Έντεκα του Χατζιδάκι - #3
Μάνος Χατζιδάκις, Μια Μικρή Ιστορία και 11 Τραγούδια από τον Σείριο - του Πάνου Πανότα
Γράφοντας για τον Μάνο Χατζιδάκι δεν ήθελα ούτε να επικεντρωθώ, ούτε να περιοριστώ στο να πω τελικώς, για μια ακόμα φορά, το πόσο μεγάλος και μοναδικός συνθέτης ήταν. Και, βεβαίως, το πόσο ανεξίτηλα επιδραστικός. Όλα αυτά έχουν γραφτεί κατά καιρούς αλλού και έχουν γραφτεί αναλυτικά και με πληρότητα. Όποτε είναι στο χέρι μου, φυσικά, την επανάληψη δεν επιθυμώ ούτε να την πλησιάζω. Άραγε τι νόημα έχει ένα παραμύθι που καταναλώνεται για πάνω από δυο φορές; Η μουσική πάει πακέτο με το χρόνο. Ανέκαθεν πήγαινε. Σε κάτι τέτοια αφιερώματα αυτό το καταλαβαίνω ξανά από την αρχή και επιπρόσθετα τώρα του βρίσκω και νέα χαρακτηριστικά.
Πρώτα απ' όλα ο Μάνος Χατζιδάκις υπήρξε ο άνθρωπος αντιπαράδειγμα. Έδειξε πως όντως ήταν δυνατόν το φαινομενικά αντιφατικό και συνεπώς ακατόρθωτο: να είναι ένας συνθέτης (και όταν είναι ο συνθέτης είναι και η δημιουργία του) επιτυχημένος, να εντάσσεται εντός αυτού που μας αρέσει να αποκαλούμε κυρίαρχο ρεύμα, και ταυτόχρονα να είναι βαθιά περιθωριακός. Να δρα αποστασιοποιημένα και να επιλέγει αυτός το χρόνο για να ζωντανέψει τα θέματά του. Περιθωριακός υπό μια άλλη έννοια, δηλαδή, πιο χειροπιαστή.
Πάνω στα ελαττώματά του ως άνθρωπος, ωστόσο, ήταν που ο Χατζιδάκις έγραψε τη σπουδαιότερη από τις μουσικές του, κάτι που σπάνια λέγεται έτσι κοφτά. Σαν ένας κομψός καθρέφτης με τη μορφή γήινου πλάσματος άφησε στα μάτια μας να φανούν και πάρα πολλά άλλα, άυλα επί το πλείστον, πράγματα:
Όπως τον τραγουδοποιό που δίδαξε πριν από όλους πως δεν πρέπει η ακρόαση που είναι απλή και ευχάριστη να νοείται και κατ' ανάγκη ως απλοϊκότητα, έστω και αν ενίοτε γίνεται παιδική και ελαφριά σαν αιθέρας.
Αλλά και πως, στο άλλο άκρο της ίδιας θεώρησης, το να υπερβαίνουμε δεν σημαίνει και το να φτάνουμε να γινόμαστε ασυνάρτητοι.
Ή υπενθυμίζοντας τον απαράβατο κανόνα που λέει ότι η διάρκεια (νάτος πάλι ο χρόνος) γεννά και προκαλεί φθορές. Και ότι ανώτερος είναι αυτός που με την πορεία του τις αντιμετωπίζει ως τόσο φυσιολογικές όσο είναι κι οι μύγες το καλοκαίρι. Ή πάλι δείχνοντάς μας πως το ύφος καθαυτό ποτέ του δεν είναι αθώο, ακόμα δε και περισσότερο όταν έτσι φαίνεται. Αργά ή γρήγορα θα μας ξεγελάσει.
