Η Αραβία της Μεσογείου και του Κόσμου

Μύλος. Μουσικών και πολιτισμών. Μετά το πρώτο μέρος της συλλογής που προσπάθησε να ιχνηλατήσει τη σύγχρονη αραβική μουσική, αναζητώντας την στα παραδοσιακά κέντρα της μεταξύ Λιβάνου και Αιγύπτου, και το πέρασμά μας αναζητώντας τα αποτυπώματα στη μουσική από το σημαντικότερο σύγχρονο ιστορικό γεγονός του αραβικού κόσμου, εδώ πλέον η συλλογή διεθνοποιείται. Από το Χαλέπι της Συρίας, ως το Αλγέρι, κι από εκεί στο Παρίσι ή τη Μασσαλία και την Κωνσταντινούπολη, έως τη Σαναά της Υεμένης, εκτείνεται ένας ζωτικός χώρος, όπου η αραβική μουσική εξελίσσεται, επηρεάζει και επηρεάζεται.

Παραδοσιακά μικροτονική η αραβική μουσική στηρίζεται στη μελωδία, κυρίως των γυναικείων φωνών, που συνοδεύουν τα έγχορδα όργανα (το ούτι, το λαούτο, το κανονάκι και στη σύγχρονη εποχή την κιθάρα και το βιολί), αλλά και το ευρέως διαδεδομένο πνευστό νέι, ενώ πατάει γερά πάνω στο ρυθμό που κρατά το ντέφι και το τουμπερλέκι. Τόσο τα όργανα, όσο και οι δρόμοι και οι κλίμακες (μακάμ) της αραβικής μουσικής είναι γνωστά σε εμάς από το ρεμπέτικο και την τουρκική και βυζαντινή μουσική. Όμως ο κοσμοπολιτισμός της αραβικής μουσικής προήλθε κυρίως από την αραβική επέκταση που οδήγησε Άραβες και Βέρβερους του σημερινού Μαγκρέμπ στις απέναντι ακτές της Ανδαλουσίας και της Σικελίας. Λέγεται ότι σημαντικό μέρος της σημερινής δυτικής μουσικής παράδοσης (όπως ακόμη και το είδος των τροβαδούρων, των περιπλανώμενων ποιητών με λαούτο αρχικά και στη σύγχρονη εποχή με κιθάρα) οφείλεται στις αραβικές επιρροές.

Μετά την έξοδο των Μουσουλμάνων από την Καθολική Ισπανία τον 15ο και 16ο αι., που μαζί με τους Σεφαραδίτες Εβραίους έφθασαν σε όλη τη Μεσόγειο και τη Μέση Ανατολή, διαμορφώθηκε ένα βασικό είδος της αραβικής μουσικής, η ανδαλουσιανή μουσική, που αναμιγνύεται με τοπικά λαϊκά μουσικά ιδιώματα (όπως η dabke, η raϊ, η shaabi ή chaabi).

Οι αλληλεπιδράσεις καλά κρατούν έως τη σύγχρονη εποχή, που η παγκοσμιοποίηση της ροκ μουσικής, επέδρασε καταλυτικά και στην αραβική μουσική. Όμως η ψυχή παραμένει η ίδια. Ταξιδιάρικη από τη φύση της (όπως οι νομάδες βεδουίνοι Άραβες), περιδιαβαίνει την έρημο, φθάνει στα λιμάνια, κάνει το γύρο της Μεσογείου, ενίοτε και του κόσμου, συναντά άλλους πολιτισμούς για να γυρίσει πίσω στις οάσεις, στις αγορές, στους τόπους όπου συναντιούνται οι άνθρωποι, και δημιουργούν αυτή τη θαυμαστή λαϊκή παράδοση, που μέρος της ή ίσως η σημερινή ιστορική έκφρασή της, αποτελεί η ποπ-ροκ μουσική.

Το ταξίδι ξεκινά από την Ιερουσαλήμ και τους Yemen Blues. Εβραίοι από την Υεμένη, παίζουν μέσα από ένα μικρό καφενέ της Ιερής Πόλης των Εβραίων, Χριστιανών και Αράβων, και δεν μπορούν παρά να είναι ίσως το πλέον σύγχρονο δείγμα μιας αραβικής ποπ (ή λαϊκής, πείτε τη όπως θέλετε) μουσικής που δημιουργεί ακόμη στα παραδοσιακά όργανα, ενώ παρόλα αυτά είναι περισσότερο μοντέρνα απ’ οτιδήποτε άλλο.

