Έντεκα του Χατζιδάκι - #4

Μάνος Χατζιδάκις: Η επόμενη μέρα - του Γιάννη Παπαϊωάννου

Ίσως θάπρεπε ν' αφήσουμε ήσυχο επιτέλους τον Μάνο Χατζιδάκι, όπου κι αν βρίσκεται. Όσο ζούσε, αλλά κι αφότου έλαβε το χρίσμα της αιωνιότητας το '94, τα έργα και τα λόγια του, ακόμη και τα αυστηρά ιδιωτικά, έγιναν αντικείμενο διεξοδικής έρευνας και αδυσώπητης δημόσιας έκθεσης, ιδιοτελών κατακρίσεων και κάθε είδους εκμετάλλευσης, ακόμη και πολιτικής. Ο συνολικός όγκος της σχετικής φιλολογίας είναι βέβαια ανάλογος με το δημιουργικό ανάστημα του ανθρώπου που, σχεδόν μόνος του, δημιούργησε αυτό που ονομάζουμε σήμερα "ελληνικό τραγούδι", δύο λέξεις που έχουν όμως προ πολλού καταλήξει σχεδόν κακόφημες και οπωσδήποτε δυσφημιστικές.

Αδυνατούσε βέβαια ο ίδιος να προβλέψει τις μελλοντικές μεταλλάξεις της μουσικής του γύρω στα μέσα της δεκαετίας του '50, όταν η ποιητική ευαισθησία και ο ανοικτός του ορίζοντας που απλωνόταν πολύ πέρα απ' τα ελληνικά σύνορα έγιναν μαγικό ραβδί που ακούμπησε και μεταμόρφωσε τα ρεμπέτικα που αγαπούσε. Έγινε έτσι ο "δούρειος ίππος" που έβαλε στην καρδιά όλων αυτά που μέχρι τότε ανήκαν μόνο στην αφάνεια του υπόκοσμου δίνοντας στην πορεία διαχρονικά αριστουργήματα, περισσότερο όμως δείχνοντας σε πολλούς τον δρόμο να γεφυρώσουν την παράδοση με το σήμερα στις αρχές της δεκαετίας του '60.

Ατυχώς, ο δρόμος αυτός αποδείχτηκε κερκόπορτα ανοιγμένη διάπλατα στους ατάλαντους που έφεραν την επέλαση του "ελαφρολαϊκού", βοηθημένοι φυσικά απ' την συνολικότερη διαστρέβλωση της πραγματικότητας στην περίοδο της δικτατορίας αλλά και το κλίμα γενικευμένου λαϊκισμού που την ακολούθησε, ρυπαρή πλημμύρα που ισοπεδώνει καθημερινά από τότε την αναπόδραστη πραγματικότητά μας.

Καθόλου τυχαία βέβαια ο Χατζιδάκις ήταν απ' τους πρώτους που εναντιώθηκαν σ' αυτή την "αυθαίρετη εγωπαθή ελληνικότητα" (δικά του λόγια) και, απτόητος, αναζήτησε γι' άλλη μια φορά την νεοελληνική ευαισθησία σε διαφορετικά πρόσωπα και ήχους. Με τους Αγώνες Τραγουδιού που διοργάνωσε στις αρχές της δεκαετίας του '80 δημιούργησε, μονοκονδυλιά σχεδόν, ό,τι ονομάστηκε στη συνέχεια "έντεχνο τραγούδι", μια λέξη που έχει βέβαια καταλήξει επίσης κακόφημη καθώς και το νέο του δημιούργημα ακολούθησε γρήγορα τον καθοδικό δρόμο της βαρύτητας, συγκλίνοντας αλάνθαστα στην φτηνή (παρότι σοβαροφανή) διασκέδαση.