Κατά τη γνώμη μου, το μεγαλύτερο προσόν του Χατζιδάκι είναι ότι υπήρξε απομυθοποιημένα βατός σε όλα του. Σαφής μέχρι του σημείου που να κινδυνεύει να τον πει κανείς πιθανόν και αδέξιο. Κατείχε άριστα αυτή την τέχνη (ή μήπως την τεχνική;) της μινιατούρας. Σχεδόν ποτέ δεν εκβίαζε την πορεία προς την τελική κορύφωση. Τα περισσότερα από τα τραγούδια του, εξάλλου, δεν είχαν καν μια τέτοια. Μολοντούτο, δεν είχε και προφανείς περιορισμούς. Λες και σ' αυτό το σημείο λάμβανε υπόψη του μονάχα τη λογική και ήταν έτσι από όλες τις δυνατές πλευρές κατανοητός. Και τότε ακόμα όταν ακούγοντάς τον η απορία έμοιαζε πιο πολύ να αυξάνει παρά να μικραίνει αυτό ήταν κάτι ξεκάθαρο, χωρίς γρίφους.
Παρόλα αυτά δεν του έλειπε και η avant-garde δύναμη, η οποία δημιουργούνταν εξολοκλήρου κάτω από την επιφάνεια και δρούσε από εκεί χαμηλά ως άλλος υποβολέας. Να γιατί την απαράμιλλη, σχεδόν παροιμιώδη, ικανότητά του να εκφράζει αλήθειες, είτε για τον κόσμο τριγύρω του, είτε έστω για τον εαυτό του, ο Μάνος Χατζιδάκις την κατείχε σχεδόν αυτοδίκαια. Διότι ισορροπούσε στην κόψη του ξυραφιού χωρίς να ματώνει.
Η μουσική (όπως και η ζωή) είχε, όμως, πάντοτε και αυτούς που εγώ αποκαλώ περιγραφικά κυνικούς παρατηρητές. Και ήταν αυτοί που μετά το θάνατό του συχνότατα φύτευαν το όνομά του ως αναφορά επί παντός επιστητού, αντιμετωπίζοντάς τον έμμεσα ως κομμάτι μιας συζήτησης για κάτι άλλο που δεν του ταίριαζε και ο ίδιος το πιθανότερο θα αποδοκίμαζε αν ζούσε. Με τον Χατζιδάκι η μουσική ιστορία πραγματοποίησε ένα από τα ποιοτικότερά της άλματα. Είναι δε αλήθεια πως μεμονωμένα (μονάχα μέσα από τα τραγούδια του), αυτό δεν το αντιλαμβάνεται κανείς στην πλήρη διάσταση που του αποκαλύπτεται όταν έρθει σε επαφή και με τις κινηματογραφικές ή τις κλασικές του συνθέσεις. Και απαριθμώντας επιγραμματικά την κληρονομιά που μας άφησε κατανοούμε και το πρωτοφανές της μέγεθος: μουσική για 67 θεατρικά έργα, 76 κινηματογραφικά, 10 μπαλέτα, 10 έργα για πιάνο ή κιθάρα και, φυσικά, πάνω από 300 τραγούδια συνολικά (29 κύκλοι, αλλά και πάμπολλα άλλα εδώ και εκεί).
Ρευστότερη κατάσταση από την ανθρώπινη εμπειρία ίσως να μη μπορεί να οριστεί. Αυτό ανήκει στα πιστεύω μου. Σαν ένα είδος μαγικού κουτιού με εκπλήξεις, λοιπόν, τα παρακάτω έντεκα αγαπημένα κομμάτια από το ογκώδες έργο του συνθέτη (μια αυστηρά προσωπική επιλογή) με γυρίζουν πολύ πίσω. Το κάνουν, εντούτοις, με σεβασμό και με μια φροντίδα που καταπραΰνει τη μνήμη.
