Αφιέρωμα στον Ιάννη Ξενάκη, μέρα 1: Κράανεργ

Διεθνώς αναγνωρισμένος ως μία από τις σημαντικότερες φιγούρες των πρωτοποριακών πειραματισμών που άνθισαν στη Δύση μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Ιάννης Ξενάκης ευτύχησε να δει τη μουσική του να απασχολεί πολύ περισσότερο κόσμο από όσο φαντάζεται ίσως κανείς στις ιντερνετικές μας εποχές, όπου θεωρείται κάτι σαν θέσφατο ότι τέτοιου είδους ήχοι υπήρξαν εξ ορισμού «αντι-δημοφιλείς». Έτσι, το διπλό sold-out του πρώτου (διήμερου) μέρους του αφιερώματος που έστησε η Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, συμμετέχοντας στο φετινό Έτος Ξενάκη, αποτέλεσε γέφυρα προς μια πρότερη πραγματικότητα, που στους πιο παλιούς ενδέχεται να έφερε μνήμες από την Εβδομάδα Ξενάκη στο Ηρώδειο του 1975.

Ασφαλώς, το sold-out αυτό οφείλεται και στην περαιτέρω διάδοση του ονόματος του Ξενάκη κατά την τελευταία δεκαπενταετία, αλλά και στο ότι το αφιέρωμα ξεκίνησε με το συζητημένο Κράανεργ (Kraanerg). Ένα πολυμεσικό έργο 75 λεπτών, το οποίο ορθώς αποφασίστηκε να αντιμετωπιστεί ως ξέχωρη ενότητα (διότι δύσκολα χωράει σε ένα συνολικότερο συναυλιακό πρόγραμμα) και ακόμα πιο ορθώς να αναπαρασταθεί στην πληρότητα που του πρέπει: ως παράσταση μεταξύ συναυλίας και χορού, όπως ακριβώς την οραματίστηκε δηλαδή και ο ίδιος ο Ξενάκης πίσω στο 1968. Κάτι που δεν υπήρξε αυτονόητο για όσους θέλησαν έκτοτε να το ξαναφέρουν επί σκηνής, καθώς το οικονομικό κόστος αποδείχθηκε απαγορευτικό ακόμα και για εγνωσμένης αξίας ορχήστρες σαν π.χ. την ολλανδική Asko|Schönberg ή την αυστριακή Klangforum Wien.

Για να φιλοξενήσει βέβαια έναν τέτοιον συνδυασμό, ο γνώριμος χώρος της Εναλλακτικής Σκηνής αφέθηκε εξ ολοκλήρου στο μπαλέτο, το οποίο απαρτίστηκε από 26 χορευτές –23 γυναίκες και 3 άνδρες– προερχόμενους από το σύνολο Corporis Miracula και από την Ανωτέρα Επαγγελματική Σχολή Χορού της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Έτσι, η 14μελής Black Page Orchestra κατέλαβε το άνω και το κάτω διάζωμα των θεωρείων δεξιά κι αριστερά της σκηνής, με τον Ρουμάνο μαέστρο Ajtony Csaba να λαμβάνει θέση στο κέντρο (πίσω και πάνω από τους χορευτές). Η παραγωγή της μαγνητοταινίας που έπαιζε παράλληλα έγινε στο στούντιο της Γαλλικής Ραδιοφωνίας, ενώ η χορογραφία που είδαμε ήταν καινούρια, δημιουργημένη ειδικά για την παράσταση από τη Λίλα Ζαφειροπούλου (καλλιτεχνική διευθύντρια της Ανώτερης Επαγγελματικής Σχολής Χορού του Ωδείου Αθηνών).

Σταθήκαμε πολύ τυχεροί που είδαμε/ακούσαμε το Κράανεργ στη μορφή που το συνέλαβε ο Ξενάκης· ας είμαστε ξεκάθαροι ως προς αυτό. Κατά τα λοιπά, πρόκειται για ένα δύστροπο μουσικό θηρίο. Το οποίο, μισό αιώνα (και κάτι) μετά τη σύλληψή του, παραμένει ξεχωριστό μα και δυσπροσπέλαστο, όσο κι αν έχει αναλυθεί εντωμεταξύ στους διεθνείς avant-garde κύκλους. Ακόμα και με δεδομένο ότι πλέον έχουμε εξοικειωθεί περισσότερο με τέτοιες ηχητικές πλεύσεις, η εμπειρία σε αφήνει κατά τι σκορπισμένο και μετέωρο, με την πυκνή διάρκεια να σε εξουθενώνει πνευματικά.

