Δόκτωρ Λανγκ, ο παίχτης

Ειρωνεύεται και υπονομεύει εμμέσως καθετί απόλυτο: τη σιγουριά των χαρακτήρων του, το θρισκευτικό δόγμα, την ακαμψία της δικαιοσύνης και της κοινωνίας. Ένας κόσμος εχθρικός, γεμάτος εμπόδια και περιορισμούς, περιβάλλει ασφυκτικά τους ήρωές του. Μηνύματα κρυφά ή ανεπίδοτα παραμονεύουν στις γωνιές, αθέατα από τους χαρακτήρες, υπό γωνία θεατά από το κοινό της αίθουσας. Πολλές φορές φευγαλέα, απαιτούν την μέγιστη προσοχή μας ή την επανάληψη της σκηνής προκειμένου να τα συλλάβουμε και να τα αποκωδικοποιήσουμε. "The world takes", ο κόσμος παίρνει... Τι παίρνει άραγε; Κεφάλι ή μήπως κεφάλια; Παίρνει πίσω αυτά που έδωσε; Παίρνει εκδίκηση; Ή μήπως η ζωή μας στον κόσμο κρατάει λίγο, όσο παίρνει κι ένα ταξίδι με το τρένο του "Human desire" [To ανθρώπινο κτήνος, 1954];

Ο πατέρας του, αξιοσέβαστος βιεννέζος αρχιτέκτων, τον προόριζε για διάδοχό του και τον έστειλε να σπουδάσει αρχιτεκτονική στην Ακαδημία Γραφικών Τεχνών της πόλης. Ο Φρίντρικ αγαπούσε τον Ιούλιο Βερν, τους πίνακες του Κλιμτ, τα σχέδια του Σίλε, αλλά και την ανέμελη ζωή του καλλιτέχνη. Ως φοιτητής του άρεσε η ζωγραφική και το σχέδιο, αλλά όχι και τα μαθήματα. Άρχισε να κάνει μποέμικη ζωή και να ζωγραφίζει σκηνικά για μικρές παραγωγές σε καμπαρέ και νυχτερινά κέντρα. Εφήμερες σχέσεις, γλέντια, ξενύχτια. Οι γονείς του εξοργίστηκαν με τη συμπεριφορά του κι αυτός έφυγε για το Βέλγιο. "Αφού δεν μπορούσα να τους πείσω ότι δεν επρόκειτο να γίνω ούτε καλός αρχιτέκτονας ούτε επιτυχημένος μηχανικός, τό 'σκασα απ' το σπίτι - κάτι που θάκανε οποιοσδήποτε σοβαρός νέος στη θέση μου". Από κει ταξίδεψε στη μισή υφήλιο: Βόρειος Αφρική, Τουρκία, Μικρά Ασία, Κίνα, Μπαλί και Νότιος Ειρηνικός.

Λίγο πριν τον πόλεμο [1913] τον βρίσκουμε εγκατεστημένο στο Παρίσι, να ζει από τα σκίτσα του, να βλέπει σινεμά και να διαισθάνεται την γέννηση 'της τέχνης του 20ου αιώνα' όπως έλεγε. Το ξέσπασμα του 1ου παγκοσμίου τον εκτοπίζει στη Βιέννη. Ανοίγει ένα καλλιτεχνικό στούντιο αλλά δεν προλαβαίνει να διαπρέψει διότι κατατάσσεται στον αυστριακό στρατό. Πολεμάει, τραυματίζεται πολλάκις, χάνει το ένα του μάτι και αποστρατεύεται. Αρχίζει πάλι να βλέπει ταινίες [με άλλο μάτι] και να ονειρεύεται τα δικά του σενάρια. Δυο απ' αυτά, "Η Χίλντε Γουώρεν και ο θάνατος" [Hilde Warren und der Tod] και "Γάμος στη Λέσχη των Εκκεντρικών" [Die Hochzeit in Exzentrikklub] τυγχάνουν της προσοχής του παραγωγού Joe May, που τα αγοράζει και τα σκηνοθετεί για λογαριασμό της Decla-Bioscope [1917]. Ο Λανγκ αηδιάζει βλέποντας τα γραπτά του να παρερμηνεύονται κι αποφασίζει να πάρει αυτός τα ηνία της σκηνοθεσίας.

