Έντεκα του Χατζιδάκι - #1
Η μελαγχολία της ευτυχίας - του Μπάμπη Αργυρίου
Θεέ μου, πόση αμαρτία πρέπει να περιέχει αυτή η πόλη (Θεσσαλονίκη) για να ΄χει τόσες εκκλησίες.
Γεννήθηκε στην Ξάνθη από Κρητικό πατέρα και πρόσφυγα από την Ανατολική Θράκη μητέρα, άρχισε να μαθαίνει όργανα απ'τα τέσσερά του, στα επτά έκανε πατρίδα του και αγάπησε πολύ την Αθήνα. Το 1949 "νομιμοποίησε" με μια διάλεξη που συνοδευόταν και από ζωντανή εκτέλεση τραγουδιών από τον Βαμβακάρη και τη Μπέλλου το ρεμπέτικο, υποστηρίζοντας πως δεν είναι λεβέντικη μουσική μόνο η δημοτική αλλά και τα ζεϊμπέκικα και τα χασάπικα. Μερικές δεκαετίες αργότερα ο υπογράφων άκουσε την Αλεξίου (που όπως και ο φίλος της Γιώργος δεν χρησιμοποιήθηκαν καθόλου απ'το συνθέτη σε πρώτες εκτελέσεις παρά τους χρυσούς δίσκους τους που κάνουν τα ντουβάρια τους να λυγίζουν) να υποστηρίζει πως ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης δεν έγραψαν ποτέ τσιφτετέλια και έπαθε ένα μικρό σοκ μόλις το συνειδητοποίησε. Χασάπικα όμως και ζεϊμπέκικα ο Μάνος έγραψε αρκετά και καλύτερο απ'τα δεύτερα είναι το "Ειμ'αητός χωρίς φτερά" σε στίχους της Ευτυχίας Παπαγιαννοπούλου (δεν έχει υποπέσει στην αντίληψή μου άλλη συνεργασία τους), ένα από τα κορυφαία του είδους και η καλύτερη "ρεμπέτικη" στιγμή του συνθέτη. "Ο καλός χορευτής στο ζεϊμπέκικο θα 'ναι εκείνος που θα διαθέτει τη μεγαλύτερη φαντασία και την κατάλληλη πλαστικότητα ώστε να μην αφήσει ούτε μια νότα μπουζουκιού που να μην τη δώσει με μια αντίστοιχη κίνηση του σώματός του. Σα χορός είναι ο δυσκoλότερoς και ο δραματικότερος σε περιεχόμενο".
Στα 50ς βγάζει το ψωμί του γράφοντας μουσική για ταινίες, μια απ'αυτές του φέρνει και βραβείο Όσκαρ το οποίο και περιφρονεί. Το ίδιο και τους περισσότερους συντελεστές του παλιού καλού ελληνικού κινηματογράφου: "Το "καλλιτεχνικό" προσωπικό, ηθοποιοί, σκηνοθέτες και σεναριογράφοι ήσαν μάλλον ένα προλεταριάτο της συμφοράς, που άγγιζε πολλές φορές τα όρια του γελοίου". To '62 στην παράσταση "Οδός Ονείρων" που η μουσική της γίνεται ο πρώτος σημαντικός δίσκος του, θα συναντήσουμε το συγκλονιστικό "Ο ηθοποιός" που ερμηνεύει ο Χορν. Τι "Cabaret" και "All that jazz" μου λες τώρα...
Για φορολογικούς λόγους έφυγε στην Αμερική και το 1965 ηχογράφησε το "Χαμόγελο της Τζοκόντας", έναν instrumental δίσκο με 12 κομμάτια που εδώ κυκλοφόρησε με 10. Παραγωγός ο Quincy Jones που 15 χρόνια αργότερα θα γινόταν πλούσιος και πιο διάσημος δια μέσου του Michael Jackson. O δίσκος είναι υπεράνω κριτικής και με δυσκολία θα ξεχωρίσω μόνο τρία κομμάτια του: "Προσωπογραφία της μητέρας μου", "Το κονσέρτο", "Όταν έρχονται τα σύννεφα". Σε έναν άλλο κόσμο, την ίδια χρονιά κυκλοφόρησαν τα "My generation", "Rubber Soul", "Highway 61 revisited", "The Rolling Stones Now". Μια φήμη λέει πάντως πως για ένα διάστημα ακολουθούσε τους Jefferson Airplane με τους οποίους είχε γίνει φίλος.
