Σημεία, μύθοι και τέρατα #8


dog 1"Το σούρουπο πέφτει στην εθνική οδό. Χίλια δυο χρώματα απλώνονται στον ουρανό αλλά το παρόν κείμενο αποφεύγει να εκφέρει γνώμη περί αυτών, επιδεικνύοντας μια αξιοπρόσεκτη Προυστική επίγνωση. Για χάρη της σχηματιζόμενης σκηνής, ας ζουμάρουμε κατευθείαν στον σκύλο, μια διασταύρωση γκριφόν-κανίς με άσπρο τρίχωμα, προσφάτως κουρεμένο. Ο σκύλος κόβει βόλτες σ' ένα ξεραμένο χωράφι που χωρίζεται στα δυο από την εθνική οδό. Ανθρώπινη ψυχή δεν υπάρχει για δείγμα σ' αυτό το μέρος αλλά και σε ακτίνα αρκετών χιλιομέτρων - εκτός φυσικά από τους επιβάτες και τους οδηγούς των οχημάτων, τα οποία πηγαίνουν τόσο γρήγορα ώστε κανείς δεν προλαβαίνει να ρίξει το βλέμμα του στον τετράποδο βολταδόρο.

Ο οποίος, καθώς εξερευνά την περιοχή γύρω από μια μεγάλη πέτρα, βρίσκει ένα σκουριασμένο κονσερβοκούτι. Πριν προλάβει καλά καλά να το μυρίσει, ακούγεται μια φωνή:

"Ρόκυ, Ρόκυ, γύρνα πίσω! Πού είσαι;"
Το σκυλάκι τινάζεται από την έκπληξη, αρχίζει να γαβγίζει μανιωδώς, κοιτάει ολόγυρα, δε βλέπει κανένα. Η φωνή ξανακούγεται, το ίδιο επιτακτική... καμιά αμφιβολία, είναι το αφεντικό, δηλαδή η φωνή του αφεντικού του, γιατί από τον ίδιο ούτε δείγμα στον ορίζοντα.

"Πώς με βρήκες εδώ πέρα; Και που είσαι;": αυτό θέλει να πει ο Ρόκυ, αλλά φωνή δεν έχει, γι' αυτό γαβγίζει, γαβγίζει, γαβγίζει. Στο μεταξύ ο ήλιος έχει χαθεί και στον ουρανό απομένουν να κάνουν βάρδια μόνο οι δορυφόροι."

Το έναυσμα του παρόντος κειμένου είναι ένα μηχανάκι το οποίο φοριέται στο κολάρο του κατοικίδιου και με τη βοήθεια της γνωστής τεχνολογίας GPS, δίνει συνεχές στίγμα στην ειδική οθόνη του αφεντικού, για το πού βρίσκεται το ζώο. Σύντομα προβλέπεται να κυκλοφορήσει και μια παραλλαγή του ίδιου κολάρου η οποία θα επιτρέπει στον ιδιοκτήτη του ζώου να επικοινωνήσει μαζί του από... το κινητό του τηλέφωνο.


dog 2Η εν λόγω εφεύρεση καταλαμβάνει εύκολα μια υψηλή θέση στην κατάταξη των συσκευών οι οποίες με ένα σμπάρο εξολοθρεύουν όχι ένα, αλλά πολλά τρυγόνια - τα οποία όλο και πιο πολύ τις τελευταίες δεκαετίες έχουν να κάνουν με ανάγκες όχι πρακτικής, αλλά ψυχολογικής και υπαρξιακής υφής. Στη συγκεκριμένη περίπτωση εξαργυρώνονται, μεταξύ άλλων, ο φόβος απώλειας της ιδιοκτησίας κι η ανάγκη ελέγχου της από απόσταση, δυο άκρως επικερδείς τομείς εκμετάλλευσης της εποχής μας.