Οι μεγάλες γυναικείες φωνές που διέπρεψαν παγκόσμια συνεχίζουν. Όπως οι Άραβες καλλιγράφοι αναπαριστούν το Κοράνι με την καλλιτεχνική γραφή τους, αναζητώντας τη θεία έκφραση μέσα στο αποτύπωμα της μελάνης πάνω στο χαρτί, έτσι και οι γυναίκες με τις φωνές τους κεντούν πάνω από τα όργανα περίτεχνες μελωδίες αναζητώντας την έκσταση και την ανώτερη έκφραση της δημιουργίας.

Πρώτη απ’ όλες η Εβραία από την Υεμένη Ofra Haza, η Μαντόνα της Ανατολής, που από τη δεκαετία του 1970 έως και το θάνατό της κυριάρχησε στη σύγχρονη αραβική μουσική αλλά κατέκτησε και τα δυτικά ακροατήρια.

Η Βερβέρα Souad Massi ξεκινώντας από πανκ συγκρότημα στην Αλγερία μετανάστευσε στη Γαλλία, απ’ όπου συνεχίζει να μεγαλουργεί, αποτελώντας μια από τις σημαντικότερες μορφές της σημερινής αραβικής μουσικής.

Η Σύρια - Αρμένια Lena Chamamyan και η Faia Younan Χριστιανή - Ασσύρια και οι δύο από το Χαλέπι της Συρίας, διατηρούν σήμερα την παράδοση της Fairuz, της Χριστιανής από τη Βηρυτό, που χαρακτήρισε τη μεταπολεμική αραβική μουσική, για να συμπεριληφθεί στη σύγχρονη ποπ μουσική από τη δεκαετία του 1970, όταν τραγούδησε τις συνθέσεις του γιου της Ziad Rahbani. Ο ίδιος αποτέλεσε μια προσωπικότητα που επηρέασε ακόμη και τα πολιτικά πράγματα του Λιβάνου, με τη σθεναρή αντίστασή του στον εμφύλιο πόλεμο και τη δηλωμένη θέση υπέρ του κομμουνισμού, αποτελώντας μέχρι και σήμερα σύμβολο της νεολαίας, όσο και των σύγχρονων μουσικών της Μέσης Ανατολής. Από την υεμενίτικη μουσική παράδοση και οι Εβραίες αδελφές A-WA, που δημιουργούν ένα από τα πλέον σύγχρονα και φρέσκα ακούσματα της αραβικής μουσικής.

Χορέψτε ελεύθερα. Ο χορός της κοιλιάς είναι εδώ κυρίαρχος, εκφράζοντας και αυτός τη μελωδικότητα της μουσικής, πάνω στη στέρεη ρυθμική βάση που δημιουργούν το ντέφι και το τουμπερλέκι, με τις περίτεχνες κινήσεις του κορμού παρά με την ακολουθία των βημάτων. Εκφράζει έτσι και ο χορός την κυρίαρχη τάση της αραβικής μουσικής, που δεν στηρίζεται στη συγχορδία και την αρμονία, αλλά περισσότερο στη μελωδία και τον αυτοσχεδιασμό πάνω στους γνωστούς δρόμους.

Χορέψτε με την Αιγυπτιο–Βέλγα Natacha Atlas, που αφού συνεργάσθηκε με τους Transglobal Underground, κρατά τη μελωδική Αραβία μέσα της για να μας προσφέρει, κάτι που εμείς θα καταλαβαίναμε ως τσιφτετέλι.

Μια Αραβία που αυτονόητα περιέχει τους Εβραίους, όπως την Yasmin Levy, την σπουδαιότερη ίσως Εβραία τραγουδίστρια στο παγκόσμιο σκηνικό. Γεννημένη η ίδια από Σεφαραδίτες Εβραίους που αρχικά μετανάστευσαν στην Τουρκία και στη συνέχεια στο Ισραήλ, έχει περισσότερο απ’ όλους έχει εκφράσει την Ανδαλουσιανή μουσική παράδοση της Αραβίας. Στη συλλογή εδώ και ο Idir, ένας από τους βασικότερους εκφραστές της βερβέρικης μουσικής παράδοσης της Αλγερίας (Αmazigh), βαθιάς επηρεασμένης από την ανδαλουσιανή μουσική αλλά και από τις σύγχρονες δυτικές φόρμες.

Έχουμε χαθεί από τις μίξεις πολιτισμών. Και κάπου εκεί πετιέται και το ‘Τραγούδι των Γύφτων’ του Διονύση Τσακνή, που το πήρε αρχικά η Yasmin Levy  για να το κάνει ‘Naci en Alamo’ και να το πάρει στη συνέχεια η Τυνήσια Emel Matlouthi για να το κάνει ‘Naci en Palestina’.