Ο Χατζιδάκις (με δύο γιώτα γιατί, όπως έλεγε, το ήτα τον πάχυνε - άλλο μαρτύριο κι αυτό με το γιατρό που του απαγόρευε τα γλυκά) είναι από τους λίγους που έχουν αποσύρει δίσκους και τους έχουν ξανακυκλοφορήσει σε νέα ενορχήστρωση - ηχογράφηση (χαρές που θα έκανε η εταιρεία που ξανάβαλε το χέρι στην τσέπη!).
Μπορεί τα instrumental του να ήταν πολύ σημαντικά, τα τραγούδια όμως ήταν η προτεραιότητά του και απαιτούσε απ'τους τραγουδιστές του να μην κάνουν πολλά σκέρτσα ώστε να κερδίζουν την προσοχή τα λόγια. Πολλά απ'τα κομμάτια του τα κυκλοφόρησε πρώτα χωρίς και μετά από χρόνια με στίχους, τη Τζοκόντα πάντως την άφησε σιωπηλή. "Στη Νέα Υόρκη το χειμώνα του ΄68, συνάντησα ένα νέο παιδί είκοσι χρονών που το λέγανε Κεμάλ. Μου τον γνωρίσανε. Τί μεγάλο και φορτισμένο από μνήμες όνομα για ένα τόσο όμορφο και νεαρό αγόρι, σκέφθηκα. Είχε φύγει απ΄ τον τόπο του με πρόσχημα κάποιες πολιτικές του αντιθέσεις. Στην πραγματικότητα, φαντάζομαι, ήθελε να χαθεί μέσ΄ στην Αμερική. Του το είπα. Χαμογέλασε.
-Δέχεστε να σας ξεναγήσω;
Αρνήθηκε ευγενικά. Προτιμούσε μόνος.
Κι έτσι σαν γύρισα στο σπίτι μου τον έκανα τραγούδι, μουσική".
Το "Reflections" κυκλοφόρησε αρχικά με αγγλικούς στίχους και 23 χρόνια αρχότερα και με ελληνικούς που έγραψε ο ποιητής Νίκος Γκάτσος. Ο οποίος τραυμάτισε τον Χατζιδάκι με την μοναδική του "Αμοργό" και μετά τη γνωριμία και στενή φιλία τους έγινε σχεδόν ο αποκλειστικός στιχουργός του. Πέθανε το 1992 και άνοιξε έτσι ο δρόμος για τα νέα ταλέντα του στίχου, τη Ναταλία Γερμανού και την Εύη Δρούτσα. Ο "Κεμάλ" του Γκάτσου δεν έχει σχέση με το επεισόδιο που ενέπνευσε τη μουσική του αλλά είναι ένα παραμύθι απ'το... Ιράκ, η δε "Περιμπανού" θα διδάσκεται στους κιθαριστές του 22ου αιώνα μαζί με τα αθάνατα κομμάτια όπως το "Asturias" και το "Romance". Προτιμώ την ερμηνεία της Καγιαλόγλου ενώ με εκνευρίζει η Γαλάνη που το προφέρει ΠεριΜπανού.