Τώρα, θα μου πείτε, ποιος θα το πάρει το μηχανάκι, άντε δυο τρεις κολλημένοι, γιατί να του δώσουμε τόση σημασία; Μα ακριβώς γι' αυτό: επειδή πλέον μόνο ότι επιμένει να μεταφέρει μια εύκολα αναγνωρίσιμη χροιά εκκεντρικότητας είναι ικανό να μας δείξει πράγματα που ειδάλλως θεωρούμε δεδομένα. Παρένθεση: Ας μην ξεχνάμε ότι και το ίδιο το εκκεντρικό παραμένει μια σταθερή αξία στις καπιταλιστικές επενδύσεις, τόσο που από καιρό έχει γίνει κι αυτοσκοπός για πληθώρα προϊόντων: διότι με τις εκκεντρικούρες στην αρχή τα παίρνεις από τους "διαφορετικούς", αλλά μετά για μια ολόκληρη ζωή από τους υπόλοιπους. Κλείνει η παρένθεση.

Οπότε, το GPS κολάρο του σκύλου έχει από μια άποψη ανησυχητικά πολλές ομοιότητες με το κινητό τηλέφωνο και την αυθόρμητη ανάγκη να το σηκώσεις κάθε φορά που χτυπάει (γιατί κι αν δεν το κάνεις, θα σε πιάσει αργότερα ο από μηχανής θεός με τη μορφή του voice mail). "Πάρε με μόλις φτάσεις", λέει η μαμά στο παιδί της κι έτσι ξορκίζει μια και καλή την υποψία ότι τούτη η οικογενειακή σχέση μπορεί και να μη φτάσει ποτέ κάπου.

Όπως μπορούν να σας αναλύσουν καλύτερα οι επαγγελματίες του μάρκετινγκ, η οικονομία των απαρχών του εικοστού πρώτου αιώνα χαρακτηρίζεται από την υποτιθέμενη επανάσταση του καταναλωτή/αποδέκτη, ο οποίος μπήκε μια και καλή στη θέση του παραγωγού. Λέω υποτιθέμενη εδώ, γιατί η επανάσταση έχει να κάνει με την ροή του πολιτισμικού προϊόντος - τα χρήματα εξακολουθούν να προτιμούν το μονόδρομο από την τσέπη του καταναλωτή στον τραπεζικό/μετοχικό λογαριασμό του διανομέα (για να μη μιλήσουμε καν για πιο άϋλα αγαθά, όπως τα προσωπικά δεδομένα). Πλέον, όλοι μπορούν να γίνουν δημοσιογράφοι, μουσικοί, φωτογράφοι - αρκεί να έχουν τα κατάλληλα προγράμματα και codecs στο κομπιούτερ τους. Έχουμε, λοιπόν, την απόλυτη δικαίωση του ερασιτέχνη, ο οποίος σηκώνει το μεσαίο δάχτυλο στους επαγγελματίες μια κι αυτός μπορεί να κάνει ό,τι κι αυτοί - και δεν φαίνεται να τον ενοχλεί καθόλου το ότι όχι μόνο δεν πληρώνεται γι' αυτό, αλλά αντίθετα η ροή των χρημάτων του καθορίζεται όλο και πιο πολύ από τη ροή των οπτικών ινών.


dog 3Σ' αυτόν τον αγγελικά πλασμένο κόσμο, οι ίδιοι οι καταναλωτές που στον ελεύθερο χρόνο τους ανοίγουν με τα ηλεκτρονικά κλειδιά τους τον παράδεισο του άκρατου ερασιτεχνισμού, στις δουλειές τους όλο και περισσότερο στριμώχνονται στο καλούπι του άκρατου επαγγελματισμού. Αν κάποτε η θέα ενός beeper στη ζώνη κάποιου κουβαλούσε συνειρμούς κάποιων σημαντικών καθηκόντων, τώρα ακόμα και η τελευταία γραμματέας (με όλο το σεβασμό για το επάγγελμα) πρέπει να είναι εκπαιδευμένη στις εντολές εξ' ουρανού που -χωρίς προειδοποίηση- καβαλάνε τα ηλεκτρόνια της οπτικής ίνας και προσγειώνονται σε κάποια οθόνη. "You have 12 new messages", "You have 2 new buddies in your network", "You have a meeting over 10 minutes : OK/ Remind me later" κ.ο.κ. Μηχανάκια κάθε είδους, PDA, κινητά, laptop, όλα παίζουν στην υπηρεσία του αενάως μετακινούμενου οικόσιτου των εταιριών. Τόσο έχει εισχωρήσει αυτός ο επαγγελματισμός που (όπως μας δείχνουν οι πρωτοπόρες βόρειες χώρες) σε λίγο η διαφορά μεταξύ της διοργάνωσης ενός επαγγελματικού μήτινγκ κι ενός καφέ με το κολλητάρι θα είναι μόνο το checkbox "private" στην οθόνη.

