Ο Ιάκωβος και ο αφέντης του
Μπρελ, από τις Βρυξέλλες στις Μαρκησίες
Δεν ήταν λίγες οι φορές που κατά τη διάρκεια του μουσικοθεατρικού αφιερώματος στον Ζακ Μπρελ μου ερχόταν στο νου ο Ιάκωβος του μνημειώδους εκείνου θεατρικού του Κούντερα (που τιμούσε τον μοιρολάτρη συνονόματο του Ντιντερό) και οι εσωτερικοί κι εξωτερικοί αφέντες που προσπαθούσαν να τον ορίζουν. Ο δικός μας Ιάκωβος πολεμούσε κι είχε μόνο έναν αφέντη: τον εαυτό του.
Είναι η δεύτερη (μετά το αφιέρωμα στην Έντι Πιαφ - Piaf, une vie en rose et noir) μουσική βιογραφία που προτείνει η τριμελής ομάδα των Nathalie Lhermitte, Jacques Pessis, Aurelien Noel. Εκεί που μια αντρική φωνή αναπόφευκτα θα προσπαθούσε να τον μιμηθεί, εκείνη απλά με την έμψυχη ερμηνεία της επιχειρεί να προσεγγίσει την ιστορία του. Ο Πεσίς αναλαμβάνει τον ρόλο του παραμυθά - κομφερασιέ, ο Νοέλ παίρνει θέση με το ακορντεόν δίπλα σ' ένα πικάπ με δυο εξώφυλλα βινυλίων του Μπρελ. Πίσω τους μικροί μονόχρωμοι φωτισμοί.
1. Bruxelles
Η γυναίκα φτάνει στο σταθμό κρατώντας μια βαλίτσα. Ένας άντρας την υποδέχεται για να εργαστεί στο γραφείο του. Εκείνη άκουσε για τον Μπρελ, τον ρωτάει, εκείνος την βεβαιώνει πως ήταν στο θάλαμο ηχογράφησης του τελευταίου του δίσκου το 1977 κι αρχίζει την διήγηση, εναλλάξ με τα τραγούδια εκείνου που έλεγε Οι όμορφες ιστορίες αρχίζουν με μια αποτυχία.
2. La Quete
Ο αμίλητος πατέρας του έλεγε "δε μ' αρέσει να μιλάω γιατί δε θέλω να λέω αδιάφορα πράγματα. Ο Μπρελ θα βρει τον δικό του τρόπο να μιλάει, ακόμα και μέσα στην θανάσιμη ανία του ως έμπορος χαρτονιού στην οικογενειακή επιχείρηση. Διαβάζει φανατικά τον Τζακ Λόντον, γράφει τραγούδια, στίχους, ιστορίες, αναζητά χώρους να τα παρουσιάσει. Βρίσκει σ' ένα πατάρι 30 θέσεων, στο Μαύρο Ρόδο, δίπλα στις Τηγανιτές Πατάτες του Ευγένιου.
3. Rosa
Πρέπει να κυνηγάς την έμπνευση μ' ένα ρόπαλο. Ο αυτοαποκαλούμενος τραγουδιστής - διασκεδαστής βγάζει τον πρώτο του δίσκο 78 στροφών. Πουλάει 200 αντίτυπα. Ποιοι είναι αυτοί οι διακόσιοι που τον αγόρασαν;
4. Le Plat Pays
Και ποια είναι η επίπεδη χώρα; H γη που ενώνει τις Βρυξέλλες με το Παρίσι; Το τρένο για την φωτόπολη σήμερα διαρκεί μια ώρα, τότε έξι. Ο Μπρελ βρίσκει ένα διαμέρισμα στο Κλισύ αλλά δεν περνά Ήσυχες Μέρες στο Κλισύ. Κάθε φορά που δεν καταφέρνει να αποτυπώσει τις σκέψεις του σε χαρτί ή νότες, νοιώθει έναν φυσικό πόνο. Ένα καμπαρέ του δίνει χρόνο για 4 τραγούδια. Στο διπλανό καμαρίνι ένας άλλος τραγουδοποιός των καταγωγίων τον ενθαρρύνει. Το όνομά του, George Brassens. Τον αποκαλεί Αββά Μπρέλ, έτσι όπως φοράει το μαύρο του ζιβάγκο. Κάποιοι άλλοι αλλού άλλοτε επιμένουν να τον λένε "εξερευνητή του πνεύματος".
