Ένας ποπ σταρ στο ιερό μας υπόγειο

Κατηφορίζοντας την Ερμού από Σύνταγμα προς Μοναστηράκι κι ύστερα μπαίνοντας στα στενά της Πλάκας, ή ακολουθώντας τον πεζόδρομο της Ηφαίστου προς Θησείο, πνίγεσαι στις κάθε λογής τουριστικές ατραξιόν. Μπλουζάκια “I Love Greece”. Κούπες με μαιάνδρους. Τσολιαδάκια. Καρτ-ποστάλ. Μινιατούρες της Ακρόπολης. Ανάμεσα στα πολλά, να και τα μουσικά σταντ, συνήθως υπό την ιδιόχειρη επιγραφή “Syrtaki (ή Bouzouki) Dance” και ζωντανό κράχτη το θέμα απ’ την ταινία “Zorba The Greek” να παίζει επαναληπτικά. Συφιλιάζεσαι. Όμως σου περνάει βλέποντας τους τουρίστες να σου χαμογελούν, βγαίνει από μέσα ο θαμμένος καλός εαυτός σου και τους το ανταποδίδεις.

Η ευγενική δύναμη που μπορεί επομένως να καταστήσει ένα υπερβολικά απλό μουσικό κομμάτι οικουμενικό δεν γίνεται να ελεγχθεί ποτέ πλήρως. Ειδάλλως δεν θα ήταν αυτή που καταλαβαίνουμε. Συχνά εξοστρακίζεται στις υπερβολές του καταναλωτισμού, στην στερεότυπη λαοφιλία κι ανά πάσα στιγμή ρέπει εύκολα προς ένα φαινομενικά άθλιο κιτς. Εξάλλου η ποπ κουλτούρα πάντοτε αργούσε να αναγνωρίσει την ασχήμια που ανυποψίαστα κάποτε κυοφόρησε και γέννησε.

Βέβαια, δεν βαρύνει τον Μίκη Θεοδωράκη, όπως και κανέναν συνθέτη, ούτε το πού έχει φτάσει σήμερα η συγκεκριμένη σύνθεσή του, το ότι μετατράπηκε σε ευτελές αναμνηστικό δηλαδή –άσε που είναι τεράστια η κουβέντα για το αν αυτό είναι κακό, κι έχει νόημα κυρίως σαν κουβέντα διότι φυσικά και δεν είναι–, ούτε το πώς έφτασε εκεί. Έχει ωστόσο ευθύνη για την απίστευτη αναπαραγωγή που της έκανε ο ίδιος. Γενικότερα η επανάληψη κι η παραλλαγή στον Θεοδωράκη παίρνει από νωρίς μεγάλες διαστάσεις που αν τις κάναμε κριτήριο θα εγκαταλείπαμε το κείμενο εδώ (ή έστω λίγο παρακάτω). Όμως δεν τις κάνουμε.

Το αναμνηστικό επομένως, με την ευθεία έννοια τού κάτι για να μην ξεχνώ κάτι άλλο, είναι ένας παράγοντας που συνδέει τελεσίδικα τον Μίκη Θεοδωράκη με τη συλλογική συνείδηση του μέσου, καθημερινού ανθρώπου. Σύνδεση που όλοι μας έχουμε αντιληφθεί. Μα δεν είναι ο ισχυρότερος. Χωλαίνει μπροστά στη μοναδική ενσωμάτωση μέσα στα πεπραγμένα τού συνθέτη ολόκληρων κεφαλαίων της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας (μετά το δεύτερο μεγάλο πόλεμο). Η οποία λαμβάνει χαρακτηριστικά βιωματικής νομοτέλειας και στράτευσης. Εμφύλιος, μετανάστευση, διώξεις για το φρόνημα, πολιτική αστάθεια, χούντα, μεταπολίτευση κ.ά. είναι αλληλένδετα με την πολιτικοκοινωνική διάσταση του Θεοδωράκη, μεταπηδώντας άμεσα απ’ το επίπεδο του ιστορικού συμβάντος στο αντίστοιχο δικό του μουσικό. Εν γένει αυτούσια κι όπως ακριβώς συνέβησαν, έχοντας ήδη (αλλά και δημιουργώντας εκ νέου) διλλήματα, αμφιταλαντεύσεις, κρίσεις, διαφωνίες, τραυματισμούς κι ενίοτε θάνατο.