Ασφαλώς, μέρος της γοητείας του Κράανεργ είναι η εσκεμμένα απροσδιόριστη φύση του, η οποία σου στερεί τη δυνατότητα να το τακτοποιήσεις σε κάποιο έτοιμο κουτάκι, προτού το αντιμετωπίσεις: ο Ξενάκης μας άφησε μόνο τα συστατικά της παράδοξης λέξης του τίτλου –το «κραίνω» και τη ρίζα «εργ»– τις γενικές αρχές μιας συντριπτικής μάχης μεταξύ του εγκεφάλου και των ατελείωτων εμποδίων που συναντά (τα οποία μπορεί να υπάρχουν από μόνα τους, αλλά μπορεί να τα δημιουργεί και ο ίδιος), συν μια φαινομενική πρόσδεση στο κλίμα που δημιουργούσαν τα φοιτητικά κινήματα των ύστερων 1960s και ο Μάης του '68. Το οποίο κλίμα (προσθέτουμε εμείς) διαθέτει συνάφεια με το προσωπικό του όραμα για μια «κατακόρυφη κοσμική πάλη», η οποία θα αναπροσδιόριζε ριζικά τον κόσμο.

Κάπως έτσι, το Κράανεργ δεν είναι τόπος απαντήσεων, μα πεδίο ερωτήσεων. Στη ρευστή σχέση της ζωντανής μουσικής με τα προηχογραφημένα ορχηστρικά της μαγνητοταινίας –η οποία μπορεί να λάβει χαρακτήρα αλληλοσυμπλήρωσης, μα και χαρακτήρα σύγκρουσης– ο ακροατής καλείται να συμμετάσχει στη γέννηση ενός καινούριου «όλον», συγκροτημένου από επιμέρους διαφορετικότητες. Είναι λοιπόν μια εξερευνητική αποστολή σε νέες εγκεφαλικές πεδιάδες. Και το συναυλιακό τουλάχιστον τμήμα της παράστασης που είδαμε έπεισε ότι, ως τέτοια, διατηρεί κάτι από την περιπέτεια και την αυθεντική πρωτοπορία του στοχασμού που την έθρεψε. Ακόμα κι αν ο τελευταίος κριθεί ως παρωχημένος σε καιρούς που δείχνουν να έχουν αλλεργία σε τέτοια ολιστικά καλλιτεχνικά οράματα ή ακόμα κι αν παραδεχτούμε ότι ο Ξενάκης έχει γράψει και ωραιότερα έργα.

Σε μια συναρπαστική αναλογία με τα προαναφερθέντα φοιτητικά κινήματα, πάντως, ό,τι ακριβώς κρίνεται ως ζωοποιό στο Κράανεργ μπορεί συνάμα να αποβεί και διαβρωτικό. Εν προκειμένω, ας πούμε, τροφοδότησε μια ανισομέρεια μεταξύ μουσικής και χορού: ενώ η Black Page Orchestra απέδωσε με μελετημένο σφρίγος τις φυγόκεντρες δυνάμεις της κληροδοτημένης παρτιτούρας, η χορογραφία λοξοδρόμησε σε ένα παράλληλο σύμπαν. Αν και διέθετε ορισμένα αληθώς εμπνευσμένα σημεία όσον αφορά την κίνηση των χορευτών και τη σχέση των προσώπων τους με τους φωτισμούς, έχασε γρήγορα την επικοινωνία με τη μουσική. Με αποτέλεσμα μάλλον να αποσπά από αυτήν, παρά να λειτουργεί σε ένωση και σύμπνοια μαζί της.

Άσχετα επομένως με το πώς μπορεί να αποτιμηθεί ως χορογραφία, ως τμήμα του Κράανεργ εκπροσώπησε μια υπέρ το δέον υποκειμενική ανάγνωση, η οποία νομίζω ότι δεν κατάφερε να προσδεθεί στις πολυμεσικές και κατά προέκταση οικουμενικές φιλοδοξίες του συνθέτη. Μάλιστα, θα έλεγε κανείς ότι αυτό αποτελεί διαχρονικό πρόβλημα, γιατί είναι γνωστό ότι ο Ξενάκης απογοητεύτηκε από την πρωτότυπη χορογραφία του Roland Petit, που συνόδευσε την πρεμιέρα του έργου στην Οτάβα του Καναδά (Ιούνιος 1969).

Άραγε πληρώνεται εδώ το τίμημα της χρήσης ενός τόσο μη-συγκεκριμένου δημιουργήματος ως πεδίο για την έναρξη ενός διαλόγου μεταξύ διαφορετικών τεχνών; Ή έφταιξαν (και φταίνε) οι εποχές, που δεν είναι ακόμα έτοιμες να κατανοήσουν και να υλοποιήσουν ό,τι είχε στο μυαλό του ο Ξενάκης; Η απάντηση εξακολουθεί να διαφεύγει, οπότε η δυσεπίλυτη εξίσωση του Κράανεργ αφήνεται στους επόμενους από μας –κοινό τε καί καλλιτέχνες.

(Φωτογραφίες: Ιωάννης Καμπάνης)