5. Quand on n' a que l' amour
Η επιτυχία έρχεται το 1957 κι εκείνος γυρίζει δεκάδες χιλιάδες χιλιόμετρα να παίξει μουσική παντού, οδηγώντας ο ίδιος τον Βάτραχo Σιτροέν του. Στο πορτ μπαγκάζ του πάντα μια βαλίτσα και δυο φώτα για τη σκηνή (ποτέ δεν τον ικανοποιούσε ο φωτισμός των άλλων). Καπνίζει πενήντα τσιγάρα τη μέρα, εκείνα με το κίτρινο τσιγαρόχαρτο, τα πιο βαριά. Πριν από κάθε εμφάνιση σκέφτεται: αυτό θα είναι το τελευταίο μου γκαλά. Κι έτσι διαχύνει όλο του το πάθος στη σκηνή.
6. La valse a mille temps
Κάθε φορά 45 λεπτά "ζωντανός", 13 τραγούδια, 800 γραμμάρια απώλεια... Ο κονφερασιέ ζητά τη βοήθειά μας να υπολογίσει πόσο βάρος έχασε όλα αυτά τα χρόνια: τόνους ολόκληρους! Κι όμως ποτέ δεν είχε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του, ούτε το θράσος του λατρευτού καλλιτέχνη. Είμαι ένας απλός κομιστής μηνυμάτων, επαναλάμβανε, είμαι ένας ταχυδρόμος. 13 τραγούδια θα έχει και η αποψινή βραδιά, με μια μικρή ζαβολιά.
7. Les bonbons
Χωρίς τις γυναίκες θα ήταν χαμένος, χωρίς τις γυναίκες του (μια σύζυγος, τρεις κόρες) θα ήταν - είπε κάποτε - αλήτης. Πάντα αμήχανος μπροστά σε κάθε γυναίκα, προτιμούσε να μένει στη μνήμη τους με τα ωραία, χωρίς τριβή. Η τραγουδίστρια ψάχνει έναν άντρα απ' το κοινό να μοιραστούν τις καραμέλες της. Προτείνει σε μερικούς από τις πρώτες σειρές αλλά εκείνοι έντρομοι μαζεύονται στο κάθισμά τους. Όμως η γενιά που τώρα ξεπετάγεται είναι πιο θαρραλέα: ένα μικρό αγόρι τολμά κι ανεβαίνει στη σκηνή, άνετο μέσα στην αμηχανία του. Κάπως έτσι αρπάζει το χειροκρότημα όλων - και το σακουλάκι με τις καραμέλες.
8. Les flamandes
Ο Μπρελ μοίραζε πλάκες και πειράγματα σε όλους. Δεν πιστεύω στο Θεό αλλά κάνω την προσευχή μου όποτε μπω στο αμάξι του Τζόνι Χαλιντέι. Τουλάχιστο ο Σαρλ Αζναβούρ είναι ο μόνος που μπορεί να μπει όρθιος σε μια Ρολς Ρόις. Αλλά όταν αναφέρεται στον Σαρλ Τρενέ σοβαρεύει: ήταν η έμπνευσή του. Χωρίς αυτόν θα ήμασταν όλοι λογιστές.
9. Les vieux
Κάποτε στέλνει το On a oublie rien στην Έντιθ Πιαφ, που το απορρίπτει χωρίς καμία αιτιολογία. Κι έτσι οι δυο τους δεν συναντήθηκαν ποτέ. Τι θα γινόταν αν συνέβαινε, αν συνεργάζονταν; Μια Πιαφ ανεβαίνει στη σκηνή, συνομιλούν. Τι μπορούμε να κάνουμε μετά από εσάς; της λέει εκείνος. Διάβαζα κι εγώ τον Τζακ Λόντον του λέει εκείνη. Και θέλετε κι εσείς, όπως κι εγώ, πάντα να φτάνετε στα άκρα.
10. La chanson de vieux amants
Δεν μπορεί να κοιμηθεί πριν τις 7 και τριγυρνάει την πόλη. Μαζί του πάντα κομματάκια χαρτί για να γράφει, οι εμπνεύσεις βρίσκονται παντού: στα κυλικεία των σταθμών, στα ανοιχτά νυχτερινά μαγαζιά, στα καμπαρέ. Είχε ορκιστεί πως θα σταματήσει μόλις το αποφασίσει. Το 1966 συγκέντρωσε τους φίλους του στο ξενοδοχείο και τους το ανακοίνωσε. Φοβάμαι μην γίνω παραγωγός συγκινήσεων. Τελευταία εμφάνιση στο Ολυμπιά. Επτά συν ένα ανκόρ, 15 χρόνια παρουσίας, τέλος. Αλλά "οφείλει" και μερικά κεκρυμμένα εμφανισιακά υπόλοιπα: επιστρέφει στους ιδιοκτήτες των μαγαζιών που πρώτοι του έδωσαν μπίρα να πιεί και πάλκο να τραγουδήσει. Προτού φύγει έχει τηρήσει κάθε συμβόλαιό του.