1. Ποιος Είν' Τρελός Από Έρωτα
2. Θάλασσα Πλατιά
3. Προσωπογραφία Της Μητέρας Μου
4. Το Βαλς Των Χαμένων Ονείρων
5. Ο Ηθοποιός
6. Βροχή
7. Πέρα Στο Θολό Ποτάμι
8. Τώρα Που Πας Στην Ξενητειά
9. Σ' Αγαπώ
10. Περιμπανού
11. Το Πέλαγο Είναι Βαθύ
[=] [=] [=]
Τα 11 αγαπημένα τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι - του Άρη Καραμπεάζη
Ή Μάνος ή μόνος... έλεγε το διαφημιστικό σλόγκαν ενός πάλαι πότε μεγάλου ταξιδιωτικού γραφείου στη Θεσσαλονίκη (ο οποίος Μάνος βέβαια βάρεσε πτώχευση και έμεινε μόνος για τα καλά... αλλά αυτό δε μας αφορά). Η σχέση της ελληνικής μουσικής με τον Μάνο Χατζιδάκι και το έργο του είναι κάπως έτσι. Στο σύνολο της η ελληνική μουσική και το ελληνικό τραγούδι, τουλάχιστον από τις αρχές της δεκαετίας του 60 και μετά οπότε και γίνεται αισθητή η επίδραση του, είναι ποτισμένη από το Χατζιδακικό πνεύμα σε βαθμό ανεξίτηλο. Μέσα από τη δουλειά του στο θέατρο, στον κινηματογράφο, τις μελοποιήσεις των διαφορετικών ποιητών (σε σχέση με την γηπεδική ποίηση του Θεοδωράκη), την ενασχόληση του με το ρεμπέτικο αλλά και τη δουλειά του στην μεταπολίτευση στο Γ' πρόγραμμα ο Μάνος Χατζιδάκις σάρωσε βαθιά και αποφασιστικά το ελληνικό τραγούδι. Από την άλλη πλευρά η ελληνική μουσική πάντοτε έμοιαζε -μέσω των δημιουργών και εκφραστών της- ανίκανη να κοινωνήσει το ουσιαστικό πνεύμα του Χατζιδάκι. Το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι η άνευ όρων και ορίων προσήλωση στην τέχνη, πέρα από κάθε είδους σκοπιμότητα, πολιτική, κοινωνική, οικονομική κ.α. Μόνο η αισθητική σκοπιμότητα ίσως να έχει σημασία...
Το πολιτικό τραγούδι της μεταπολίτευσης τόση σχέση είχε με το Χατζιδακικό πνεύμα, όση και το "σκυλάδικο της Ομόνοιας" που δρούσε παράλληλα. Ίσως μάλιστα το δεύτερο να είχε και μεγαλύτερη σχέση εδώ που τα λέμε... Δεξιός, κακότροπος και ομοφυλόφιλος, λάτρης των γυναικών, απόλυτος στις ιδέες του και εν γένει περίεργος. Λάτρεψε περισσότερο την Αλίκη Βουγιουκλάκη... από πολλές τραγουδίστριες του δικού του ορίζοντα. Ο Χατζιδάκις σαν φιγούρα εκφράζει το πρότυπο του απόλυτου, του αυθεντικού καλλιτέχνη. Ζήτημα σύγκρισης του με άλλους μεγάλους συνθέτες της εποχής του τόσο στην Ελλάδα, όσο και στο εξωτερικό δεν τίθεται. Οι μεγάλοι Γάλλοι συνθέτες (Gainsbourg, Brel) για παράδειγμα φτάνουν μέχρι το 10 % της αξίας του... τα όρια τους φαντάζουν ενοχλητικά περιορισμένα μπροστά στα όρια που ποτέ δεν συνάντησε το δημιουργικό όραμα του Χατζιδάκι.
