Βωβή πρωτοποριακή αρχιτεκτονική
Η μη ομιλούσα περίοδος του σινεμά θεωρείται μια ρομαντική εποχή. Όλα σήμερα μας φαίνονται όμορφα, σιωπηλά κι αθόρυβα. Όλα όμως κατακτήθηκαν με κόπο και ιδρώτα από τους ακάματους σκαπανείς του είδους, γεγονός που μπορεί να μην ακούστηκε αλλά σίγουρα φάνηκε. Κάποιοι θεατές δεν την εκτιμούν ιδιαίτερα την πρώτη αυτή τριακονταπενταετία, θεωρώντας την ξεπερασμένη. Ίσως δεν εντρύφησαν όσο θα έπρεπε, ίσως πάλι δεν τους δόθηκε η ευκαιρία να δουν στη μεγάλη οθόνη κάποιες ταινίες-σταθμούς. Ταυτόχρονα είναι και μια εποχή μεγάλων καινοτομιών και αδήριτης εξερεύνησης του νέου αυτού μέσου έκφρασης. Πολύ σπουδαίες ταινίες που χάραξαν της πορεία του σινεμά και δημιούργησαν "σχολές" και εξακολουθούν να αγγίζουν και να σαγηνεύουν ακόμη και τώρα που η έβδομη των τεχνών ξεπέρασε αισίως τα 105 χρόνια ζωής.
Επτά γνωστά αριστουργήματα της πρώιμης περιόδου έρχεται να μας θυμίσει το αφιέρωμα "Η αρχιτεκτονική των σιωπηλών εικόνων" που οργανώνει το Φεστιβάλ Κινηματογράφου στο Ολύμπιον ΙΙ, από 4 έως 10 Μαϊου. Τσάπλιν, Αϊζενστάιν, Λανγκ, Μούρναου, τέσσερις στυλοβάτες του σύγχρονου σινεμά, τέσσερις πρωτοπόροι που μελετώνται επισταμένως από κάθε γενιά επίδοξων κινηματογραφιστών. Τέσσερις ευαγγελιστές της τέχνης των εικόνων. Ο υπότιτλος του αφιερώματος είναι "Αρχιτεκτονική στο βωβό κινηματογράφο". Παράλληλα δηλαδή προτείνεται και μια ενδοσκόπηση στο σκηνικό υπόβαθρο των ταινιών αυτών, μια μελέτη των τρόπων που χρησιμοποιούνται τα ντεκόρ, είτε είναι φυσικά τοπία είτε τεχνητά επιβλητικά σκηνικά είτε εφέ που θέτουν τα θεμέλια ενός νέου φανταστικού κόσμου. Την σχέση αυτών των κολοσσών και το πέρασμά τους στον σύγχρονο κινηματογράφο θα προσπαθήσω να σας μεταγγίσω με το παρόν σημείωμα.
Ο γερμανικός εξπρεσιονισμός έχει φυσικά την τιμητική του. Ένα από τα σημαντικότερα παγκόσμια ρεύματα βρήκε στην μεσοπολεμική Γερμανία το γόνιμο έδαφος που χρειαζόταν για να ευδοκιμήσει. Ο Ρόμπερτ Βίνε δημιουργεί στα 1919 το σκοτεινό "Εργαστήρι του Δρος Καλιγάρι" (Das Kabinett des Doktor Caligari). Του υπνωτιστή μάγου (Βέρνερ Κράους) και του ιδανικού υπνοβάτη του (ένας μοντιλιανικός χλωμός Κόνραντ Βάιντ), που μετατρέπεται σε εκφραστή ενός παρανοϊκού σύμπαντος: στρεβλές προοπτικές, αλλόκοτοι φωτισμοί, ένας γωνιώδης, παραμορφωμένος κόσμος, γεμάτος φοβίες και κακία. Τα σκηνικά (που σχεδίασαν τρεις εξπρεσιονιστές ζωγράφοι) είναι άκρως ευρηματικά, οι δε πειραματισμοί με το χώρο και τις αποστάσεις αποδίδουν εφιαλτικά τις σκέψεις του παράφρονα επιστήμονα. Η Λιλ Ντάγκοβερ είναι η ιδανική Τζέην της ιστορίας. Στο πρωτότυπο σενάριο έλειπε η αρχική και τελική παρεμβολή, που μετατρέπουν καθησυχαστικά τον ανίερο τρόμο σε παραλήρημα ενός τρελού.
