Φατίχ Ακίν: η νόστιμη Πόλη με εθέσπισεν

Τουρκικής καταγωγής, γκέι σκηνοθέτης, γεννηθείς το 1973 εν Αμβούργω, όπου και εσπούδασε κινηματογράφο. Θριαμβευτής στη φετινή Μπερλινάλε με την ταινία του "Μαζί ποτέ" να κερδίζει κοινό, επιτροπές και κριτικούς. Επέστρεφε... του ψιθύρισε κάποτε ο Καβάφης. Απ' το Σολίνο ως το Βερολίνο, ο δρόμος του περνάει πάντα μέσω Κωνσταντινούπολης. Ή μήπως εκεί καταλήγουν όλα εντέλει;

Τον πρωτογνωρίσαμε στο διεθνές διαγωνιστικό τμήμα του 39ου φεστιβάλ Θεσσαλονίκης. Το "Ακαριαίο χτύπημα" [kurz und schmerzlos, 1998] έφερε κοντά τρεις μικροαπαταιώνες, έναν έλληνα, έναν σέρβο κι έναν τούρκο κι απέφερε στους πρωταγωνιστές του, Αδάμ Μπουσδούκο, Αλεξαντάρ Γιοβάνοβιτς και Μεχμέτ Κουρτουλούς, ένα ομαδικό βραβείο ερμηνείας. Η τραγική ιστορία τριών νέων που θέλουν ν' αποτάξουν τη μοίρα τους, άρεσε συγκίνησε και θύμισε ποικιλοτρόπως 'οικεία κακά'. Προσωπική την βρήκα πολύ μελοδραματική αλλά και πολύ αληθινή. Η επιτυχία της πρώτης μεγάλου μήκους ταινίας του σφραγίστηκε με τη χάλκινη Λεοπάρδαλη στο Λοκάρνο και το βραβείο πρωτοεμφανιζόμενου του κρατιδίου της Βαυαρίας.

Το ταλέντο του είχε διαφανεί από τις μικρού μήκους δουλειές του. Το "Sensin - You're The One!" [Sensin - Du bist es!, 1995] κέρδισε βραβείο κοινού στο τοπικό διεθνές φεστιβάλ. Η κωμωδία τον ενδιέφερε εξίσου όσο η τραγωδία. Και οι "Εξαπατημένοι" [Geturkt, 1997] τον ταξίδεψαν σε πολλά διεθνή φεστιβάλ του κόσμου. Istanbul θα πει εις την Πόλη. Το ταξίδι της αέναης επιστροφής είχε μόλις ξεκινήσει.

Οι Νέοι Ορίζοντες του άνοιξαν τις αγκάλες τους με την απολαυστική κωμωδία δρόμου "Η Ιουλία τον Ιούλιο" [Im Juli, 2000]. Ο Μόριτς Μπλάιμπτρόι περιπλανιέται μετά του Μεχμέτ Κουρτουλούς ψάχνοντας ένα χαμόγελο. Νομίζει ότι είναι αυτό της λεπτοκαμωμένης Ιντίλ Γιουνέλ. Στο δρόμο όμως βλέπει την Μπράνκα Κάτιτς [γάτα η κυρία] και κλωνίζεται. Κι εγώ όταν την πρωτόδα στην "Μαύρη γάτα, άσπρος γάτος" του Εμίρ έπαθα ζημιά. Αυτός βέβαια συνεχίζει για την Πόλη. Εκεί ανακαλύπτει ότι η αγάπη του ήταν η Κριστιάνε Πολ κι ο κύκλος κλείνει.

Πέρα όμως από την τουριστική και χιουμοριστική επιφάνεια της ιστορίας του, εμείς ανακαλύπτουμε έναν αξιόλογο μυθοπλάστη, έναν παραμυθά που του αρέσουν οι υπερβολές και οι παραβολές. Η ζωή μας κάνει κύκλους, μας λέει. Τα γυρίσματα της τύχης δεν είναι και τόσο τυχαία, μας λέει. Αυτό που κυνηγάς είναι δίπλα σου, μας λέει. Ο εαυτός σου σε καταδιώκει όπου κι αν πας, μας λέει και μας τονίζει. Ναυλώσαμε έναν κόσμο για να κάνουμε τον γύρο της βάρκας, είχε γράψει κάποτε η Κική Δημουλά. Σοφόν το σαφές.