11. Vesoul
Η τραγουδίστρια ετοιμάζεται να παρατήσει τη δουλειά που μόλις ανέλαβε. "Με ξεσηκώσατε, δεν έπρεπε να μου μιλήσετε για τον Μπρελ. Η ζωή στο γραφείο σας δεν κάνει για μένα". Θέλει να τραβήξει και τον εξιστορητή έξω στη ζωή, στην περιπέτεια. Όπως ο Μπρελ, που έφυγε απ' τη σκηνή για να ζήσει, να μην σπαταλήσει και την παραμικρή ευκαιρία για περιπέτεια. Ο Δον Κιχώτης της μουσικής θα υποδυθεί τον Δον Κιχώτη στο μιούζικαλ L' Homme de la Mancha (Ο Άνθρωπος της Μάντσα), σε 100 εξουθενωτικές βραδιές. Στα φιλμ ψάχνει τη νέα του ζωή: έπαιξε, σκηνοθέτησε, το 1973 αφήνει και το σινεμά - κι ένα κομμάτι από τον καπνισμένο του πνεύμονα.
1975, ιστιοπλοϊκός γύρος του κόσμου, με στάση στο αρχιπέλαγος των Μαρκησίων, στη Γαλλική Πολυνησία. Εκεί βρήκε τον Παράδεισό του, εκεί αντιστοιχούσε σε κάθε πιρόγα κι από μια ανάμνησή του. Μοιράζεται το δικινητήριο αεροπλάνο του με τους κατοίκους του νησιού, σαν ταξί για αγορές προϊόντων και φαρμάκων από μέρη που βρίσκονται σε απόσταση ωρών.
Επιστροφή στη Γαλλία, ένας τελευταίος δίσκος το 1977 αλλά αυτή τη φορά όλοι του φαίνονται ανυπόφοροι. Μην αντέχοντας το κυνηγητό των δημοσιογράφων κρύβεται στις τουαλέτες του αεροδρομίου όπου παθαίνει πνευμονική εμβολή. Νωρίτερα ένας αναξιογράφος του είχε πει χαιρέκακα: πότε θα σας δούμε στο σανίδι; Κι εκείνος του απάντησε Σύντομα, γιατί μου ετοιμάζουν ένα άλλου είδους σανίδι.
12. Ne me quitte pas
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
13. Amsterdam
Κάποιος τραγουδάει για πρώτη φορά για την προβλήτα του λιμανιού όπου αργοπεθαίνουν πόρνες και ναυτικοί. Το τραγούδι δεν θα ηχογραφηθεί ποτέ σε στούντιο - θα μείνει μόνο από τη ζωντανή εκτέλεση του 1964. Τελειώσαμε: ο Μπρελ δεν ήθελε ανκόρ. Ζητάνε ποτέ από έναν θεατρικό συγγραφέα να παρατείνει το έργο του; Αλλά είπαμε, ο ίδιος θα γελούσε με το σπάσιμο των κανόνων, όπως γελούσε πάντα με όλα. Madeleine λοιπόν, 14ο και τελευταίο.
Κι εμείς σήμερα αναζητούμε τον Ιάκωβο κι όποτε θελήσουμε τον βρίσκουμε πάντα - στο άστρο που έχει το όνομά του, στην μουσική του που δεν ακούγεται πια από τους πολλούς γιατί είναι πολύ γαλλική για να είναι ροκ και πολύ ταραγμένη για να συνοδεύει τα στερεότυπά μας περί γαλλικού τραγουδιού, στα στιχουργημένα του ποιήματα που σατίριζαν, κριτίκαραν, δραματοποιούσαν και αποκάλυπταν αυτόν κι εμάς. Υπάρχει ακόμα στις ζωές μας, γιατί μας τον περιέχει ο Scott Walker, μας τον εισέφερε ο Leonard Cohen, μας τον θυμίζει ο David Bowie, μας τον υπονοεί ο Serge Gainsbourg και κάθε φορά που το μυαλό μας πάει στο Παρίσι (με λίγη βοήθεια από Μπορίς Βιαν, Χένρι Μίλλερ, Μπλεζ Σαντράρ, Ζ.Π. Σαρτρ, Ζαλ Πρεβέρ, Αλαίν Ρομπ Γκριγιέ, Ζορζ Περέκ) η πόλη του θα παίρνει την έκφραση του καπνισμένου χαμόγελου. Κι εκείνος θα μας περιμένει στις Τηγανιτές Πατάτες του Ευγένιου.