Listen to the Painters

H μουσική των χρωμάτων Vol. 1

Ένας πίνακας και οι μουσικές του.  Ο Αναστάσιος Μπαμπατζιάς και ο Αντώνης Ξαγάς ξεκινούν μια σειρά κειμένων από τον Μπος και τον γεμάτο απολαύσεις κήπο του

Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων του Ιερώνυμου Μπος

The Garden of Earthly Delights - LeftΈτσι κι αλλιώς είναι δύσκολο να γράφεις για την τέχνη. Ανακαλούμε την εξυπνάδα που είχε πει ο Zappa, ότι το να γράφεις για μουσική είναι σαν να χορεύεις για αρχιτεκτονική, αλλά αν το καλοσκεφτούμε δεν μας μένει και άλλος ο τρόπος, όλες οι τέχνες ρίχνουν διαρκώς γέφυρες η μία στην άλλη, γέφυρες έμπνευσης αλλά και ερμηνείας σε ένα διαρκές παιχνίδι γέννησης και αναγέννησης της ανθρώπινης έκφρασης, είτε αυτή υλοποιείται μέσα από ένα τραγούδι, ένα κείμενο, μια κίνηση, μια ζωγραφιά, μια φωτογραφία, ένα φαγητό (γιατί όχι;). Η ζωγραφική και η μουσική αποτελούν ένα τέτοιο δίδυμο, αξεδιάλυτο μάλιστα. Κι ας μιλάμε για δύο φαινομενικά διαφορετικές τέχνες, με την μουσική να είναι πιο αφηρημένη και με μια πιο δυσδιάκριτη υλικότητα από την ζωγραφική η οποία πάντοτε ξεκινά από έναν άδειο καμβά (θέλετε τελάρο, θέλετε τοίχο, θέλετε οθόνη, θέλετε οτιδήποτε). Μολαταύτα, δεν είναι τόσο (ή μόνο) ότι από τον καιρό που η μουσική έγινε προϊόν χρειαζόταν πλέον και κάποιο οπτικό περιτύλιγμα, ένα εξώφυλλο. Ας αναλογιστούμε επίσης τα επίθετα που χρησιμοποιούμε στην μάταιη (εντάξει Frank!) προσπάθεια να περιγράψουμε τους ήχους, τα περισσότερα θα ταίριαζαν κάλλιστα και σε έναν πίνακα (για να μην πάμε και σε πιο στενά ζωγραφικούς όρους, "ιμπρεσιονιστικός" λόγου χάρη, όπως είχε χαρακτηριστεί π.χ. η μουσική του Debussy). Και ας θυμηθούμε εκείνη την ατάκα του μεγάλου Σατί που τον ήθελε να έχει μάθει περισσότερα για τη μουσική από τους ζωγράφους παρά από τους ίδιους μουσικούς.

Στα πλαίσια λοιπόν της αναζήτησης τέτοιων αισθητικών συγγενειών και αναλογιών, ξεκινάμε αυτή τη σειρά αφιερωμάτων σε πίνακες και σε μουσικές που έχουν εμπνευστεί από αυτούς. Με τον σκοπό να μην είναι προφανώς η εξάντληση του εκάστοτε θέματος, αλλά ένα έναυσμα για περαιτέρω θέαση και ακρόαση. Με πρώτη επιλογή μας, έναν από τους πιο επιδραστικούς πίνακες στην ιστορία της Τέχνης, με πρόσθετη αφορμή κιόλας ότι το 2016 είχε αφιερωθεί στα 500 χρόνια από τον θάνατο του Ιερώνυμου Μπος.

Τα χρώματα

Μια μικρή βιογραφία: Ο Ιερώνυμος Μπος γεννήθηκε το 1450 στο Χερτοχενμπος, πόλη της Ολλανδίας από την οποία πήρε και το όνομα του. Έζησε εκεί και διδάχτηκε τη ζωγραφική πιθανόν από τον πατέρα του. Είναι ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους της πρώιμης Αναγέννησης και ανήκει στην Φλαμανδική-Ολλανδική σχολή. Πέθανε το 1516.

