Το νοτιοανατολικό πέρασμα της Ούλρικε Ότινγκερ

Εισαγωγή
Γνωρίζετε το διήγημα "Οι 12 καρέκλες"; Όχι; Ιδού λοιπόν πως έχει η ιστορία τους.
Το πανούργο δίδυμο των συγγραφέων Ίλια Ιλφ και Γεβγκένι Πετρόφ - οι αρσενικές "αδερφές Μπροντέ" - που ποζάρουν κρατώντας ταυτόχρονα το ίδιο μολύβι, ανέλαβαν ένα ταξίδι στις αχανείς εκτάσεις της σοβιετικής αυτοκρατορίας, απ' ανατολή σε δύση κι από βορρά προς νότον, με σκοπό να βρουν τις 12 καρέκλες.

Οι 12 αυτές καρέκλες, που κάποτε ανήκαν σε μια εντυπωσιακή σαλοτραπεζαρία, έχουν εν τω μεταξύ διασκορπιστεί στα πέρατα της χώρας, έχοντας καταλήξει στα χέρια των πιο ανόμοιων ιδιοκτητών. Κανείς τους δεν γνωρίζει ότι κάτω από την ταπετσαρία μιας εξ αυτών κρύβεται μια αμύθητη περιουσία. Εγώ όμως γνώριζα για τον κρυμμένο θησαυρό. Κι έτσι ξεκίνησα το δικό μου ταξίδι στους λαούς και τις χώρες του νοτιοανατολικού ημισφαιρίου. Το οποίο εξελίχθηκε σε μια γνωριμία με τους θεούς του προσωπικού μου καλλιτεχνικού πανθέου.

Όταν ήμουν μικρή είχα ένα επιτραπέζιο παιχνίδι σύγχρονης αρχιτεκτονικής κι έτσι έμαθα από παιδί ότι οι αρχιτέκτονες σχεδίασαν τους δικούς τους ναούς, τα εμπορικά κέντρα και τα κτίρια-γραφεία. Και οι συγγραφείς έγραψαν τα δικά τους έργα για τη δική τους υστεροφημία στους δικούς τους ναούς, στα σύγχρονα καφενεία των μητροπόλεων.

Οι καρέκλες όμως, στις οποίες κάθονταν για να γράψουν ή να συναγελαστούν, έγιναν με την πάροδο του χρόνου όργανα εκτέλεσης [ηλεκτρικές καρέκλες] ή εκτινασσόμενα καθίσματα που τους οδήγησαν σε μετανάστευση. Σ' αυτές τις καρέκλες κάθονται σήμερα οι γυναίκες μικροπωλητές χύμα τσιγάρων, ψαριών που τα έπιασαν και τα κάπνισαν οι ίδιες, ηλιόσπορων που έψησαν μόνες τους, λαχανικών που καλλιέργησαν στους κήπους τους, και κάθε είδους μικροπροϊόντων ανταλλακτικού εμπορίου που έφεραν μόνες τους μέσα σε ριγωτές πλαστικές σακούλες και που αντάλλαξαν με άλλες σε μακρινές αγορές εγκαταλειμμένων κοντέηνερς και στάσεων λεωφορείου.

Νοτιοανατολικό πέρασμα - Ένα ταξίδι στα νέα νεκρά σημεία του ευρωπαϊκού χάρτη.
Οι τόποι και οι κόσμοι που δεν προσελκύουν το ενδιαφέρον των μήντια, βρίσκονται στο έλεος της λήθης και της ανυπαρξίας. Ο προβολέας τους σβήνει αργά κι ότι χρίζει της άμεσης προσοχής μας βυθίζεται στο σκοτάδι. Φτώχεια, αδιέξοδα και φόβος στα πρόσωπα των ανθρώπων, υπό τον τρόμο κρατικών ή άλλων συμμοριών, μαφιόζικων επιχειρηματικών πρακτικών ή παραστρατιωτικής αυθαιρεσίας.

Δεν πρόκειται για κάποιο ταξίδι σε μια μακρινή χώρα εκτός του πολιτιστικού μας πεδίου. Είναι μια περιδιάβαση των παλιών δρόμων του εμπορίου και των μεταφορών στις παρηκμασμένες αυτοκρατορίες της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Οι εικόνες που συλλέχθηκαν από την άκρη του δρόμου είναι το απόσταγμα μιας σειράς μικρών και σημαδιακών παρατηρήσεων: η σύμπτωση της έλλειψης σύμπτωσης των κανονικών συνθηκών διαβίωσης.