Πολλές τραγουδίστριες χρησιμοποίησε για να ερμηνεύσουν τα τραγούδια του. Μούσχουρη, Γαλάνη, Φαραντούρη, Φυτούση, Μερκούρη, Λίντα, Δημητριάδη, Ζορμπαλά, Βενετσάνου, Πασπαλά... ο έρωτας του όμως ήταν η Φλέρυ. "Η Φλέρυ είναι ανεπανάληπτη και όταν δοκιμάζει. Δεν σκέφτεται το κοινό. Σκέφτεται τον απόλυτο έλεγχο της φωνής της. Και δίνεται ολόκληρη σ'αυτό το κυνήγι της τελειότητας. Για μια ακριβή μουσική που πηγάζει τόσο από τα ρεμπέτικα όσο και από τα δικά μου τραγούδια. Της είχα πει πως μια αληθινή τραγουδίστρια περιέχει την τεχνική τελειότητα της Σβάρτσκοπφ και τη γήινη αμεσότητα της Νίνου και η Φλέρυ στο ντοκουμέντο αυτό αποδεικνύει περίτρανα πως είναι μια αληθινή τραγουδίστρια" έγραψε γιαυτήν στο εξώφυλλο των "Λειτουργικών". O "Μεγάλος ερωτικός" είναι άλλος ένας δίσκος που δε σηκώνει επιλογές. Ας πούμε το "Ποιος είν'τρελός από έρωτα" και "Τα λιανοτράγουδα" με μισή καρδιά. Πριν μερικές βδομάδες, παρακολουθώντας μια εκπομπή για τον Παντελή Βούλγαρη έμαθα πως ο Μάνος είχε ζητήσει τη βοήθεια του για να φτιάξουν κάποια φιλμάκια πάνω στα τραγούδια του "Μεγάλου Ερωτικού". Θα τα δούμε σίγουρα όταν η ΕΡΤ φτιάξει το κανάλι Music+ το 2029.
Τους δικούς του στίχους διακρίνει ένα έντονο, γκροτέσκο χιούμορ, στο "Μαντολίνο" όμως που μ'αρέσει για την αίσθηση που περιγράφει καλύτερα η λέξη νταλγκάς, έχουμε μια μάλλον μπλουζ μελαγχολία χωρίς... κομμένους μαστούς. Το "Αχ! Ουρανέ (η μπαλάντα του Ούρι)" είναι εμπνευσμένο από έναν ισραηλινό τραγουδιστή που σύμφωνα με τον συνθέτη τραγουδούσε θεϊκά.
Η πρώτη φορά που άκουσα το όνομα Χατζιδάκις και μου έκανε εντύπωση ήταν σε εκπομπή της εταιρίας του (κάποτε οι εταιρίες δίσκων αγόραζαν ημίωρα στο κρατικό ραδιόφωνο και έπαιζαν όλους τους νέους δίσκους τους) με το "Γιάννη το φονιά" και την Παράξενη πρωτομαγιά" απ'την "Αθανασία". Αργότερα συνειδητοποίησα πως σε πολλές εκπομπές σαν αυτές που χορηγούνταν απ'τις κλωστές Πεταλούδα ακούγονταν πολλά κομμάτια του που μου έκαναν εντύπωση όπως ο "Ιρλανδός κι ο Ιουδαίος", ο "Υμηττός" ή το "Χελιδόνι σε κλουβί".
Γιατί δε χάθηκα στα ελληνικά τραγούδια μέσα στα οποία είχα μεγαλώσει και προτίμησα να εκστασιάζομαι με τους Wipers και τους Gun Club ακούγοντας μια ξένη γλώσσα είναι κάτι που ακόμα δεν μπορώ να εξηγήσω. Ίσως οι συντάκτες του "Ανεξήγητου" και οι σοφοί που ξενυχτάνε στις εκπομπές του Χαρδαβέλλα να μπορούν να βοηθήσουν. Ανακάλυψα το έργο του συνθέτη Χατζιδάκι μετά από χρόνια και μέσα από διάφορες συμπτώσεις (ένας φίλος ή μια ερωμένη που ήταν θαυμαστές κλπ) αλλά ο πολίτης Χατζιδάκις ήταν πάντα παρών στη δημόσια ζωή της χώρας μέχρι το 1994 που πέθανε και αυτό δεν μπορούσα να μην το προσέξω. Κάθε δήλωση αυτού του μοναδικού διανοούμενου που δεν δήλωνε αριστερός συζητιόταν ή πολεμόταν αμείλικτα όπως έγινε στην αντίδραση της Αυριανής που σηματοδότησε το ναδίρ του τύπου ίσως και παγκόσμια.