Άλλος ένας σπουδαίος εκπρόσωπος του κινήματος είναι ο Φρίντριχ Μούρναου που μετέγραψε τον Δράκουλα του Μπραμ Στόουκερ στον φαντασιακό τρόμο του "Νοσφεράτου" (Nosferatu, eine Symphonie des Grauens, 1922). Το πλοίο φάντασμα που μετέφερε τον αιμοσταγή κόμητα από τα Καρπάθια στην Βρέμη, και η ταυτόχρονη εξάπλωση της πανούκλας, είναι δυο φοβερές ιδέες που στοιχειώνουν την μετέπειτα δράση. Η σκιά του βρικόλακα και η παράνοια μιας άδειας πόλης, οι έντονες αντιθέσεις και τα σκληρά άσπρα και μαύρα τμήματα των πλάνων επανέρχονται κάποτε τρομαχτικά στο απόλυτο σκοτάδι. Το κλίμα που δημιούργησαν ο σκηνογράφος Άλμπιν Γκράου και ο φωτογράφος Φριτς Άρνο Βάγκνερ παραμένει αξεπέραστο και άφταστο από οποιαδήποτε μετέπειτα διασκευή. Ο Μαξ Σρεκ είναι ο απόλυτος Νοσφεράτου. Τα εφιαλτικά αυτοσχέδια μακιγιάζ και οι τέλειες μεταμορφώσεις του τον περιβάλλουν με έναν μύθο που τον θέλει πραγματικό βαμπίρ. Την Δευτέρα 7/5, η ταινία προβάλλεται μετά μουσικής επί τόπου, από το αβάντ πιάνο του Σάκη Παπαδημητρίου και την εξαίσια μπρεχτική φωνή της Γεωργίας Συλλαίου.
Η τρίτη ανατρεπτική φυσιογνωμία της εποχής, είναι ο σουπρεματιστής Φριτς Λανγκ. Η κλίση του προς το φανταστικό και το όραμα μιας μελλοντολογικής βιομηχανικής τερατούπολης, παρουσιάζονται οριακά στην "Μητρόπολη" (Metropolis, 1926), που λέγεται πως την εμπνεύστηκε όταν αντίκρισε για πρώτη φορά τη Νέα Υόρκη. Η πόλη του 21ου αιώνα είναι χωρισμένη στον επίγειο παράδεισο της απόλαυσης και της ηδονής των ολίγων, και στην λαβυρινθώδη υπόγεια κόλαση των σκλάβων των μηχανών. Η ταινία είναι μια υπερ-υπερπαραγωγή, με επιβλητικά ντεκόρ και άπειρους κομπάρσους. Η μηχανική φιγούρα ενός τέλειου ομοιώματος μας θυμίζει την ξαφνική έπαρση του κακού μας εαυτού, που μόνιμα υποσκελίζεται από τον καλό, αν και όχι πάντοτε πετυχημένα. Ο Χίτλερ εντυπωσιάστηκε από την θεόρατη ομορφιά της "Μητρόπολης" και προσπάθησε επανειλημμένα, πλην μάταια, να πείσει τον Φριτς Λανγκ να κάνει προπαγανδιστικές ναζιστικές ταινίες. Ο δημιουργός κατέφυγε στην Αμερική αηδιασμένος, αλλά η Τέα Φον Χάρμπου (συνσεναριογράφος και σύντροφός του) έμεινε πίσω και προσχώρησε στο ναζιστικό κόμμα.