Οι μεγάλοι καλλιτέχνες δημιουργούν σχολές επηρρεάζοντας τις επόμενες γενιές, κι αυτή είναι μάλλον η σημαντικότερη κληρονομιά τους. Ο Χατζιδάκις όμως είχε την ατυχία να γεννηθεί στην μικρή αυτή χώρα με τα ακόμη μικρότερα μυαλά κι έτσι, οι πολυάριθμοι ακολουθητές μετασκεύασαν το έργο του σε κατολίσθηση σκουπιδιών και μετέτρεψαν το ελληνικό μουσικό τοπίο σε χωματερή. Η εικόνα αυτή λοιπόν είναι τελικά η άτυχη παρακαταθήκη για την μετά Χατζιδάκι εποχή, εκτός φυσικά απ' την ίδια την μουσική του που, μουσειακό είδος πλέον, έχει αφεθεί να διασύρεται σε ερμηνείες, επανεκτελέσεις και ευκαιριακές "συναυλίες" στο Μέγαρο.

[=] [=] [=]

Μικρή ένδειξη σεβασμού από ένα φανατικό γ' κατηγορίας - του Βασίλη Παυλίδη

Δεν ήμουν ποτέ φανατικός του Χατζιδάκι, όπως ήμουν φανατικός π.χ. των Joy Division. Πολύ λογικό αφού ο Χατζιδάκις δεν ήταν punk, post punk, new wave, folk, psychedelia, garage, brit pop, grunge, post rock ή electronica. Δεν άκουσα Χατζιδάκι στα 20 μου ούτε στα 25 μου. Άρχισα όμως να αγοράζω μερικά δισκάκια του στα 30 μου. Και άρχισα να τον συλλέγω στα 35 μου, αφού πρώτα είχα εντρυφήσει στον Satie, ο οποίος δήλωνε φανατικός του. Ω της ντροπής, έπρεπε πρώτα να ξετρελλαθώ με τον Satie για να αρχίσω να καταλαβαίνω ότι η χώρα μου είχε προσφέρει στην παγκόσμια μουσική σκηνή έναν τέτοιο άπιαστο τύπο και μια τεράστια, ανεπανάληπτη μουσική παραγωγή.

Ο Χατζιδάκις γεννήθηκε το 1925 και το πρώτο άλμπουμ του κυκλοφόρησε το 1954. Για τρεις γεμάτες δεκαετίες κυκλοφόρησε μουσική που έγινε ιστορική: Ποτέ την Κυριακή, Οδός ονείρων, Δεκαπέντε εσπερινοί, Το χαμόγελο της Τζοκόντας, Μυθολογία, Ο μεγάλος ερωτικός, Sweet Movie, Η εποχή της Μελισσάνθης, Πορνογραφία. Στο μυαλό μου τον έχω ως τον άνθρωπο που συνταίριαξε το ελληνικό στοιχείο με την πανανθρώπινη ευαισθησία, την αγωνία του μεταπολεμικού σκηνικού με την τέχνη, τη ζωή με τη μελαγχολία. Τα αγαπημένα τραγούδια του (προφανώς δεν τα έχω ακούσει όλα) είναι αυτά που μου ραγίζουν την καρδιά. Μερικά μού φέρνουν δάκρυα στα μάτια. Ο Χατζιδάκις έγραψε μουσική λυτρωτική, μουσική που σε διαφεντεύει ανεξαρτήτως της θέλησής σου. Αυτό είναι αληθινή τέχνη.

Κάνω την προβλεψη ότι όσο μεγαλώνω τόσο περισσότερο Χατζιδάκι θα ακούω.

11 αγαπημένα

1. Τ' αστέρι του βοριά (ποίηση: Νίκος Γκάτσος)
2. Η βροχή (από την Εποχή της Μελισσάνθης)
3. Προσωπογραφία της μητέρας μου (από Το χαμόγελο της Τζοκόντας)
4. Το βαλς των χαμένων ονείρων
5. Ο ηθοποιός (Δημήτρης Χορν από το Οδός Ονείρων)
6. Το τραγούδι της Ευρυδίκης
7. Τα παιδιά κάτω στον κάμπο (από το Sweet Movie)
8. Κεμάλ (από το Reflections)
9. Χάρτινο το φεγγαράκι (με τη Μελίνα Μερκούρη)
10. Ο Τζώνης ο μπόγιας (από τη Μυθολογία)
11. In Prison (από το Topkapi)

[=] [=] [=]