"Περιφρονώ αυτούς που δεν στοχεύουν στην αναθεώρηση και στην πνευματική νεότητα, τους εύκολα "επώνυμους" πολιτικούς και καλλιτέχνες, τους εφησυχασμένους συνομήλικους, την σκοτεινή και ύποπτη δημοσιογραφία καθώς και την κάθε λογής χυδαιότητα".
Ανακεφαλαίωση:
1. Προσωπογραφία της μητέρας μου
2. Το κονσέρτο
3. Όταν έρχονται τα σύννεφα
4. Περιμπανού
5. Κεμάλ
6. Ποιος είν'τρελός από έρωτα
7. Τα λιανοτράγουδα
8. Ο ηθοποιός
9. Το μαντολίνο
10. Ειμ'αητός χωρίς φτερά
11. Η μπαλάντα του Ούρι
Σας προτείνω να διαβάσετε το απόλυτο κείμενό του "Για το τραγούδι" που θα βρείτε εδώ
[=] [=] [=]
Έντεκα του Χατζιδάκι - του Θανάση Παπαδόπουλου
Για κάποιο λόγο αυτοί που δεν ακούνε Μελωδία, και κρεμασμένους στους τοίχους τους είχαν Doors ή Ramones ή Joy Division ή Bjork, τον Χατζιδάκι τον έχουνε σε εκτίμηση.
Να είναι γιατί με το χρώμα της μουσικής και τη θεματογραφία του μοιρασμένα ανάμεσα σε Ελλάδα και Δύση άνοιξε τα ελληνικά μουσικά σύνορα;
Γιατί στο μετά τη μεταπολίτευση "καλλιτεχνικό κατεστημένο", που ενώ μπάταρε προς τα αριστερά παρέμενε συντηρητικό, ο δεξιός Χατζιδάκις και μόνον ως εχθρός της σοβαροφάνειας θεωρούνταν τολμηρός και προχωρημένος; (ο ίδιος δήλωνε: 'Ως συμπεριφορά είμαι μεγαλοαστός. Ως καλλιέργεια είμαι ποιητής. Και ως βαθύτερη ιδιοσυγκρασία είμαι λαϊκός')
Γιατί ως διευθυντής του "Τρίτου Προγράμματος" για πρώτη φορά χώρεσε δίπλα στη σοβαρή (κλασική) και ημι-σοβαρή (jazz) μουσική και το Rock & Roll?
Τα χρόνια που πέρασαν από το θάνατό του (1994) είναι πια πολλά και οι αναφορές στον άνθρωπο και τον έργο του είναι πλέον ενοχλητικά "αγιογραφικές", το λιβανιστήρι πάει σύννεφο κάθε φορά που κάποιος πιάνει το όνομά του στο στόμα του. Τουλάχιστον τον Θεοδωράκη τον γλύφουν όπου σταθεί κι όπου βρεθεί (τα θέλει κι αυτουνού ο κώλος, έτσι γίνεται συνήθως όσο γερνάει ο άνθρωπος) αλλά και μόνο που είναι ζωντανός κι εμφανίζεται από δω κι από κει ξυπνάει πάθη και αντιπάθειες πού και πού.
Εδώ και μια εβδομάδα βάλθηκα να ακούω Χατζιδάκι (δεκάδες δίσκους ξανά και ξανά) και ομολογώ ότι δεν ήταν και άσχημα. Τα συμπεράσματα που έβγαλα:
Μου είναι πολύ δύσκολο να κρίνω και να βάλω σε σειρά τραγούδια που άκουγα από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου και που συνεπώς αποτελούν με κάποιο τρόπο κομμάτι του εαυτού μου.
Τουλάχιστον έχω καταλήξει στους αγαπημένους μου ερμηνευτές του Χατζιδάκι (ερμηνεύτριες δηλαδή): Φλέρυ Νταντωνάκη και Έλλη Πασπαλά.