Ο πειραματιστής Βάλτερ Ρούτμαν αντιπροσωπεύει εντυπωσιακά τον χώρο του σουρεαλιστικού υπερρεαλισμού με το τολμηρό ντοκιμαντέρ "Βερολίνο: η συμφωνία μιας μεγαλούπολης" (Berlin: die Symphonie einer Grosstadt, 1927). Πρόκειται για ένα από τα σπουδαιότερα έργα της περιόδου της Βαϊμάρης, ένα πορτραίτο του Βερολίνου με το βλέμμα που ο Τζίκα Βερτόφ κοίταξε τη Μόσχα στον "Άνθρωπο με την κινηματογραφική μηχανή". Μια μέρα από τη ζωή της μεγαλούπολης, από την αυγή ως το σούρουπο. Ένα πολυεπιδρασικό φιλμ με μεγάλη ιστορική και καλλιτεχνική αξία, σε σενάριο των Καρλ Φρέουντ (υπεύθυνου κυρίως για τη φωτογραφία) και Καρλ Μάγιερ (του δρος Καλιγάρι). Ακόμη και σήμερα οι τεχνικές του θεωρούνται "προχωρημένες", το μοντάζ αποδίδει ένα "εικαστικό συμφωνικό ποίημα", ενώ οι περίφημες "λούπες" του το καθιστούν ένα "οπτικοποιημένο ατμοσφαιρικό τρανς".
Η ρώσικη πρωτοπορία στο σινεμά, εκπροσωπείται εδώ από έναν κορυφαίο θεωρητικό και εφευρέτη, τον πολυμήχανο Σεργκέι Αϊζενστάιν. Έχοντας την αμέριστη υποστήριξη της οκτωβριανής επανάστασης και κάνοντας κατεξοχήν προπαγανδιστικό σινεμά, κατάφερε να προάγει το μέσο όσο κανείς άλλος δημιουργός μέχρι σήμερα. Η "Απεργία" (Stachka, 1925) είναι η πρώτη του ταινία. Αναφέρεται στην εξέγερση του 1912, όπου οι εργάτες των σιδηροδρόμων στασίασαν ενάντια στην αθλιότητα των συνθηκών εργασίας και στην καταπίεση των αφεντικών. 
Για να πληρώσουν τελικά με το αίμα τους, όταν οι ισχυροί πάτρωνες ζήτησαν τη βοήθεια του στρατού. Η δύναμη του μοντάζ έγινε κατανοητή στον μεγάλο μαιτρ από την πρώτη του κιόλας προσπάθεια. Η δημιουργία συνειρμών με την αντιπαράθεση φαινομενικά άσχετων μεταξύ τους εικόνων, προκάλεσε αίσθηση και έντονα συναισθήματα. Οι ιδιοφυείς τεχνικές που εφηύρε και χρησιμοποίησε τον πέρασαν στην αιωνιότητα: ταύτισε τ' όνομά με την ύστερη επεξεργασία του αρνητικού στη μουβιόλα.
Τι γίνεται όμως στην Αμερική; Βρισκόμαστε στα 1931 και ο ομιλών και άδων κινηματογράφος είναι ήδη γεγονός από τον "Τραγουδιστή της τζαζ" (1927). Ο Τσάρλι Τσάπλιν προβληματίζεται τι θα κάνει με "Τα φώτα της πόλης" (City Lights). Να προσθέσει διαλόγους; Θα 'πρεπε μήπως να μιλήσει ο Σαρλώ και τι χροιά να 'χει η φωνή του; Τελικά αποφάσισε να τ' αφήσει όλα βουβά κι έτσι σήμερα ο κόσμος τον ευγνωμονεί, διότι του/μας πρόσφερε την καλύτερή του δημιουργία. Η απλότητα και η χάρη των εικόνων του αποθέτει κατευθείαν στην καρδιά. Ο αλτρουισμός και η αισιοδοξία του Τσάπλιν το ίδιο. Οι κωμικές στιγμές είναι σκέτη απόλαυση. Η αναγνώριση του τέλους είναι συγκλονιστική και ο κοινωνός-θεατής δύσκολα συγκρατεί την υγρασία στα μάτια. Θαυμάστε και την θρυλική και πρόωρα χαμένη Τζην Χάρλοου σε μια πολύ σύντομη εμφάνιση.
