta (Ροζέτα, 1999, 91')
Le fils (Ο γιος, 2002, 103')

Ντοκιμαντέρ και βίντεο των ιδίων
Le chant du rossignol (1978, 52')
Lorsque le bateau de Leon M. descendit la Meuse pour la premiere fois (1979, 52')
Pour que la guerre s' acheve, les murs devaient s' ecrouter (1980, 52')
R... ne repond plus (1981, 52')
Lecons d' une universite volante (1982, 5x11')
Regard Jonathan / Jean Louvet, son oeuvre (1983, 52')
Gigi, Monica... et Bianca (Ζιζί, Μόνικα και Μπιάνκα, 1997)

ΥΓ: Η έλλειψη μουσικής επένδυσης στην μορφή που την έχουμε συνηθίσει, δημιουργεί ακόμη πιο φορτισμένη και υποβλητική ατμόσφαιρα. Μουσική υπάρχει βέβαια, όταν και όποτε δικιολογείται. Αν δικιολογείται.

Δογματιστείτε
Κάνες 2002: 55 άλογα σ' έναν θεσμό
Η Ροζέτα περιφέρεται διαδικτυακά
Υπόσχεση και Ροζέτα στο FilmRef
Ο γιος πάει στο Βανκούβερ
Οι Ταινίες του Ποταμού καταπλέουν
Οι Dardenne στο Σινεργείο