Έτσι ξεκινάει μια λαμπρή πορεία που πολλοί παραβάλλουν με αυτήν του άλλου ξενιτεμένου μαιτρ, του Χίτσκοκ. Καταρχήν κι οι δυο τους ξεκίνησαν από τον βωβό αλλά πέρασαν με μεγάλη άνεση και στον ομιλούντα. Αμφότεροι μετακόμισαν από την Ευρώπη στην Αμερική. Τα βρήκαν σκούρα με τους εκεί παραγωγούς αλλά κατόρθωσαν να περάσουν στην αντεπίθεση και να υποβάλλουν την τέχνη τους και την άποψή τους. Βέβαια, ενώ για τον Χίτσκοκ υπάρχει κοινή συνείδηση της αξιοσύνης του και τα θρίλερ του είναι άμεσα αναγνωρίσιμα, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε το ίδιο για τον Φριτς Λανγκ. Το τοπίο παραμένει θολό γύρω από το έργο του και την προσφορά του στην 7η των τεχνών. Κανείς φυσικά δεν αμφισβητεί ότι η "Μητρόπολη" [Metropolis, 1926] είναι ένα αριστούργημα [παρόλο που όλοι την γνωρίζουν από διάφορες 'συντομευμένες' εκδοχές], αλλά πέραν αυτού υπάρχει αρκετό σκοτάδι για την επιδραστικότητα και την συνολική του προσφορά.

Ίσως να φταίει που ασχολήθηκε πολύ πετυχημένα με πάρα πολλά κινηματογραφικά είδη. Στην Γερμανία του '20 έκανε επικές υπερπαραγωγές του βωβού. Μεγάλοι προϋπολογισμοί, τα καλύτερα οπτικά εφέ της εποχής, ταινίες για το λαό, γεμάτες κατάσκοπους [Spione], δράκους [Μ, Δρ. Μαμπούζε], θρυλικούς ήρωες [Οι Νιμπελούγκεν], δικτάτορες, σκιώδεις κακοποιούς [Αγώνες της καρδιάς, Αράχνες] και δημαγωγούς του μέλλοντος [Μητρόπολη]. Ή ταινίες αιρετικές [Πανούκλα στη Φλωρεντία, Ο θλιμμένος θάνατος, Λίλιομ]. Η αυτονομία του σίγουρα περιορίστηκε πολύ στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Στα τέλη του '30 ενδιαφέρεται για φυγάδες και άτομα που η κοινωνία αποβάλλει άδικα ως αποδιοπομπαίους τράγους [Νέμεσις, Ζεις μονάχα μια φορά, Εσύ κι εγώ]. Στη δεκαετία του '40 δεσπόζει η νουάρ τριλογία πάθους και διαστροφής με πρωταγωνίστρια την Τζόαν Μπένετ [Ανθρωποκυνηγητό, Η γυναίκα της βιτρίνας, Η σκύλα].

Άλλη μια πιο χαλαρή τριπλέτα του '50 αναφέρεται στην διαστροφή και τον εκμαυλισμό από τα μήντια [Η γαλάζια γαρδένια, Ενώ η πόλη κοιμάται, Πέρα από κάθε λογική αμφιβολία]. Κάνει επίσης περίφημα γουέστερν [Η επιστροφή του Φρανκ Τζέημς, Γουέστερν Γιούνιον, Ράντσο Νοτόριους], θρίλερ και ταινίες μυστηρίου [Το μυστικό πίσω από την πόρτα, Σπίτι στο ποτάμι], πολεμικά [Αμερικανοί αντάρτες στις Φιλιππίνες] και κατασκοπικά θρίλερ [Και οι δήμιοι πεθαίνουν!, Το υπουργείο του τρόμου, Μανδύας και στιλέτο], ερωτικά δράματα [Σύγκρουση τη νύχτα, Το ανθρώπινο κτήνος], αστυνομικά, γκανγκστερικά [Η μεγάλη κάψα] και μυστήριο εποχής [Ο τζέντλεμαν του υποκόσμου]. Κι όταν επιστρέφει πια στη Γερμανία κλείνει με μια εξωτική ανασκευασμένη, όσο και κοσμοπολίτικη περιπέτεια σε δυο - όπως συνήθιζε και παλιότερα - μέρη [Ο τίγρης του Εσναπούρ / Ο τάφος του ινδού] και βάζει τελεία με το έσχατο μέρος του έπους Μαμπούζε [Τα χίλια μάτια του Δρ..., 1960].

Παρά την ποικιλία των θεμάτων και των ειδών, οι ανησυχίες του Λανγκ και οι προβληματισμοί του είναι σταθεροί. Ενδιαφέρεται για τη σύγκρουση του ανθρώπου με μεγάλα συστήματα εξουσίας, οργανισμούς, γραφειοκρατικούς μηχανισμούς, δίκτυα εγκλημάτων, συστήματα παρακολούθησης και ελέγχου. Η μονάδα καταστρέφεται πάντα από μια τέτοια θανατηφόρα επαφή. Ο ήρωάς τους πολτοποιείται από τον ανεξέλεγκτο συρφετό και τη δύνη των γεγονότων, παρότι έχει δίκιο ή και τη δικαιοσύνη με το μέρος του. Η μοίρα τους σημαδεύεται κάπου ανάμεσα στον Κάφκα [Ο θλιμμένος θάνατος, Λίλιομ, Το υπουργείο του τρόμου] και τον Ρέημοντ Τσάντλερ [Η μεγάλη κάψα, Ανθρωποκυνηγητό, Τα ίχνη ήταν ψεύτικα]. Από κάθε άποψη, ο Λανγκ παρέμεινε ένας τυχοδιώκτης των εικόνων, ένα μείγμα καλλιτέχνη και αφηγητή φτηνών μυθιστορημάτων, ένα είδος ψυχαγωγού και ταυτόχρονα δεινού πεσιμιστή. Διαθέτει επίσης έναν αξεπέραστα γοητευτικό κυνισμό, μια λεπτή ειρωνεία που διαποτίζει μεθυστικά κάθε του ταινία, ακόμη και τις φαινομενικά πιο ελαφρές.