Ο Μίκης Θεοδωράκης δεν ξεχώρισε ό,τι πίστευε για τον άνθρωπο και την κοινωνία απ’ την εκάστοτε γραφή του. Αντιθέτως, έχρισε τα πιστεύω του σε θέση συνοδηγού και πορεύτηκε υπό ιδιότυπη συμμαχία μαζί τους που αρκετές φορές κάθε άλλο παρά ήρεμη ήταν. Με είχε εκπλήξει όταν το ’83, εποχή αρκετά ασφαλής για την αριστερά και σίγουρα μακριά απ’ τις τραγικές εξελίξεις στις χώρες του υπαρκτού σοσιαλισμού που έμελλε να έρθουν λίγο πιο μετά, ο Θεοδωράκης δούλεψε στην καντάτα «Κατά Σαδδουκαίων Πάθη» με τη μεγάλη ποίηση του Μιχάλη Κατσαρού - παθιασμένη κι επαναστατική αυτή, στοχοποιούσε την οποιαδήποτε εξουσία φτύνοντας κατάμουτρα αλήθειες που επιμένουν να πονάνε καθότι ισχύουν στο έπακρο. Ο χώρος γεμίζει ανατριχίλα διαβάζοντας και τώρα τους στίχους π.χ. στο ποίημα «Στο Νεκρό Δάσος», είτε είναι κανείς είτε δεν είναι κομμουνιστής, και πόσο μάλλον όταν είναι.

Στην πορεία του χρόνου, ο Μίκης Θεοδωράκης επέστρεφε συνέχεια σε παλιότερες δουλειές του. Λες και δεν αποδεχόταν το οριστικό κλείσιμό τους κάτω από συγκεκριμένους όρους και τρόπους (όπως γίνεται σε κάθε ηχογραφημένο δίσκο που τίθεται προς κοπή και κυκλοφορία) μα επεδίωκε τη διαρκή επανεξέταση, ειδικά στις συναυλίες, τη νέα προέκταση, τον εξ αρχής οραματισμό, ίσως και τον διαφορετικό σε κάποιες περιπτώσεις, και με άλλους ερμηνευτές, μουσικούς κι ενορχηστρώσεις. Κι οι φορές που στη δισκογραφία του χρειάστηκε για τις συντηρητικές της ιδιότητες τη ναφθαλίνη ήταν λίγες. Αν πάντως δεν λειτουργούσε με βάση τούτη την πεποίθηση, και με την κατανόηση ότι κάθε αναθεώρηση ενέχει το εκ του μηδενός ρίσκο που πιθανόν να αποβεί καταστροφικό, δεν θα είχαμε εκείνο το διπλό άλμπουμ με την Αλέξια το ’98.

Θα μιλήσω λίγο πιο ειδικά πάνω στο κομμάτι «Το Γελαστό Παιδί». Γιατί συναντούμε σπανιότατα στην Ελλάδα τραγούδι στο οποίο να επιτεύχθηκε σε τόσο απόλυτο βαθμό όσο στο εν λόγω η σταδιακή αναπροσαρμογή του αρχικού, κι άρα βασικού, νοήματός του ανάλογα με τις προκύπτουσες περιστάσεις και τις γενιές. Ώστε τελικά το νόημα να υψώνεται σήμερα μεγαλύτερο κι απ’ το τραγούδι καθαυτό. Ξέρεις ποιος σκότωσε το παιδί; Ερώτημα αιματώδους ρεαλισμού που απαντάται στον ανακριτή μονάχα συγκεκριμένα. Για μας ωστόσο οι απαντήσεις είναι πολλές. Το σκότωσαν οι δικοί μας - κατά τη μετάφραση του Βασίλη Ρώτα στον Ιρλανδό ποιητή Μπρένταν Μπίαν, κατά τα λοιπά αλκοολικού όμως με τη διαύγεια να εμπνευστεί το μοναδικό απόφθεγμα «Δεν υπάρχει κακή δημοσιότητα εκτός από τη νεκρολογία σου». Μετά οι εχθροί μας. Οι φασίστες αργότερα. Αύριο κάποιοι καινούργιοι δολοφόνοι που ακόμα δεν τους ξέρουμε. Πρόκειται περί αυτοτροφοδοτούμενου φαινόμενου. Που η διαδοχή του άργησε δεκαετίες, αναφέρομαι στο «Σιγά Μην Κλάψω» που έβγαλαν οι Γιάννης Αγγελάκας Και Οι Επισκέπτες το ’05 και που μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα σχεδόν ταυτίστηκε με τον αντιφασισμό, ταύτιση που επίσης ξεπέρασε το τραγούδι.

Αν ακούσεις μία φορά την περίφημη συναυλία στο «Κεντρικόν», ξεμπέρδεψες! Εισαγωγή με την ορχήστρα του Μανώλη Χιώτη. Προαναγγελία κάθε κομματιού απ’ την Μάρω Κοντού. Το τρακ του Γρηγόρη Μπιθικώτση κ.λπ. Παλιό πράγμα, κιτς και με τα πραγματικά δεδομένα του, εντούτοις το πρόβλημα δεν αφορά τόσο στο πώς έτρεχαν οι συναυλίες τότε, εκτιμώ πολύ φυσιολογικά, όσο στο ότι αναδύει ως τέτοια μία απίστευτη ευταξία παρόλο που οι καιροί κυριολεκτικά σιγόβραζαν.