Ένα παραμύθι με όνομα - του Αντώνη Ξαγά

Ένα καλάθι γεμάτο από τσαλακωμένα έγγραφα, σε καιρούς παλιότερους, θα ήταν μάρτυρας της δυσκολίας και του δισταγμού μου να γράψω αυτό το κείμενο. Στην εποχή την ψηφιακή όμως δεν υπάρχουν μάρτυρες των εμποδίων αυτών! Πέρα απο τον επίμονο εκνευριστικό χτύπο του backspace πλήκτρου... Η δυσκολία του να γράψεις για έναν άνθρωπο με την αυθύπαρκτη αξία του Χατζιδάκι, η οποία καθιστά πολλές φορές τα κείμενα περιττά και αχρείαστα... Και για έναν άνθρωπο που έχουν ειπωθεί και γραφεί πολλά. Λιγότερα πάντως από όσα θα έπρεπε, για έναν τόσο σημαντικό καλλιτέχνη! Σας έχω πει όμως πόσο σιχαίνομαι την έκφραση "σημαντικός καλλιτέχνης"; Μυρίζει ευκολία, πολιτική ορθότητα, βολική νεκρολογία... Και αυτή ακριβώς είναι και η περίπτωση του Μάνου Χατζιδάκι...

Όσο ζούσε ενόχλησε πολλούς! Όταν βρέθηκε βολικός μέσα στο φέρετρο, πολλά ξεχάστηκαν... Το πόσο ξένος ήταν με αυτό που λέμε "ελληνική πραγματικότητα". Το ότι δεν συμβιβάστηκε με την περιβόητη "νεοελληνική ιδιαιτερότητα" που αρέσκεται αυνανιστικά να θεωρεί τα ελαττώματα της αξίες. Μοιάζει σχεδόν να έπεσε σαν σπόρος εξ ουρανού σε χέρσο χωράφι! Πολλοί τον επικαλούνται ακόμη ως επιρροή. Μακάρι να ίσχυε σε τέτοιες περιπτώσεις, με αυστηρότητα μάλιστα Χαμμουραμπί, μια εντολή του τύπου "Ου λήψει το όνομα ...Χατζιδάκι επί ματαίω"!

Ενόχλησε...
Τους δεξιούς, με την αριστερή του ευαισθησία, για τις συνεχείς επιθέσεις του στο σωτήριο τρίπτυχο "πατρίς, θρησκεία, οικογένεια"...
Τους αριστερούς! Που ποτέ δεν χώνεψαν το γεγονός ότι η σκέψη του δεν έμεινε σε ιδεολογικά μαντριά, ότι δεν στρατεύτηκε σε αγώνες, δεν ανέμισε μπαϊράκια. Αγνοώντας ότι η δημιουργία είναι εξ'ορισμού "επαναστατική", γιατί προσπαθεί αντικειμενικά να αλλάξει τον κόσμο...
Το νεόπλουτο συνάφι της εξουσίας, γιατί παραήταν αριστοκράτης σε μια χώρα που (δυστυχώς ή ευτυχώς) ποτέ δεν γνώρισε αριστοκρατία, και η άρχουσα της τάξη είναι απόγονος των κακομοίρηδων κοτζαμπάσηδων της Τουρκοκρατίας.
Το λούμπεν κιτσαριό, γιατί περιγέλασε την ημιμάθεια του, σε σημείο να χαρακτηριστεί αρνητικά με ταμπέλες όπως "κουλτουριάρης" και "ελιτιστής".
Τους ελληναράδες άντρακλες, με την ευαισθησία που χειρίστηκε την ιδιαιτερότητα του, διδάσκοντας με έργα το "ζειν αισθητικώς"...
Τους δήθεν "λαϊκούς" καλλιτέχνες, η οποία έχουν ταυτίσει το λαϊκό με το ευτελές, την κλάψα και τον ξεκωλισμό, τους πραίτορες της τουρκογενούς μπουζουκοκρατίας του ουσάκ.
Τους δήθεν μοντέρνους και πειραματικούς καλλιτέχνες, γιατί αν και μουσικά συμβατικός, τους έδειξε ότι το νέο και η επανάσταση δεν χρειάζονται απαραίτητα νέα "όπλα".
Τους "σοβαρούς μουσικούς" των Μεγάρων που περιφρονούσαν το τραγούδι, γιατί "είναι σαν τους ανέραστους, τους βιολογικά άρρωστους, που περιφρονούν τον έρωτα και υποβαθμίζουν τη σημασία του για να δικαιολογήσουν την ατροφική τους ύπαρξη"...
Και γιατί ήταν κυριολεκτικά έξω από την εποχή του! Ούτε μοντέρνος, ούτε μετα-μοντέρνος, ούτε ...100 χρόνια μπροστά. Όλοι αυτοί είναι καταδικασμένοι να ξεπεραστούν με το σαρωτικό πέρασμα του ποταμού χρόνου. Όμως όσο η ανθρώπινη ύπαρξη διατηρεί στον πυρήνα της εκείνο το σπάνιο μέταλλο που της χαρίζει την ανθρωπιά, για όσο ο πόνος θα είναι ο σκηνοθέτης του θεάτρου του παραλόγου που λέγεται ζωή, για όσο ο έρωτας θα είναι εκείνος ο ατίθασος ηθοποιός που αγνοεί τις νόρμες και τα όρια, η μουσική του Χατζιδάκι θα συγκινεί, θα παρηγορεί, θα εμψυχώνει, θα στέργει την κάθε ευαίσθητη ψυχή...