Ο "Κήπος των Επίγειων" Απολαύσεων είναι ένα από τα πιο διάσημα έργα του και φιλοτεχνήθηκε το 1503-04 και όποιος θέλει να το δει από κοντά του συστήνουμε ένα ταξιδάκι στην Μαδρίτη και στο εκεί διάσημο μουσείο Πράδο. Πρόκειται για ένα τρίπτυχο όπου στο κεντρικό μέρος βλέπουμε να παρουσιάζεται μία κατάσταση στην οποία ο άνθρωπος ζει και απολαμβάνει όλες τις πιθανές και απίθανες ηδονές που ο κόσμος μπορεί να του προσφέρει. Όλα είναι πλούσια και σε άνθηση. Όλα τα σύμβολα της κινητικότητας της ζωής και της χαράς που αυτή μπορεί να προσφέρει είναι παρόντα. Τα φρούτα, τα φυτά, η άκρατη σεξουαλικότητα (η κινητήριος δύναμη της ζωής), τα ζώα και πρωταγωνιστής ο άνθρωπος. Η αίσθηση αυτή της αιώνιας αεικίνητης ομορφιάς εντείνεται από τα πλαστικά στοιχεία φυσικά, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο αναπτύσσεται κατασκευαστικά η εικόνα που απαρτίζεται από τη σύνθεση, το σχήμα, το χρώμα.

The Garden of Earthly Delights - CenterΜια από τις ιδιαιτερότητες του Ιερώνυμου έχει να κάνει με την πυκνότητα των στοιχείων αυτών. Σπάνια θα συναντήσουμε κάτι ανάλογο εκείνη την εποχή. Απερίγραπτη πληθωρικότητα πραγμάτων που τοποθετούνται οργανικά και αρμονικά μέσα στο τελάρο με λεπτότητα και ακρίβεια, με τρόπο θαυμαστό. Παρατηρεί κανείς μια συμμετρία που λειτουργεί ως συνθετική βάση, αλλά πάνω της χτίζονται και τοποθετούνται όλες αυτές οι μικρολεπτομέρειες που ενεργοποιούν τη σύνθεση. Αν επιχειρήσει να δει κάποιος το έργο με ματιά «αφαιρετική», δηλαδή μόνο ως σχηματικές και χρωματικές διατάξεις μέσα σε ένα πλαίσιο, ίσως να μπορέσει να θυμηθεί ακόμα και τον Μιρό, έναν σπουδαίο ζωγράφο του 20ου αιώνα και συγκεκριμένα τη σειρά των «αστερισμών» του, που χωρίς να περιγράφουν ουσιαστικά τίποτα ρεαλιστικό διακατέχονται από μια συγγενική με τον Μπος πολυπλοκότητα και πληθώρα.

Τα χρώματα είναι κυρίως καθαρά και φωτεινά. Πράσινα και γαλάζια (τα χρώματα της Γης) και επάνω τους κινούνται μικρότεροι όγκοι κόκκινων, κίτρινων και άλλων. Χρώματα δηλαδή που συντελούν στην ανάδειξη αυτής της άκρατης «άνοιξης» της ζωής.