Επιμένω πάντως ότι τίποτε το Χατζιδακικό δεν βλέπω στο ελληνικό τραγούδι σήμερα. Και κυρίως τίποτε το Χατζιδακικό δε βλέπω σε όσους υποτίθεται συνεχίζουν το έργο του. Ο Λουδοβίκος έγινε το κουλτουριάρικο αποκούμπι μιας εξουσίας από την οποία απουσιάζει κάθε αισθητική, ο Βασίλης Λέκκας παρασύρθηκε στη δίνη της ερμηνευτικής του έπαρσης και αναλώνεται σε γκραντιόζες ερμηνείες πάνω σε τριτοκλασάτο υλικό. Η Μαρία Φαραντούρη δεν πήγε βήμα παραπέρα από εκεί που την άφησε ο Χατζιδάκις. Η Γιαννάτου δίνει αξιόλογες δουλειές, εκφράζει όμως ανυπόφορα τον άνευ λόγου ελιτισμό του εντέχνου. Μόνο τον Μανώλη Μητσιά θα παραδεχτώ που διατήρησε το χαμηλό προφίλ του, σεμνά και αθόρυβα, υπηρέτησε καλόγουστα ακόμη και κατωτέρου επιπέδου πράγματα για να επιβιώσει ως τραγουδιστής, ποτέ όμως δεν παρασύρθηκε είτε στις πολύ μεγάλες πίστες, είτε στο παραμύθι του ποιοτικού.
Για πολλούς το πνεύμα του Χατζιδάκι το άγγιξαν καλύτερα νεότεροι ανεξάρτητοι δημιουργοί όπως ο Κωνσταντίνος Βήτα, ο οποίος άλλωστε μας πρόσφερε προ ετών και ένα υπέροχο άλμπουμ με remixes σε γνωστά κομμάτια του Χατζιδάκι. Αυτό εμπεριέχει μια δόση αλήθειας. Η άρνηση όμως και του Κ.Β. να ανατρέψει τα όρια της μουσικής του περιορίζει αρκετά αυτή την αλήθεια...
Πάμε στα τραγούδια:
1. Νυχτερινά αγάλματα (Οι μπαλάντες της οδού Αθηνάς - Νένα Βενετσάνου)
Αξεπέραστοι στίχοι του Άρη Δαβαράκη, που συγχέουν ιδανικά τον αγοραίο με τον δήθεν πραγματικό έρωτα. Κάπως έτσι θα έπρεπε να είναι η μουσική μας. Ούτε δυτική, ούτε αντιαισθητικά ανατολίτικη. Ιδιόμορφα ελληνική. Η Βενετσάνου σε ρόλο Marianne Faithful για όσους (σαν και εμένα) αναζητούν οικεία αντίστοιχα για να ταυτιστούν. "Να σεβαστείς το άβατο να μη με κυνηγάς/ Τα αγάλματα το Σάββατο ποτέ μην τα ακουμπάς"
2. Ο Γιάννης ο φονιάς (Μανώλης Μητσιάς - Αθανασία)
Λιτός και αυστηρός, παράλληλα συγκαταβατικός, σε ρόλο Έλληνος Will Oldham εδώ ο Μητσιάς. Ο μεγαλύτερος Έλληνας ποιητής- στιχουργός Νίκος Γκάτσος εισβάλλει και πάλι στα άδυτα της φυλής. Σοβαρό, μετρημένο και καθηλωτικό τραγούδι χωρίς τίποτε το περιττό να του μολύνει "... του βγάλαμε γλυκό/ του βγάλαμε και μέντα/ μα για το φονικό/ δεν είπαμε κουβέντα"
3. Τα παιδιά κάτω στον κάμπο (Μαρία Κάτηρα - Sweet Movie)
Μακάβριο, ιερόσυλο, αντιδραστικό, άγριο, υπερβατικό, ειδωλολατρικό, σχεδόν επικίνδυνο, ουσιαστικά πολιτικό. Οι στίχοι είναι του ίδιου του Χατζιδάκι και αυτό σχεδόν σε τρομάζει για το εύρος της έμπνευσης του. Από την ομώνυμη του δίσκου ταινία, που αξίζει να ψάξετε και να δείτε. "Τα παιδιά μες στα χωράφια/ κοροϊδεύουν τον παπά/ του φοράνε όλα τα άμφια/ και τον παν στην αγορά"
4. Σαν τους αριστερούς (Τα τραγούδια της αμαρτίας - Βασίλης Λέκκας)
Πάνω σε ποιήματα του Θεσσαλονικιού αναγνωρισμένα περιθωριακού ποιητή Ντίνου Χριστιανόπουλου, των οποίων την εργασία δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει ο Χατζιδάκις πριν πεθάνει. Για αυτό και κυκλοφόρησαν χωρίς ενορχήστρωση, μονάχα με συνοδεία πιάνου. Ο Λέκκας υπερβάλει ερμηνευτικά, η δύναμη του τραγουδιού όμως είναι πέραν κάθε κριτικής. "Αυτοί για το ψωμί/ εμείς για το κορμί/ κι αυτοί κι εμείς διαρκώς κατατρεγμένοι/.... Σαν τους αριστερούς σας αγαπώ αδέλφια/ παρόλο που και αυτοί μας κατατρέχουν".