Μια τελευταία παρατήρηση, πριν από το κορφολόγημα που ακολουθεί. Ξέρω ότι ο ίδιος ο Χατζιδάκις ήταν σφοδρός πολέμιος τέτοιων ...πετσοκομμάτων, καθώς πίστευε ότι τα έργα του είναι αδιάσπαστες ενότητες. Και συμφωνώ... Από την άλλω, όμως συμφωνώ και με την άποψη, ότι από τη στιγμή που κάποιο έργο εκδοθεί, ανήκει πλέον στο κάθε ακροατή, είναι κοινό κτήμα της κοινωνίας... Δεν ξέρω: Το ζήτημα παραμένει ανοιχτό...

1. Το πέλαγο είναι βαθύ
(Πρώτη εμφάνιση το 1961 στο "Ελλάς, χώρα των ονείρων" με τη Νάνα (μία είναι η Νάνα!) αλλά επιλέγω την εκτέλεση με τον Στέλιο (ένας ήταν και αυτός) και την τότε σύζυγο του)
Είμαι 15, καλοκαιρινές διακοπές, μακρόσυρτες και ζεστές, πρώιμος νυχτερινός ύπνος, γλυκιά εφηβική ερωτική απογοήτευση στην καρδιά, η διπλανή ταβέρνα, από αυτές τις άσημες, με το χαλίκι, το ξύλινο τραπέζι, την κληματαριά με τον γυμνό γλόμπο παίζει διαρκώς την κασέτα με τις πενιές. Τούτο το τραγούδι ξεχωρίζει με την ευγενική αλλά όχι απονευρωμένη θλίψη, χωρίς μελοδραματισμούς και κλάψες (τους δρόμους που ακολούθησε δηλαδή μετέπειτα ο Στέλιος). Και η καρδιά γλυκαίνει... Ο σημερινός πόνος, αυριανή γλυκιά ανάμνηση...
2. Ο ταχυδρόμος πέθανε (1961)
Από το θεατρικό "Απόψε αυτοσχεδιάζουμε" -Τραγούδι: Ζωή Φυτούση
"Ο ταχυδρόμος πέθανε"... Ποιός θα σου φέρει αγάπη μου το γράμμα που 'χω τάξει; Σήμερα που δεν υπάρχουν πια γράμματα; Σήμερα, εποχή των e-mail, που ο ταχυδρόμος φέρνει πια μόνο λογαριασμούς και διαφημιστικά; Τρυφερή εικόνα ο ταχυδρόμος, που πέθανε στα 17 του χρόνια, συμπλέκεται με εκείνη την πανέμορφη ιταλική ταινία, που ο ταχυδρόμος της ταινίας πέθανε λίγες ώρες αφού τελείωσαν τα γυρίσματα...
3. Ηθοποιός (1962)
Από το θεατρικό "Οδός ονείρων" - Τραγούδι: Δημήτρης Χορν
Δεν θα μπορύσε να λείπει... Η πιο θεατρική ερμηνεία που έχει ακουστεί ποτέ σε μελοποιημένη ελληνική γλώσσα! Επιβλητική, σπαρακτική, παράφρονη, τρυφερή, γαλήνια, πολυκύμαντη ... Να συνεχίσω; Μάταιο, και ο Μπαμπινιώτης δεν βοηθάει!... "Ηθοποιός σημαίνει φως"... Δεν ακούγεται τόσο, μα τόσο ειρωνικό, αν αναλογιστεί κανείς ποιοι δηλώνουν "ηθοποιοί";
4. Τ' αστέρι του Βοριά (1963)