Η ταινία
Οι εικόνες της Ότινγκερ ακολουθούν τον γεωγραφικό μίτο της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Με αρχή το Βερολίνο, περνούν από την Πολωνία, την Τσεχία, την Σλοβακία, την Ρουμανία και την Βουλγαρία, πριν καταλήξουν στη Μαύρη Θάλασσα. Από κει με πλοίο ταξιδεύουν στην Οδησσό και την Ουκρανία, κι από κει ακολουθούν την ακτογραμμή μέχρι το νοτιοανατολικό της άκρο, την Κωνσταντινούπολη. Οι επαφές με ανθρώπους και τόπους αποτυπώνονται σε φιλμικές μικρογραφίες, όπου καταγράφονται σχεδόν ανεπαίσθητα όλες οι αντιθέσεις του παλιού με το νέο. Αρχικά μας προϊδεάζουν και κατόπιν μας διαφωτίζουν.

Μετά την περεστρόικα και την πτώση του Τείχους τα σύνορα μεταξύ των χωρών είναι ανοιχτά όσο ποτέ, κι όμως στην πράξη πιο δυσκολοδιάβατα. Και πιο αόρατα επίσης. Αχανείς εκτάσεις των χωρών αυτών έχουν μεταβληθεί σε νεκρές ζώνες του πολιτικού χάρτη, υποβαθμισμένες περιοχές που περιέπεσαν σε οικονομικό χάος. Το διεθνές βλέμμα τις αγνοεί ή τις αποστρέφεται, ευνοώντας την ανάπτυξη αθέατων μηχανισμών ισχύος, και καθιστώντας δυσχερή και προβληματική ακόμη και την ανθρώπινη ύπαρξη.

Δεν μιλάμε πια για τους παλιούς "ήρωες της εργατικής τάξης" αλλά για τους νέους ήρωες και ηρωίδες που δίνουν μάχες για αγώνα της επιβίωσης, που προτάσσουν το θάρρος και την ανεξάντλητη φαντασία τους για να τα φέρουν βόλτα. Είναι αυτοί οι ίδιοι που κάνουν διαπερατά αυτά τα αόρατα σύνορα. Τους θεωρούμε ένα είδος νέο-νομάδων [πρώην δάσκαλοι, δικηγόροι, αγρότες, εργάτες] που στήνουν τις επιχειρήσεις τους στα οδοφράγματα πάμπολλων συνόρων, στις γωνιές μικρών ή μικρομεσαίων δρόμων, στις καθόλα εγκαταλειμμένες αγροτικές κωμοπόλεις, στις αγορές και τους σταθμούς των λεωφορείων, ανάμεσα στα φυράματα της Οδησσού και της Πόλης.

Η Λίντα Νόχλιν σημειώνει στο Artforum, τον Σεπτέμβρη του 2002:
... ανάμεσα στις γυναίκες της αγοράς, η Ότινγκερ κατασκευάζει ένα σαγηνευτικό αμάλγαμα νοσταλγίας και ουτοπίας που περνάει από κόσκινο τις οριακές και ξεπερασμένες ζωές και πρακτικές μας. Μας προκαλεί επίσης να αναθεωρήσουμε και τους οικονομικούς όρους της αγοράς. Ούτως ή άλλως, αυτά που βλέπουμε είναι αγοραπωλησίες, ανταγωνισμός και σύγκριση τιμών, προϊόντα και πωλήτριες των δρόμων, που καταγράφονται ζωντανά από την οξυδερκή ματιά της Ότινγκερ... Μπορούμε πια να μιλάμε για την αντιπαράθεση της αξίας χρήσης και της αξίας συναλλαγής, με βάση τη μαρξιστική θεώρηση; Η αγορά είναι πάντα αγορά;

Μετάφραση - απόδοση : Κώστας Γ. Καρδερίνης

Ταξιδέψτε διαδικτυακά
Η σελίδα της Ούλρικε Ότινγκερ
Το περάσμα απ' το Βερολίνο στην Πόλη