Στο ίδιο μήκος κύματος θα γυρίσει κι ένα τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ, "Όταν σκέφτομαι τη Γερμανία - Ξεχάσαμε να επιστρέψουμε" [Denk ich an Deutschland - Wir haben vergessen zuruckzukehren, 2000]. Είναι ένα αυτοεξομολογητικό σχόλιο χαμηλού προϋπολογισμού, μια προσπάθεια ν' αποτινάξει τα δεσμά της οικογένειας μέσα από τις συνεντεύξεις των συγγενών στο Αμβούργο και στην Πόλη. Ωραία η καταγωγή και η επιστροφή στις ρίζες, ωραία και γοητευτική η μαμά του, αλλά η κακομοιριά, η ξενοφοβία, η ομοφοβία και η απαξίωση δεν υποφέρονται. Το ασφυκτικό περιβάλλον της είναι αβάσταχτο για τον δημιουργό. Ο φίλος του ο Αδάμ Μπουσδούκος μιλάει με συναίσθημα κι ελληνική ψυχή. Εξάλλου είναι κι αυτός ομοιοπαθής.

Το επόμενο εγχείρημα έχει μπόλικες αυτοβιογραφικές πινελιές. "Σολίνο" [Solino, 2002] λένε τη μικρή ιταλική κωμόπολη που αφήνει πίσω της η τετραμελής οικογένεια προς αναζήτηση τύχης στα ορυχεία του Ντούισμπουργκ. Ο μεγάλος γιος βλέπει τον μικρό ως αντίζηλο. Ο μικρός είναι πνεύμα ανήσυχο και δημιουργικό, έχει ταλέντο και φαντασία. Αρχικά θέλει να γίνει φωτογράφος αλλά μετά αποφασίζει ότι θ' ασχοληθεί με το σινεμά. Ο μεγάλος του κλέβει τη δόξα αλλά δεν έχει τα κότσια να την κρατήσει. Ο μικρός αποσύρεται και ξαναρχίζει απ' την αρχή.

Οι παραλληλισμοί με την προσωπική του πορεία ως δημιουργού είναι εμφανείς. Η απλότητα, η γλυκύτητα και η ταπεινοφροσύνη του ενθουσιάζουν. Οι επιρροές του απ' τον Φασμπίντερ και τους μετανάστες του, είν' επίσης έκδηλες. Τον θαυμάζει και τον θεωρεί δάσκαλο. Το μπέρδεμα ιταλών και γερμανών ηθοποιών και οι σεναριακοί ελιγμοί ώστε να είναι φυσική μια τέτοια αλχημεία, τον αναδεικνύουν σε μέγα μάστορα του λόγου του. Τα σκηνοθετικά του ευρήματα, οι χειρισμοί και η καθοδήγηση των ηθοποιών φανερώνουν μια ωριμότητα κι ένα ταλέντο σπάνιο και μοναδικό.

Η ατμόσφαιρα, οι μουσικές, τα μικρά ταινιάκια φόροι τιμής, όλα είναι μαγικά. Η αύρα που τα περιβάλλει μαγεύει και τους θεατές. Ο Moritz Bleibtreu κρατάει αριστοτεχνικά τις ισορροπίες μέσα από τον δεύτερο ρόλο που του εμπιστεύεται ο σκηνοθέτης. Η ανασφάλεια και η ανησυχίες του δημιουργούν μια εκπληκτική αντίστιξη, ώστε να στηρίξουν καλύτερα τη εύθραυστη σιγουριά, την αθωότητα και την αυτοπεποίθηση του κεντρικού χαρακτήρα [Barnaby Metschurat]. Η Antonella Attili βάζει επίσης το μικρό της λιθαράκι προς την κατεύθυνση αυτή. Ιδιαίτερη μνεία αξία και η ερμηνεία του μικρού που υποδύεται τον βασικό ήρωα στο πρώτο μέρος της ταινίας.