Από την ομώνυμη ταινία του Ηλία Καζάν - Τραγούδι: Λάκης Παππάς
Το τραγούδι του τέλους από την ταινία "America America" σε μια ηχογράφηση η οποία είδε το δισκογραφικό φως μόλις το 1984. Ερημική εκτέλεση, σημαδεμένη από την αίσθηση της απουσίας που ξυπνά μια φυσαρμόνικα, εικόνες μαγικού ρεαλισμού, και μια φιλοσοφημένη χαρά που έχει στο κουκούτσι της τη θλίψη του παροδικού...
5. Ήταν καμάρι της αυγής (1965)
Από το θεατρικό "Ματωμένος γάμος" - Τραγούδι: Λάκης Παππάς
Τι σας έρχεται κατά νου όταν ακούτε για Λόρκα; Ανδαλουσιάνικες νύχτες φωτισμένες απο φωτιές, άγρια περήφανα τσιγγάνικα πρόσωπα, αίμα, duende, φλαμέγκο, ισπανικός εμφύλιος, πάθος... Και αυτό το τραχύ παραμύθι του "Ματωμένου γάμου"... Πέρα από τυπικότητες και ευκολίες όμως, ο Χατζιδάκις αποστάζει από το πάθος την τρυφερότητα, και μας χαρίζει απλόχερα ένα υψηλών βαθμών συγκίνησης απόσταγμα. "Γύρισε κάμπους και βουνά και πανηγύρια πέρασε στην αγκαλιά των κοριτσιών"... Τι καλύτερος αποχαιρετισμός...
6. Ο Έκτορας και η Ανδρομάχη (1965)
Από το θεατρικό "Παραμύθι χωρίς όνομα" - Τραγούδι: Λάκης Παππάς
Τρίτος Λάκης Παππάς σε αυτή τη λίστα, και τώρα συνειδητοποιώ πόσο πολύ μ' αρέσει αυτή η φωνή. Χωρίς το γρέζι του λαϊκού αλλά και χωρίς να είναι ξενέρωτα χαζορομαντική. Ήπια, απαλή και ευγενική, ταιριαστή συντροφία της μουσικής του Μάνου. Και των υπέροχων στίχων του Καμπανέλλη... Τελικά η Ανδρομάχη θα δει τον Έκτορα μέσα στη σκόνη να τον σέρνει το άρμα του Αχιλλέα... Και μπορεί τελικά όλοι τη μάχη στο τέλος να τη χάνουμε... Αλλά αν δεν υπάρχει η κοπελίτσα πίσω που θα αγαπήσεις, πως θα τη βγάλεις σ' αυτή τη ζωή;
7. Βροχή (1965)
Από τον δίσκο "Το χαμόγελο της Τζιοκόντας"
Με συγκινεί ότι γράφτηκε σε μια αχανή ανθρωπούπολη όπως η Νέα Υόρκη. Για μια άγνωστη, ανώνυμη γυναίκα μέσα από το πλήθος... Για έναν, για μία από μας... Για όλον τον βουβό, βαθύ πόνο που κυκλοφορεί δίπλα μας, που μας προσπερνάει, που μας αφήνει αδιάφορους... Με συγκινεί για εκείνα τα γλυκά δάκρυα που έφερε η ομορφιά της μουσικής σε αγαπημένα μάτια... Για εκείνον τον τρυφερό ύπνο που χάρισε σε μια μικρή μπουμπουκένια ψυχούλα...