5. Farewell song and the voyage - Το αστέρι του Βοριά (America America - Βασίλης Ριζιώτης, Γιώργος Ρωμανός)
Έμενα πάντοτε απαθής μπροστά σε ένα από τα μεγαλύτερα ελληνικά απωθημένα στην τέχνη και την ζωή : την ξενιτιά και το ξεριζωμό. Είναι και αυτή η κλάψα του Καζαντζίδη για τους σταθμούς του Μονάχου και του Βελγίου τις στοές, που προκαλεί απαξίωση σε κάθε νοήμονα, οπότε... Ώσπου είδα το America America του Καζάν και μόλις ακούστηκε το θέμα της ταινίας κατανόησα ολόκληρο το εν λόγω τμήμα της νεότερης ελληνικής ιστορίας μια και καλή. Δεν χρειαζόταν τίποτε περισσότερο. "... μα πριν φανεί μέσα απ' το πέλαγο πανί/ θα γίνω κύμα και φωτιά/ θα σε αγκαλιάσω ξενιτιά..."
6. Η Μαριάνθη (Οι μπαλάντες της Οδού Αθηνάς - Νένα Βενετσάνου)
Και πάλι σε στίχους του Χατζιδάκι, και πάλι με μια αλλοπαρμένη Βενετσάνου. Μια διαφορετική οπτική για πράγματα τα οποία χρόνια τώρα αδυνατούν να μας εξηγήσουν δήθεν μεγάλοι Έλληνες στιχουργοί "απέκτησα το μύθο μου με στοχασμούς πικρούς/ σε υπόγειους δρόμους, άγιους και υγρούς"
7. Η μπαλάντα των αισθήσεων και των παραισθήσεων (Βασίλης Λέκκας - Πορνογραφία)
Ο Λευτέρης Παπαδόπουλος επιμένει ότι αυτή η συγκλονιστική ερμηνεία στοιχειώνει για πάντα τον Βασίλη Λέκκα, που ποτέ δεν μπόρεσε να τραγουδήσει κάτι με πιο πειστικό τρόπο. Δεν θα διαφωνήσω. Εδώ ο Χατζιδάκις ανακαλύπτει το πραγματικό νέο ελληνικό τραγούδι. Απίστευτη ενορχήστρωση που αντέγραψε ξεδιάντροπα το 70% της "σοβαρής" ελληνικής μουσικής παραγωγής της δεκαετίας 85-95. Όταν σου έρχεται η ερμηνεία του Νταλάρα στο μυαλό αηδιάζεις με τα γλυκερά γυρίσματα της φωνής και τον ναρκισσισμό πάνω στους στίχους. Αν ήμουν ο Χατζιδάκις θα τον έδερνα! "Τώρα είμαι γυμνός/ μοιάζω σα θεός/ φωτεινός/ δυνατός".