Δεν μπορώ σε καμιά περίπτωση να διαλέξω ανάμεσα σε Χατζιδάκι - Θεοδωράκη (μονομαχία που ξεκίνησε το 1962, την εποχή που στο Θέατρο Μετροπόλιταν φιλοξενούνταν η "Οδός Ονείρων" με τη μουσική του Μάνου Χατζιδάκι και στο γειτονικό θέατρο Πάρκ η "Ομορφη πόλη" με τη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και συνεχίζεται ακόμη). Και για να είμαι ειλικρινής στο top των ελληνικών τραγουδιών οι Μάνος και Μίκης θα έχουν περίπου όσα και οι Λοΐζος, Μούτσης...
Με κάθε επιφύλαξη λοιπόν, 11 αγαπημένα:
ΠΕΡΑ ΣΤΟ ΘΟΛΟ ΠΟΤΑΜΙ (Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ, 1972)
ποίηση: Νίκος Γκάτσος, τραγούδι: Φλέρυ Νταντωνάκη.
Από το θεατρικό έργο του Federico Garcia Lorca ΠΕΡΛΙΜΠΛΙΝ ΚΑΙ ΜΠΕΛΙΣΑ (Θέατρο Τέχνης 1958-59).
Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ (ΑΠΟΨΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΖΟΥΜΕ, 1961)
στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις, τραγούδι: Ζωή Φυτούση.
Από το θεατρικό έργο του Luigi Pirandello.
ΤΟ ΠΕΛΑΓΟ ΕΙΝΑΙ ΒΑΘΥ (Ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ, 1984)
στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις, τραγούδι: Έλλη Πασπαλά
Πρώτη το τραγούδησε η Νάνα Μούσχουρη (ΕΛΛΑΣ, Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ, 1961).
ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑ (ΜΑΤΩΜΕΝΟΣ ΓΑΜΟΣ, 1965)
ποίηση: Νίκος Γκάτσος, τραγούδι: Λάκης Παππάς. Μουσική και τραγούδια για το θεατρικό έργο του Federico Garcia Lorca (Θέατρο Τέχνης, 1948).
ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ (ΠΟΡΝΟΓΡΑΦΙΑ, 1982)
στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις, Άρης Δαβαράκης, τραγούδι: Χορωδία.
Εξίσου μου αρέσει και η απόδοση της Έλλης Πασπαλά (Ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ, 1984)
Η ΠΙΚΡΑ ΣΗΜΕΡΑ (ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ, 1970)
ποίηση: Νίκος Γκάτσος, τραγούδι: Δήμητρα Γαλάνη.
ΒΡΟΧΗ (Τ0 ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΗΣ ΤΖΟΚΟΝΤΑΣ, 1965)
Το έργο ηχογραφήθηκε στην Νέα Υόρκη. Παραγωγός του δίσκου ο Quincy Jones.
NOBLE DAME (REFLECTIONS, 1970)
στίχοι: Dorian Rudnytsky, Μάνος Χατζιδάκις, τραγούδι: New York Rock & Roll Ensemble. Στην ελληνική απόδοση: 'Περιμπανού'.
ΡΙΧΝΩ ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ ΜΟΥ ΣΤΟ ΠΗΓΑΔΙ (ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΧΩΡΙΣ ΟΝΟΜΑ, 1965)
στίχοι: Ιάκωβος Καμπανέλλης, τραγούδι: Λάκης Παππάς. Κύκλος τραγουδιών που γράφτηκαν για το θεατρικό έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη (Νέο Θέατρο, 1959).
ΠΟΙΟΣ ΕΙΝ' ΤΡΕΛΟΣ ΑΠΟ ΕΡΩΤΑ (Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ, 1972)
ποίηση: Γεώργιος Σαραντάρης, τραγούδι: Φλέρυ Νταντωνάκη
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΤΩ ΣΤΟΝ ΚΑΜΠΟ (SWEET MOVIE, 1974)
στίχοι: Μάνος Χατζιδάκις, τραγούδι: Παιδική Χορωδία. Από την ταινία του Dusan Makavejev.