8. Dedication (1970)
Από τον δίσκο "Reflections" - Τραγούδι: New York Rock & Roll Ensemble
O Μάνος μας να συνεργάζεται με ένα ροκ γκρουπ (θου Κύριε!); Είναι δυνατόν; Τί δουλειά έχει με τους γιεγιέδες και τους άπλυτους μαλλιάδες; Κάπως έτσι πρέπει να αντέδρασαν πολλοί "χατζιδακικοί" την εποχή εκείνη! Το τόλμημα όμως του Χατζιδάκι και πάλι θα τους ξεπεράσει. Και θα τον δικαιώσει όταν τα τραγούδια μεταφραστούν στα ελληνικά και γνωρίσουν τη μαζική αποδοχή. Και επιτέλους βρίσκω και την ευκαιρία να αναφερθώ στο πόσο διεκπεραιωτική και αχρείαστη μου ακούστηκε η εκτέλεση των Raining Pleasure!
9. Τα λιανοτράγουδα (1972)
Από τον δίσκο "ο Μεγάλος Ερωτικός" - Τραγούδι: Φλέρυ Νταντωνάκη, Δημήτρης Ψαριανός
Άνεμος παίζει με τα μαλλιά και τις σκέψεις, νοτισμένος έρωτα, άπιαστο αερικό, και μια "τρελή του φεγγαριού" σε στοιχειώνει... Σαν νοσταλγία για κάτι που δεν έζησες. Ή μήπως έτσι μοιάζει; Μου λύπεις... "Μια λειτουργία για τον Μεγάλο Ερωτικό, κάτι σαν τους εσπερινούς Αγίων σε ερημοκκλήσια μακρινά με τη συμμετοχή φανταστικών αγγέλων, εραστών, παρθένων και εφήβων". Γιατί ο έρωτας σαν τη θρησκεία μοιάζει. Είναι εξίσου ανορθολογικός και εγωιστικός, απαιτεί πίστη που να κινεί βουνά, και πιθανότατα το αντικείμενο του ...δεν υπάρχει!
10. Τα παιδιά κάτω στον κάμπο (1974)
Από την ταινία "Sweet movie" του Dusan Makavejev - Τραγούδι - Παιδική χορωδία
Εκπληκτική αυτή η αντινομία! Παιδική αθωότητα και κυνική σκληρότητα! "Τα παιδιά κάτω στον κάμπο, κυνηγούνε τους αστούς, πετσοκόβουν τα κεφάλια, από εχτρούς και από πιστούς..". Σιδερογροθιά και η ταινία... Πολυαπαγορευμένη εννοείται. Η άλλη πλευρά του Χατζιδάκι! Και φυσικά μια παγκόσμια μελωδία... Που πάντα θα με παραπέμπει σε εκείνη τη θολή εποχή της παιδικότητας. Που προσπαθεί, αλλά μάταια να ξεμπλέξει κουβάρια αξεδιάλυτα. Και μόνο ξέφτια μένουν στο χέρι...
11. Η μπαλάντα του Ούρι (1976)
Από τον δίσκο "Αθανασία" (Λίγα χρόνια μετά θα γίνει γνωστό με τη φωνή του Βασίλη Λέκκα)
Πόσο κοντά στην ουσία είναι η σκέτη, καθαρή μουσική, χωρίς την παραμορφωτική πολλές φορές επιβολή του στίχου; Εκεί αναδεικνύεται το μυστήριο και η μαγεία αυτής της τέχνης του οργανωμένου ήχου, το πως μια συν-πλοκή ήχων, μια μελωδία απλή, μπορεί να αγγίξει κάτι θεμελιώδες, άφατο και ανείπωτο, και να σε λυτρώσει από τη "μέλαινα χολή" που σε διαποτίζει, σαν ένα σωτήριο στόμα που ρουφά το δηλητήριο της οχιάς πριν σε χτυπήσει στην καρδιά...

[=] [=] [=]

Αν και κάποιοι συντάκτες προτίμησαν να μη διαλέξουν κομμάτια απ'τους διάσημους δίσκους του, ας δούμε σε ποια κομμάτια συναντηθήκαμε. Σε παρένθεση οι φορές που ψηφίστηκαν.

1. Τα παιδιά κάτω στον κάμπο (7)
2. Κεμάλ (4)
3. Περιμπανού (4)
4. Ο ηθοποιός (4)
5. Προσωπογραφία της μητέρας μου (3)
6. Όταν έρχονται τα σύννεφα (3)
7. Ποιος είν'τρελός από έρωτα (3)
8. Το πέλαγο είναι βαθύ (3)