8. Κέλομαι σε γόγγυλα ( Ο μεγάλoς ερωτικός - Φλέρυ Νταντωνάκη)
Όταν κατανοηθεί πλήρως και σε όλες του τις διαστάσεις ο Μεγάλος Ερωτικός, οι ανατροπές, οι συμβάσεις του και οι δρόμοι που άνοιξε, θα επανέλθω με προσωπικό σχόλιο. Η ελληνίδα Nico τραγουδάει σαν να μην ενδιαφέρεται για τίποτε...., σαν να μην υπάρχει τίποτε... αυτό κάνουν όλοι οι σπουδαίοι ερμηνευτές από καταβολής κόσμου.
9. Ελεγεία για την Marilyn Monroe (Βασίλης Λέκκας - Πορνογραφία)
Αφού τελειώσει το μάλλον αμήχανο στιχουργικό μέρος, ο Χατζιδάκις διαγράφει με μιας όλα τα επιτεύγματα του Nino Rota, των Cinematic Orchestra... και του Henry Mancini στήνοντας ένα lounge & lousy όργιο που όμοιο του δεν έχουμε ξανακούσει!
10. Δεν ήταν νησί (Φλέρυ Νταντωνάκη - Τα λειτουργικά)
Είναι γενικά δύσκολο να βρεις σχόλια για οτιδήποτε τραγουδάει η Νταντωνάκη. Αυτό το λέει εξαιρετικά θυμωμένα και απεγνωσμένα, έχεις την αίσθηση ότι φοβάται πως δεν θα προλάβει να το τελειώσει το τραγούδι. Πως κάτι θα συμβεί λίγο πριν τελειώσει... Υπόδειγμα πραγματικής έμμετρης ερμηνείας και όχι τρα-λα-λα τραγουδιστικές σαχλαμάρες...
11. Δικαίωση (Ηδύλη Τσαλίκη - Κέρκυρα 81 Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού)
Αφού ούτως ή άλλως άπειρα τραγούδια μένουν αναγκαστικά από έξω (όπως σε κάθε αφιέρωμα), αφού μένει από έξω ολόκληρο το Reflections και η Τζοκόντα που ακούγονται μονορούφι, καθώς και όλες οι ρεαλιστικές αναγνώσεις του Χατζιδάκι στα τραγούδια του Βαμβακάρη και των υπόλοιπων μεγάλων του ρεμπέτικου, διαλέγω για το νούμερο 11 ένα τραγούδι που δεν ανήκει στον ίδιο, αλλά σε ένα από τα σπουδαιότερα τέκνα του. Ίσως η μοναδική στιγμή της ελληνικής δισκογραφίας που ο Κώστας Καρυωτάκης αντιμετωπίζεται χωρίς μούχλα, μιζέρια και κακομοιριά, αλλά με υπερήφανη ευτυχία για τις αποφάσεις που πήρε στη ζωή του και εξέφρασε στους στίχους του. Πραγματική Δικαίωση και για τον ίδιο.... Ερμηνεία από άλλους κόσμους!
"Λυπάμαι μόνο που τον δίσκο αυτόν θα τον ακούσουν και ακροατές που δεν μ' αρέσουν. Μα δεν βρήκα μέχρι στιγμής τρόπο να τους το απαγορεύσω. Κι αυτό μου δημιουργεί μελαγχολία."
Το είχε πει ο Χατζιδάκις για τον Χειμωνιάτικο Ήλιο, έναν δίσκο τον οποίο απέσυρε άμεσα μετά την κυκλοφορία του για να τον ηχογραφήσει ξανά και να φτάσει στο αποτέλεσμα που ήθελε. Από τότε που διάβασα το παραπάνω προσπαθώ με αγωνία να μην είμαι ποτέ ένας από αυτούς τους ακροατές. Τρομάζω στην ιδέα!