[=] [=] [=]
...για το τρελό παιδί της μουσικής μας... - του Κώστα Καρδερίνη
Δε θα ισχυριστώ ότι είμαι ειδικός ούτε και μέγας θαυμαστής του. Δεν μπορώ όμως να αμφισβητήσω ότι μ' έχει συνεπάρει πολλές φορές η μουσική του μέσα στις ταινίες του ελληνικού κλασικού κινηματογράφου. Θυμάμαι την έκπληξη που ένοιωσα όταν έβαλε ο Γιάννης Πετρίδης στην εκπομπή του "Τα παιδιά του Πειραιά" διασκευασμένα από τον Πουλικάκο και τους Sharp Ties. Το ξέρετε ότι το 'χει αποκηρυγμένο; Το ξεφορτώθηκε όταν κατάλαβε ότι θα γίνει σούπα. Θυμάμαι και την πρόσφατη αποτυχημένη διασκευή του Αγγελάκα στο "Κάθε τρελό παιδί" του. Δε θα ήθελα να σχολιάσω ούτε τους Pleasure ούτε και τον Βήτα. Από κει και κάτω όμως είχαν ήδη συμβεί πολλά...
Ορισμένες φορές υποπτεύομαι πως ο Χατζιδάκις ήταν για τη μουσική ότι ήταν οι αρχαίοι έλληνες φιλόσοφοι για την παγκόσμια φιλοσοφία. Απλά δεν έχουμε πάρει ακόμη την κατάλληλη απόσταση.
01. Εφτά τραγούδια θα σου πω - Βούλα Ζουμπουλάκη, από τη Στέλλα [1955] του Μιχάλη Κακογιάννη. Αυτήν την συγκεκριμένη εκδοχή κι όχι άλλη.
02. Είμαι άντρας και το κέφι μου θα κάνω - Βασίλης Αυλωνίτης & Μίμης Φωτόπουλος, από τη Λατέρνα, Φτώχεια & Φιλότιμο [1956] του Αλέκου Σακελλάριου.
03. Αχ! βρε παλιομισοφόρια - Βασίλης Αυλωνίτης, από τη συνέχεια Λατέρνα, Φτώχεια Και Γαρύφαλλο [1957] του Αλέκου Σακελλάριου. Σιδερόκολλα.
04. Η μπαλάντα του στρατιώτη - Γιώργος Μούτσιος, από την παράσταση Ο Κύκλος Με Την Κιμωλία (1957) του Μπρεχτ σε ποίηση Οδυσσέα Ελύτη.
05. Club Meditaranee Blues, από το Ραντεβού Στην Κέρκυρα [1960] του Ντίμη Δαδήρα. Ο Χαράλαμπος Κοντολέφας, η Μίρκα και η Διάνα. Μάμπο, τσα τσα, φοξ τροτ και μπλουζ.
06. Το χρυσόψαρο - Τζένη Καρέζη & Ντίνο Ηλιόπουλος, από Το Κοροϊδάκι Της Δεσποινίδος [1960] του Γιάννη Δαλιανίδη. Ε ρε λαχτάρες.
07. Οι αδελφές Τατά - Μάρω Κοντού, Ζωή Φυτούση, Σούλα Μπάστα, Νίκη Λεμπέση & Γιώργος Ζωγράφος, από την Οδό Ονείρων [1962] σε στίχους του Αλέξη Σολομού. Από του Λαγκαδά ορμώμενες.
08. Shoeshine boys (Τα λουστράκια), από το America America [1963] του Ελία Καζάν. Ο Αμερικάνος του Χρήστου Δήμα ήταν μια νέα αποκάλυψη.
09. Les nuages - The clouds (όταν έρχονται τα σύννεφα), από Το Χαμόγελο Της Τζοκόντας [1965] που έγινε σήμα του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.
10. Τα παιδιά κάτω στον κάμπο - Μαρία Κάτηρα, από το Sweet Movie [1974] του Ντούσαν Μακαβέγιεφ. Ζάχαρη και ηδονή απαγορευμένη κι ανακατεμένη με αθωότητα και αίμα.
11. Το ξέφωτο - The Clearing [1993], αυτοσχεδιασμός από την ομώνυμη ταινία του Αλέξη Μπίστικα για/με τον Derek Jarman. Ο εκτυφλωτικός ήλιος ενός τυφλού.