Απ’ τα συμφωνικά έργα του Θεοδωράκη όσα ακριβώς δεν είναι του σαλονιού έχουν την απόσταση που τα ξεχωρίζει απ’ τα υπόλοιπα. Θα προτείνω λ.χ. την άγνωστη «Ραψωδία Για Βιολοντσέλο Και Ορχήστρα» (την εξέδωσε η Coviello το ’06). Ό,τι σχετικό κι αν έχετε διαβάσει εντούτοις, η όποια καινοτομία του συνθέτη ανιχνεύεται περισσότερο σε κύκλους τραγουδιών όπως οι πρώιμοι «Λιποτάκτες», που ηχογράφησε το ’60 με ερμηνευτή τον εαυτό του, κι αρκετά πιο μετά «Η Μπαλάντα Του Μαουτχάουζεν». Όπου παίρνουμε μια γεύση και για το προς πού αλλού θα μπορούσε να ’χε κατευθυνθεί ό,τι συνηθίζουμε στις μέρες μας να αποκαλούμε έντεχνο. Οξύμωρη διαπίστωση, όντως. Αφού τελικά κι η στενή, ζημιογόνα έκβαση του τελευταίου, που καταριόμαστε με την κάθε ευκαιρία, έχει επίσης για πηγή της τα αρχικά Μ.Θ. λες και μιλάμε περί ελαφριάς υπόθεσης του δόκτωρ Τζέκιλ και του κυρίου Χάιντ.

Η εμβατηριακή πομπή αποτελεί το σήμα κατατεθέν του θεοδωρακικού σύμπαντος. Μολοντούτο, γράφοντας συχνά υπό την σκιά της αισθητικής αλλά και των δομών των αρχαίων τραγωδών, σχεδόν όλες οι τραγουδιστικές ενότητες του Μίκη Θεοδωράκη, ακόμη κι οι πιο αμιγώς λαϊκές, μοιάζουν κατά την επιθυμία του δημιουργού τους με σύγχρονες τραγωδίες. Φτιαγμένες μεθοδικά ώστε εντός τους να τοποθετούνται, χωρίς να κλωνίζονται λόγω αυτής της πράξης οι εμφανείς αντιστοιχίες με το μακρύ παρελθόν, το μπουζούκι ως όργανο, το ζεϊμπέκικο ως χορός, το μέτρο 9/8 κ.ο.κ.

Πολύ δύσκολα βρίσκονται πια άγνωστες πτυχές που δεν ξέρουμε για τον Θεοδωράκη. Πολυγραφότατος όπως είναι, τις περισσότερες φρόντισε να μας τις αποκαλύψει από μόνος του. Ωστόσο θα σταθούμε σε μία που έλαβε χώρα το ’81. Είναι η πρόσκληση του Γιάσερ Αραφάτ να γράψει τον ύμνο της Παλαιστίνης για όποτε θα γινόταν ανεξάρτητο κράτος. Η σύνθεση «Ύμνος Για Την Παλαιστίνη» παρουσιάστηκε, λέγεται από κασετόφωνο, στις αρχές του επόμενου χρόνου στην Βηρυτό παρόντος αυτοπροσώπως του εμπνευστή της.

Γίνεται να έχεις εκλεγεί βουλευτής δύο φορές με την ΝΔ κι ισάριθμες με το ΚΚΕ, να ήσουν υπουργός της κυβέρνησης Κωνσταντίνου Μητσοτάκη, να έχεις πει το γαμάτο «Καραμανλής ή τανκς», να σε ακούει ο τουρίστας από σουβενίρ no name cd που αγόρασε με το μυαλό στον ήλιο και στη θάλασσα, αλλά και όποιος πάει στις επετείους για το Πολυτεχνείο, στα φεστιβάλ της ΚΝΕ και στις συγκεντρώσεις του ΚΚΕ; Αν είσαι ο Μίκης Θεοδωράκης, ναι, αν είσαι ο οποιοσδήποτε άλλος, όχι. Ο Μάρκος Τσέτσος στο βιβλίο του για τον εθνικισμό και τον λαϊκισμό στη νεοελληνική μουσική βάσιζε τον δεύτερο πάνω στον Θεοδωράκη. Θα του ήμασταν ευγνώμονες αν κάπου συνόψιζε κοφτά ότι μιλούσε για τον Ανδρέα Παπανδρέου της μουσικής. Δεν το έκανε κι η ευκαιρία του πέταξε. Στο μέλλον όμως όταν θα αναπτύσσουν κάποιοι συνάδελφοι το λήμμα «θεοδωρακισμός», το οποίο κι επισήμως θα ’χει προστεθεί στα λεξικά, θα επανέλθουν σε παραλληλισμούς, ίσως κι από πιο διευρυμένη βάση.

Τέλος, μία εντεκάδα κομματιών που φτιάχτηκε για να μείνει πιο πολύ απ’ το παρόν κείμενο:

1. «Άσμα Ασμάτων» 2. «Προδομένη Αγάπη» 3. «Αν Θυμηθείς Το Όνειρό Μου» 4. «Το Σφαγείο» 5. «Χάθηκα» 6. «Το Γελαστό Παιδί» 7. «Κάποτε Θα ’ρθουν» 8. «Της Δικαιοσύνης Ήλιε Νοητέ» 9. «Τ’ Όνειρο Καπνός» 10. «Μαρίνα» 11. «Ο Αντώνης»