Κι αν δεν θέλουμε να δεχτούμε ότι ο επαναπατρισμός στο Σολίνο είναι μια συμβολική επιστροφή του σκηνοθέτη στη χώρα καταγωγής του, αν νομίζουμε υπερβολική της έκφραση της νοσταλγίας του κι αν βρίσκουμε 'εύκολες' τις αναφορές του στο "Σινεμά ο Παράδεισος", στον "Ταχυδρόμο" και στη μεσογειακή κουλτούρα, τότε σίγουρα θα μείνουμε χωρίς επιχειρήματα βλέποντας το "Μαζί ποτέ" [Head on - Gegen die Wand, 2004]. Εδώ ο Φασμπίντερ συναντά τον Ιοσελιάνι, κι ο Κουστούριτσα τον Λαρς Φον Τρίερ. Εδώ ο Matt Johnson αποφθέγγεται "Αν δεν μπορείς ν' αλλάξεις τον κόσμο, άλλαξε τον κόσμο σου" και οι Depeche Mode απογειώνονται δια της συναισθησίας.

Πρόκειται για ένα ιδανικό κράμα γερμανο-τουρκικής υποκουλτούρας, ένα εκρηκτικό μίγμα τραγικωμωδίας και βεριτέ αισθητικής, μια άκρως γοητευτική συνεύρεση περιθωρίου και πεπατημένης, περπατημένων και άβγαλτων, φολκ και τρανς-σεξ, σκηνής και τέχνης, θεάτρου του παραλόγου και της ζωής που τρέχει στο δρόμο της απωλείας, για να αναδυθεί εντέλει καθαρμένη και δυνατή. Μεγάλη έκπληξη μου προκάλεσαν οι μουσικές ανάπαυλες που παρεμβάλλονται σχεδόν ξεκάρφωτα στην εξέλιξη του μύθου. Θυμίζουν χωρικά στάσιμα και δίνουν μικρές ανάσες αφομοίωσης της ανατολίτικης σκέψης από το δυτικότροπο περίγυρο. Σχολιάζουν επίσης έμμεσα την 'θέση' ή την 'μη θέση' της Τουρκίας στον ευρωπαϊκό χώρο.

Κάπου διάβασα ότι η πρωταγωνίστρια Sibel Kekilli επελέγη κυριολεκτικά "απ' το δρόμο" αφού η προηγούμενη εμπειρία της ήταν μόνο από πορνοταινίες [11 τον αριθμό]. Αλλά και η συμπρωταγωνίστρια Catrin Striebeck είναι επίσης του ιδίου χώρου. Μου 'ρθε αμέσως στο μυαλό ο Άμος Κόλεκ και η πρωταγωνίστριά του Άννα Τόμσον. "Ο Birol Unal ως Cahit Tomruk είναι ένας συνδυασμός Sid Vicious (εξάλλου αρέσκεται να κραυγάζει Punk's not dead!) και Kurt Cobain" σχολιάζει κάποιος τούρκος θεατής απ' την Αττάλεια. Μοιάζει όμως να μεροληπτεί σε βάρος των The The και του Martin Lee Gore που γνωρίζουν εξίσου νέες στιγμές αποθέωσης.

Φαίνεται πάντως πως η ταινία άρεσε πιο πολύ στους τούρκους της Τουρκίας παρά σ' αυτούς της Γερμανίας. Οι αμερικανοί φρόντισαν να την λογοκρίνουν πριν της επιτρέψουν την προβολή στις ΗΠΑ. Ο,τι και να γράψω πάντως, μου φαίνεται αδύνατο να μεταδώσει κάτι από την ατμόσφαιρα, την αλήθεια, τον παλμό και την ζωντάνια που εισέπραξα βλέποντάς την.

Παραβολές
Κατακέφαλα γερμανιστί
Κατακέφαλα αγγλιστί
Έχει πήξει ο τόπος στο Σολίνο
Η Ιουλία τον Ιούλιο
Γνωρίστε τον Μορίτς Μπλάιμπτρόι
Τι έγινε φέτος στο Βερολίνο;
Κριτική στο Μαζί ποτέ

ΥΓ1: Η Sibel Kekilli και ο Αδάμ Μπουσδούκος παίζουν και στην κωμωδία "Kebab Connection" (2004) του Anno Saul σε σενάριο του Ακίν.

ΥΓ2: Η νέα δουλειά του Φατίχ λέγεται "Soul Kitchen" (2005) και πρωταγωνιστούν οι Adam Bousdoukos και Hanna Schygulla. Ράινερ Βέρνερ και ξερό ψωμί.