Όσο για τις επιρροές του στους νεότερους, πρέπει να ψάξουμε πολύ, όντας γνώστες του έργου του και βαθιά υποψιασμένοι. Υπάρχουν όμως και είναι άπειρες, συνειδητές και μη. Μια προφανής είναι επί του Ζαν-Λυκ Γκοντάρ που του απέδωσε φόρο τιμής με την εξέχουσα θέση στην "Περιφρόνηση" [Le mepris, 1963]. Ή επί του Κλοντ Σαμπρόλ που έκανε μεταμοντέρνο ρημέικ το "Μ", έστω και αποτυχημένο. Ή επί του Μπενουά Ζακώ που είδε και-γω-δεν-θυμάμαι πόσες φορές τον "Δρ. Μαμπούζε". Εκτείνονται επίσης και στους χώρους της μουσικής παραγωγής. Αρκεί να αναφέρω την αναβίωση της "Μητρόπολης" του Giorgio Moroder και των Queen, αλλά και την πρόσφατη εκπληκτική μουσική που συνέθεσε για χάρη της ο Jeff Mills. Ένα μινιμαλιστικό σάουντρακ για μια αξεπέραστη ταινία του μέλλοντος, που κατάφερε να συγκεράσει το τευτονικό, το εξπρεσιονιστικό, το επικό, το καταραμένα καταστροφικό και το φουτουριστικό πνεύμα του δημιουργού της.

Παραπομπές
Ο Λανγκ στο βρετανικό ινστιτούτο κινηματογράφου
Μια αρκετά καλή βιογραφία
Και μια εγκυκλοπαιδική βιογραφία
Η ρετροσπεκτίβα του ινστιτούτου Γκαίτε
Βωβή πρωτοποριακή αρχιτεκτονική
Η Μητρόπολη και ο δημιουργός της
Και μια βραζιλιάνικη Μητρόπολη

ΥΓ1: "Το εργαστήρι του Δόκτορος Καλιγκάρι" [1919] του Ρόμπερτ Βίνε οφείλει τα προοπτικά σουρεαλιστικά σκηνικά του καθώς και την ιδέα της αφήγησης από την σκοπιά ενός σχιζοφρενούς [εν αγνοία βεβαίως του κοινού] στον Φριτς Λανγκ. Ο οποίος είχε αναλάβει αρχικά τη σκηνοθεσία, αλλά αναγκάστηκε να παραιτηθεί γιατί είχε συμβόλαιο για να γυρίσει το δεύτερο μέρος απ' τις "Αράχνες".

ΥΓ2: Η σχέση και η συνεργασία Λανγκ και Τέα φον Χάρμπου υπήρξε πολύ δημιουργική και έληξε άδοξα με την άνοδο του ναζισμού, αφήνοντας πολλά κενά και αξεδιάλυτα ερωτηματικά. Η ζωή είναι μυστήρια και η θολούρα βολεύει μερικές φορές.

ΥΓ3: Πολλοί εξέφρασαν την απορία τους για το τρόπο που καταφέρνει να αποδίδει τόσο γλαφυρά την ψυχοσύνθεση ενός δολοφόνου κατά συρροήν. Είναι γνωστό ότι έχει αυταρχικές τάσεις και σχέσεις εξουσίας με τους ηθοποιούς του. Επίσης, για αρκετά χρόνια τον κυνηγούσε μια κακή φήμη, ότι ευθύνεται για τον θάνατο της πρώτης συζύγου του, ό,τι κι αν σημαίνει κάτι τέτοιο.

ΥΓ4: Το αβανγκάρντ μιούζικαλ "Εσύ κι εγώ" [1938] διαθέτει τραγούδια γραμμένα απ' τον Κουρτ Βάιλ. "Η γαλάζια γαρδένια" δένει υπέροχα με το ομώνυμο τραγούδι του Νατ Κινγκ Κόουλ, τον οποίο και βλέπουμε να το ερμηνεύει σε μια εκπληκτικής σύλληψης και εκτέλεσης σεκάνς μέσα από κάποιον μακρόστενο καθρέφτη.

ΥΓ5: Το σενάριο του "Και οι δήμιοι πεθαίνουν" [1943] είναι από κοινού γραμμένο με τον Μπέρτολντ Μπρέχτ. Ο τελευταίος όμως το έχει αποκηρύξει.

ΥΓ6: Είναι πασιφανές ότι ο Λανγκ πίστευε στην ανάμειξη των ειδών και την δημιουργία υβριδικών ταινιών.