The Garden of Earthly Delights - RightΩραία όλα αυτά αλλά αν νομίζεται ότι στ' αλήθεια έχουμε να κάνουμε με την τελειότητα, με ένα παραδείσιο όνειρο θερινής νυκτός, μάλλον γελαστήκατε. Ο Ιερώνυμος δε θέλει να μας αφήσει ανεξέλεγκτους και χωρίς ανησυχίες, όχι, αν το καλοσκεφτεί κανείς το κεντρικό μέρος είναι μάλλον φαντασίωση, μια ουτοπία, μια μακάρια μαστούρα του ανθρώπου που μπορεί να εμπεριέχει και στοιχεία σαρκαστικά, περιπαικτικά έως και διακριτικώς σαδιστικά. Το πρώτο μέρος του τρίπτυχου μας παρουσιάζει την απαρχή του ανθρώπου έτσι όπως τη γνωρίζουμε από τη θρησκεία, δηλαδή τον Θεό με τον Αδάμ και την Εύα στην Εδέμ. Το τρίτο μέρος φανερώνει περίτρανα ότι όλα είναι μια κουρτίνα, μια κρούστα από ζαχαρωμένη ομορφιά που αν ο άνθρωπος αποφασίσει να την ασπαστεί θα έχει δυσοίωνο μέλλον. Θα καταλήξει σε ένα δυσβάσταχτο και ατέλειωτο μαρτυρικό κόσμο. Σουρεαλιστικό και φρικαλέο πέρα από τα ανθρώπινα μέτρα. Όπως καταλάβατε το τρίτο μέρος απεικονίζει την κόλαση. Τα χρώματα είναι ολοφάνερα πιο «βρώμικα». Καφετιά, γκριζαρισμένα, μουντά. Τα φωτεινά μέρη της σύνθεσης δεν είναι πιο παρήγορα, το φως που εκπέμπουν είναι απόκοσμο, έντονο για να ενοχλεί τη δύστυχη ψυχή που θα βρεθεί εκεί. Φρυχτό οδυνηρό και αρρωστημένα άσπρο. Και εκεί πάλι βρίσκεται ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος που υπομένει την πιο ξέφρενη ΝτεΣαντική φαντασία. Ίσως μια ζοφερή υπενθύμιση της κατάληξης της ανεξέλεγκτης λαιμαργίας του. Έχω όμως την εντύπωση ότι ο Μπος δεν ήταν ένας φανατικός συντηρητικός θρησκόληπτος που θέλει να ρίξει με μανία τους αμαρτωλούς στο πυρ το εξώτερο. Μπορεί να θέτει τα ερωτήματα στον ίδιο του τον εαυτό, να εξορκίζει με ένα τρόπο τις δικές του (μάταιες;) εκρηκτικές φαντασιώσεις και παραισθήσεις. Όλα αυτά είναι μια νύξη. Ένα χιουμοριστικό ερωτηματικό σχετικά με την ύπαρξη. Οι ερμηνείες και οι αλληγορίες του Μπος είναι ούτως ή άλλως ανοιχτές...

Η μουσική

Είναι δυο, είναι τρεις ίσως είναι (εντάξει υπερβολή) χίλιοι δεκατρείς οι μουσικοί οι οποίοι εμπνεύστηκαν κάποια στιγμή με κάποιο τρόπο από τον περίφημο πίνακα του Μπος, τούτο το διαβόητο τρίπτυχο αχαλίνωτης έως και νοσηρής φαντασίας, που έχει τον παράδεισο στο κέντρο και την κόλαση στα δεξιά (χοχο). Να είναι το πάντα επίκαιρο του θέματος, το σύμπαν οδύνης και ανθρώπινου πόνου που απεικονίζει; (θυμάμαι παραλληλισμούς με τον Μπος όταν είχαν αποκαλυφθεί τα αμερικανικά βασανιστήρια στο Αμπού Γκράιμπ). Η αλλόκοτα "αφύσικη" αισθητική δυναμική του; Οι ατελείωτοι και επιδεκτικοί κάθε ερμηνείας συμβολισμοί που εμπεριέχει; Όλα αυτά μαζί;