Αλίμονο όμως αν τα σύνορα σταματούσαν την επαφή, την επικοινωνία και το τραγούδι. Έτσι η Αλγερινο - Γαλλίδα Leila Bounus τραγουδά με τους electro pop Γάλλους Orange Blossom , η Εβραία από την Περσία Elia Kamal τραγουδά με το πολυεθνικό συγκρότημα Light In Babylon στην Κωνσταντινούπολη, η Yasmine Hamdan από τη Βηρυτό, μετά την κορυφαία παρακαταθήκη των Soap Kills της δεκαετίας του 2000, πετάγεται στην Αμερική του Τζιμ Τζάρμους, ενώ o Sting συναντά ένα σύγχρονο εκπρόσωπο της αλγερινής rai μουσικής, τον Cheb Mami, για να τραγουδήσουν μαζί το παγκόσμιο hit ‘Ρόδο της Eρήμου’ (Desert Rose).

Είναι world music αυτό που ακούμε; Όχι δεν είναι αυτός ο όρος. Είναι αραβική μουσική, βαθιά επηρεασμένη από την παράδοση, αναζητώντας τους δρόμους (τα ταξίμια), τα μακάμ, όπως κάνει εδώ η Maryam Saleh, σε ένα session στη Βηρυτό, η Faia Yunan με τον Κούρδο από τη Συρία βιρτουόzο στο ούτι Ari Jan από ένα homemade βιντεάκι στο Youtube, η Αιγύπτια Dina El Wedidi που αναζητεί με τη φωνή της το δικό της ταξίμι πάνω σε ηλεκτρονικά μοτίβα, οι Odo Ensemble που τραγουδούν ένα παραδοσιακό αιγυπτιακό νανούρισμα, η βασίλισσα του hip hop της Παλαιστίνης Shadia Mansour που από την Αγγλία ψάχνει τις καταγωγές της, ή η Σύρια Lynn Adib που μετά από μια jazz παιδεία στη Γαλλία αναζητά την Αραβία του σήμερα, κι αυτή βαθιά μέσα στην παράδοση.

Όλες και όλοι κινούνται πάνω στους δρόμους και τις κλίμακες της αραβικής μουσικής. Κάθε ένας εκφράζει διαφορετική διάθεση και συναίσθημα. Αποτελεί τη βάση για να κινηθεί ο καλλιτέχνης, τραγουδιστής, μουσικός, χορευτής ή και απλά ο κάθε συμμέτοχος της μουσικής αυτής πανδαισίας.

Τι μένει απ’ όλα αυτά με τις περίτεχνες αναζητήσεις της ανώτερης δημιουργίας, του θείου, της ευτυχίας εν τέλει; Ίσως η ελπίδα (Holm), που την τραγουδά η Emel Matlouthi, ότι ο κόσμος (ντουνιάς) μας θα γίνει καλύτερος, ή έστω ομορφότερος από τις μουσικές μας. Στο τελευταίο τραγούδι της συλλογής, τραγουδά κεντώντας πάνω από την Τύνιδα, την παλιά Καρχηδόνα, πόλη που δεσπόζει πριν την είσοδο στο σημερινό Μαγκρέμπ, τη χώρα των Βέρβερων ή πάλαι ποτέ Βάρβαρων, που θα μας απασχολήσει στις επόμενες αναζητήσεις μας.

- - -

00:00 Yemen Blues - Jat Mahibathi
05:43 Ofra Haza - Im Nin'Alu
07:49 Souad Massi - Le bien et le mal
10:45 Lena Chamamyan - Cha'am
14:04 Faia Younan - Baghdad
19:01 Natacha Atlas - Habibe
26:03 A-WA - Habib Galbi
29:23 Ari Jan & Faia Younan (live youtube)
31:02 Maryam Saleh - Wahabt Omri Lel Amal (Loustic Sessions)
38:14 Emel Mathlouthi - Naci en Palestina
42:17 Yasmin Levy - La Alegria
47:31 Souad Massi - Ghir Enta
52:36 Idir - A Vava Inouva
56:57 Soap Kills - Lost
59:38 Sting & Cheb Mami - Desert Rose
1:04:22 Ofra Haza - Shecharchoret
1:07:20 Shadia Mansour - Assalamu Alaikum
1:09:52 Ziad Rahbani - Aayesh Wahda Balak
1:15:33 Shadia Mansour - Ya Loz'l Ukhdurr_Al 3asheqeen
1:19:04 Faia Younan - Sada Mawalena
1:23:20 Fayrouz - Sa'alouny El Nas
1:26:51 Dina El Wedidi & Dj Totti - Ya Badr
1:30:28 Orange Blossom - Habibi (live)
1:36:03 Light in Babylon - Ya Sahra
1:38:37 Yasmine Hamdan - Hal
1:42:56 Lynn Adib - Hamam
1:49:10 ODO Ensemble - Nami Nami
1:53:19 Emel - Holm