Ο Φουκώ μας ανέλυσε τις ιδέες του για το Πανοπτικόν, τη φυλακή όπου όλοι οι τρόφιμοι είναι ορατοί για τον φύλακα, ενώ ο φύλακας δεν είναι ορατός για κανένα. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, το Πανοπτικόν αποτελεί μια εύχρηστη μεταφορά για το πώς πολλές κοινωνικές δομές καταφέρνουν και βάζουν σε ισχύ τη δύναμή τους, σε σχέση με τον άνθρωπο. Δανειζόμενοι την επιτυχημένη παρομοίωση, μπορούμε να πούμε ότι τη θέση του φύλακα την έχει πάρει ο αέναα περιστρεφόμενος δορυφόρος. Κι ότι ο τρόφιμος είναι ο μέσος πολίτης, ο οποίος ζει στον καπιταλιστικό επί γης παράδεισο, όπου ως καταναλωτής θεωρείται ως απόλυτα ελεύθερος να επιλέξει ό,τι τραβάει η ψυχούλα του. Το μόνο που τούτος ο "τρόφιμος" δεν μπορεί να αγνοήσει (είτε λόγω επαγγελματικού/κοινωνικού καθήκοντος, είτε λόγω φύσης) είναι ο ήχος του τηλεφώνου που χτυπάει, το 'μπιπ' από το νέο μήνυμα. Όπου κι αν είναι, όποιο δρόμο κι αν ακολουθούν οι σκέψεις του, όσο μακριά από το αφεντικό και να ξέκοψε, ο ήχος που χτυπάει χωρίς προειδοποίηση είναι γραφτό να τον ακολουθεί κατά πόδας.


dog 4Ώσπου φτάνει μια στιγμή όπου αυτός ο ήχος γίνεται ο ίδιος ο από μηχανής θεός - με την έννοια του άϋλου κειμένου το οποίο φτάνει από το πουθενά και λυτρώνει τον άνθρωπο από την υπόγεια πλην επιτακτική ερώτηση του πώς να γεμίσει το επόμενο λεπτό της ζωής του. Αν το δείτε έτσι, ίσως καταλάβετε κάτι παραπάνω για το γνωστό άγχος εκείνου που τσεκάρει το mail του κάθε τρεις και λίγο. Σα να λέμε ότι ο Ρόκυ της εισαγωγικής ιστοριούλας ερμηνεύει τις σιωπές του κολάρου σαν την αγωνία για την τύχη του αφεντικού του - και ξέρετε τώρα πόσο κόλλημα έχουν τα σκυλάκια σ' αυτόν τον τομέα.

Μια ενδιαφέρουσα τροπή αυτού του deus-ex-machina χαρακτήρα είναι η εξής: διάβαζα προ καιρού για μια πιλοτική έρευνα στο Μετρό του Λονδίνου, στη διάρκεια της οποίας δοκιμάστηκε μια νέα μέθοδος για την καταπολέμηση των παραβατών της κοινής τάξης στους υπόγειους σταθμούς. Όταν κάποιος από αυτούς τους παραβάτες εντοπίζεται μέσα από τις γνωστές κάμερες, κάποιος από τους φύλακες στην αίθουσα παρακολούθησης τον κράζει μέσω των ηχείων. Το ενδιαφέρον της όλης υπόθεσης είναι ότι το κόλπο φαίνεται να δουλεύει κι οι παραβάτες τα χάνουν όντως με το που τους τη λέει ο από μηχανής φύλακας.

Διότι αν παλιά η φωνή της νουθέτησης έβγαινε από το στόμα του παπά, του δασκάλου, του χωροφύλακα ή απλά της τυχαίας γιαγιάς, τώρα βγαίνει από τα ηχεία, παραμορφωμένη, ενισχυμένη, προσθέτοντας άλλη μια διάσταση στη δύναμή της από το γεγονός ότι δεν έχει πρόσωπο. Αλλά και να είχε, πόσοι άραγε θα ήταν σε θέση να εξουδετερώσουν την επιρροή του, ή έστω να το αποκωδικοποιήσουν;

22/12/06