Dead Can Dance - AionΟι μουσικές αναφορές πάντως ξεκινούν ήδη από τις αναπαραστάσεις μέσα στον ίδιο τον πίνακα, όπου ανακαλύπτουμε μια πλειάδα μουσικών οργάνων, διόλου "αθώων", κάποια χρησιμοποιούνται και σαν όργανα βασανιστηρίων (όχι δεν εννοώ ...ακουστικά μόνο), ενώ οι μελετητές των συμβολισμών σημειώνουν ότι την εποχή εκείνη τα μουσικά όργανα έφεραν σαφή ερωτικά υπονοούμενα (και δεν αναφέρονται μόνο στα ...φαλλικού σχήματος πνευστά), η δε λαγνεία (θανάσιμο αμάρτημα ως γνωστόν) αποκαλούνταν "μουσική της σάρκας". Επιπλέον, μέσα στον πίνακα υπάρχει αυτή καθαυτή "πραγματική" μουσική. Πριν από λίγα χρόνια, μια μπλόγκερ, με τον μεγεθυντικό φακό στο χέρι και μπόλικη επιμονή, "ανακάλυψε" στον εχμμμ ποπό μιας γυμνής ανθρώπινης φιγούρας σύμβολα μουσικής σημειογραφίας των καιρών εκείνων, μια μελωδία δηλαδή του κ...ώλου κατά κυριολεξία. Η συνέχεια ήταν αναμενόμενη, έγινε απόπειρα μεταγραφής (με κάμποση δόση φαντασίας) σε σημερινές νότες και το 27 δευτερολέπτων αποτέλεσμα βαφτίστηκε από άλλους "Butt music" και από άλλους "Sinner's hymn" και ακούγεται κάπως έτσι. Όχι και πολύ σπουδαίο ε;

Αυτοί που θα προσεγγίσουν το έργο πιο πιστά, σχεδόν κατανυκτικά θα είναι οι Dead Can Dance. Κατ' αρχάς θα ονομάσουν το πρώτο τους αξέχαστο EP, εκεί πίσω στα 1984 "Garden of the Arcane Delights" (με το "In power we entrust (the love advocated)" να στέκει ακόμη σαν ένα από τα καλύτερα τους τραγούδια). Κι αν εκεί η επίδραση του Ιερώνυμου ήταν ακόμη κάπως arcane, απόκρυφη δηλαδή, λίγα χρόνια αργότερα στο "Aion", κάπου εκεί που ξεκινούσαν τη μεταστροφή τους προς τις μουσικές του κόσμου, θα επιλέξουν μια λεπτομέρεια του κήπου για το εξώφυλλο, ενώ και ο ίδιος ο δίσκος σε βάζει σε ένα κλίμα μεσαιωνικό (όπως προφανώς το αντιλαμβανόμαστε σήμερα!), ξανακούω π.χ. το "The promised womb", το οποίο λειτουργεί έως και σαν ...τηλεμεταφορά.

Pearls Before Swine - One Nation UndergroundΜια λεπτομέρεια από το πλαίσιο της Κόλασης κοσμεί και το εξώφυλλο του One nation underground", του πρώτου δίσκου των "μηδέ βάλητε τους μαργαρίτας υμών έμπροσθεν των χοίρων", των Pearls Before Swine δηλαδή (ήδη μία βιβλική αναφορά!), εκείνης της σπουδαίας ψυχεδελικής (με κάθε έννοια του όρου) αμερικανικής μπάντας. Κάτι το οποίο θα μιμηθούν δυο χρόνια αργότερα οι Deep Purple στον ομώνυμο δίσκο τους, την εποχή που ψάχνονταν κάπου στο τρίγωνο φολκ, ψυχεδέλειας και χάρντ ροκ, σε ένα έργο το οποίο στις πάντοτε ευαίσθητες σε θέματα σχετικά με τον Ύψιστο ΗΠΑ προκάλεσε αντιδράσεις ακριβώς λόγω του εξωφύλλου και των δήθεν αντι-θρησκευτικών μηνυμάτων του.