Πρωτοπορία υπήρξε και στην Ελλάδα, παρότι οι εξελίξεις εδώ ήταν πιο αργές και μάλλον μεμονωμένες. Κλασικό παράδειγμα αποτελεί το βουκολικό ρομάντζο "Δάφνις και Χλόη" (1930) του Ορέστη Λάσκου. Η αίσθηση του μέτρου και η χρήση φωτο-οπτικών τρικ τον κατατάσσουν στους άγνωστους πρόδρομους του νεορεαλισμού. Ο χειρισμός των φυσικών τοπίων της Λέσβου, η κίνηση των σωμάτων και η χορευτική τους χάρη είναι πρωτόφαντες αξίες μιας τόσο πρώιμης ελληνικής παραγωγής. Αισιόδοξος νατουραλισμός αλλά και τολμηρότητα ερωτική και αισθησιακή, είναι στοιχεία εξίσου καινοφανή, όσο και παρεξηγήσιμα. Η επίδειξη γυμνού σώματος λουομένου (στην λίμνη της Βουλιαγμένης) αντιπαραβάλλεται σε κάλλος και φυσικότητα μόνο με τις φωτογραφίες της Νέλλυ'ς (από την σειρά με τις νύμφες που χορεύουν με τα πέπλα τους στην Ακρόπολη).
Κάποιες καλές παραπομπές
Μητροπολιτική γεο-σελίδα
Ο Καλιγάρι στην γεό-πολη
In The Nursery του δρος Καλιγάρι
Ο Καλιγάρι στο Plume-Noire
Ο Roger Ebert για τα Φώτα της πόλης
Τα φώτα της πόλης στο FilmSite
Ο Nosferatu στο Plume-Noire
Ο Nosferatu στο SloppyFilms
Nosferatu και από τον David Carradine; (έλεος)
Eisenstein uber alles
Η Απεργία στο FilmMuseum (την ταινία εννοώ)
Το Βερολίνο από το Goethe Institut
ΥΓ1: Την ιδέα του παραληρήματος (έγχρωμου σε σχέση με την μαυρόασπρη πεζή πραγματικότητα) χρησιμοποιεί και ο Κρίστοφερ Νόλαν στο "Memento", ώστε να μας αποστασιοποιήσει και να μας λυτρώσει από τον αέναο εφιάλτη του ήρωά του.
ΥΓ2: Ο βαμπιρικός μύθος ξαναζωντάνεψε στις οθόνες με την "Σκιά του βρικόλακα" του E. Elias Merhige, με Μουρναόυ τον Τζον Μάλκοβιτς και Σρεκ τον εκπληκτικό Γουίλεμ Νταφόε.
ΥΓ3: Στη "Μητρόπολη" χρωστάνε τις αναφορές τους "Το πρόσωπο" του Μπέργκμαν και το "Αλφαβίλ" του Γκοντάρ.
ΥΓ4: Ο βιομηχανιστικός Αφέντης της Μητρόπολης μοιάζει στα χούγια με τον παρανοϊκό Δόκτορα Καλιγάρι. Ο μηχανικός βραχίονας του μεν και το τρελό απλανές βλέμμα του δε, φαίνεται πως γέννησαν τον Dr. Strangelove του Κιούμπρικ.
ΥΓ5: Τα "Φώτα της πόλης" επαναλαμβάνονται εν μέρει και στην ελληνική ταινία "Ο Ιππόλυτος και το βιολί του" με τον Θανάση Βέγγο στο ρόλο του φουκαρά "Υπόλοιπου".