Από την ίδια Κόλαση εμπνέονται (δεν θα ήταν περίεργο κάτι διαφορετικό;) και οι Ελβετοί μεταλλικοί ιππότες Celtic Frost στο κομβικό για πολλές μετέπειτα εξελίξεις του είδους "Into The Pandemonium", αντάξιο των σκοτεινών γεννημάτων του Μπος, ενώ κομμάτια του πίνακα συναντούμε και σε μέρη απροσδόκητα όπως το "Dangerous" του Michael Jackson ή σε ένα σινγκλάκι των γερμανών πανκ του ...κατεστημένου Die Toten Hosen με τον ...φιλοσοφημένο τίτλο "Kein Alkohol (ist auch keine Lösung)" (χικ, χικ, και το καθόλου αλκοόλ δεν είναι κι αυτό λύση), ενώ πιο αναμενόμενα επιλέγεται για το εξώφυλλο του δίσκου του γνωστού παραγωγού και μουσικού δεξιοτέχνη του hurdy-gurdy Ethan James με τον παιγνιώδη τίτλο "A Garden of Hurdy-Gurdy Delights".

Deep PurpleΗ επιρροή όμως του πίνακα στην μουσική δεν περιορίστηκε απλά στο εικαστικό μέρος έμεινε μόνο στα εξώφυλλα, αλλά έδωσε σπίθα έμπνευσης για την αυτή καθαυτή μουσική δημιουργία. Ξεκινώντας από τον χώρο της κλασικής μουσικής, συναντάμε εκεί μία ολάκερη συμφωνία αφιερωμένη με τίτλο "Jérôme Bosch", υπογραφής του Serge Nigg, ενός όχι ιδιαίτερα γνωστού έξω από τον μικρόκοσμο των ρεκτών του είδους συνθέτη, μαθητή του μεγάλου Olivier Messiaen, ο οποίος όπως μας λέει και ο ίδιος (αλιευμένο από το ενδιαφέρον βιβλίο του Φαίδωνα Πατρικαλάκη "Η ζωγραφική της μουσικής, η μουσική της ζωγραφικής") προσπάθησε να αποδώσει μέσα από μια ονειρική ατμόσφαιρα "μια ευρηματικά παράλογη σύλληψη σε τέτοιο βαθμό ώστε να θεωρείται σήμερα ένα από τα σημαντικότερα δείγματα του σουρεαλισμού".

Από τον σουρεαλισμό στην ψυχεδέλεια είναι ένας ...μπάφος δρόμος, δεν είναι λοιπόν τόσο περίεργο ότι κάμποσα σχήματα του είδους άντλησαν ιδέες από το έργο του Ολλανδού δάσκαλου (για τον οποίο και οι κακές και βασικά ανυπόστατες γλώσσες της εποχής έλεγαν ότι ζωγράφιζε υπό παραισθησιογόνα επήρεια). Έτσι αναφέρουμε χαρακτηριστικά τους Arzachel ή αλλιώς Uriel ή αλλιώς "εκείνη η μπάντα από την οποία ξεκίνησε την πορεία του προς το Κάντερμπερυ ο Steve Hillage" το 1969 γράφουν το καταπληκτικό psych-hard rock γωνία "Garden Of Earthly Delights" ενώ το 1967 οι στην πραγματικότητα ακατάτακτοι United States of America (με πολλούς να τους θέτουν στην γενεαλογία ακόμη και της ηλεκτρονικής μουσικής) ακολουθούν ανάλογο πνεύμα αλλά διαφορετικό δρόμο στο επίσης έξοχο "The Garden of Earthly Delights".

Με πιστότητα στον τίτλο αυτό, "The Garden of Earthly Delights" δηλαδή, συναντούμε πολλούς ακόμη καλλιτέχνες από τον ιδιόρρυθμο Snakefinger, έναν τύπο από την ευρύτερη παρέα των Residents (καταλαβαίνετε τώρα), τους "θα μπορούσαν να είναι σπουδαιότεροι" XTC σε μια όχι και πολύ σπουδαία στιγμή του (από τον δίσκο Oranges & Lemons), τους SPK όπου ο κήπος των επίγειων απολαύσεων θα είναι ένα από τα "βυζαντινά λουλούδια" στο "Zamia Lehmanni", μέχρι να φτάσουμε στην σύγχρονη κιθαρωδό Josephine Foster και τους doom μεταλλάδες Cathedral οι οποίοι βάφτισαν έναν δίσκο τους "Garden Of Un-Earthly Delights".