Η πειραματική μουσική

Ο όρος πειραματική μουσική καλύπτει όλες τις τάσεις, που παρουσιάστηκαν στον αιώνα μας, για τη δημιουργία ενός νέου είδους μουσικής. Τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια έχουν επικρατήσει δύο είδη πειραματικής μουσικής, η συγκεκριμένη (concrete music) και η ηλεκτρονική (electronic music). Κοινό χαρακτηριστικό τους είναι η απομάκρυνση από τη χρησιμοποίηση των γνωστών μουσικών οργάνων και εκφραστικών μέσων και η προσφυγή σ’ ένα καινούργιο και ακατέργαστο υλικό.

Η συγκεκριμένη μουσική ονομάζεται έτσι γιατί χρησιμοποιεί για υλικό της συγκεκριμένους ήχους, π.χ. παράσιτα ραδιοφώνου, τον θόρυβο του τραίνου, τον ήχο σταγόνων νερού που πέφτουν κ.τ.λ. Η συλλογή του ακατέργαστου υλικού δεν μπορεί, βέβαια, να χαρακτηριστεί σαν καλλιτεχνική δημιουργία. Ο ρόλος του δημιουργού αρχίζει από τότε που το υλικό αυτό μπαίνει σε μια σειρά, αποκτά ρυθμό, παρουσιάζει αυξομειώσεις στην ένταση, ακολουθεί ορισμένα μουσικά σχήματα, υφίσταται ουσιώδεις μεταβολές και συνδυασμούς. Το απαραίτητο τεχνικό μέρος, που συνδυάζεται και με το συνθετικό, γίνεται από τον συνθέτη, αν συμβαίνει να είναι ο ίδιος και μηχανικός, είτε από ειδικούς τεχνίτες σύμφωνα με τις οδηγίες του συνθέτη. Το υλικό αρχικά ηχογραφείται σε μαγνητοφωνικές ταινίες κατευθείαν στο μέρος που παράγεται. Κατόπι γίνεται η επεξεργασία στα ειδικά εργαστήρια και τελικά, αφού πάρει τη φόρμα που θέλησε ο συνθέτης, αποτυπώνεται σε δίσκο ή ταινία μαγνητοφώνου. Δεν είναι δυνατό, δηλαδή, να παρακολουθήσουμε την επανάληψη μιας σύνθεσης, παρά μόνο από το πικάπ ή το μαγνητόφωνο. Επίσης, δεν μπορεί να δοθεί ένα κονσέρτο, με την έννοια ότι δεν είναι δυνατό να εμφανιστούν μουσικά όργανα και εκτελεστές.

Η συγκεκριμένη μουσική αναπτύχθηκε κυρίως στη Γαλλία και ιδιαίτερα στο Παρίσι μετά το 1948. Πρωτεργάτες της είναι ο Πιέρ Σαιφέρ και ο Ανρύ× αλλά και πολλοί συνθέτες ατονικής μουσικής δοκίμασαν τις ικανότητές τους στο νέο αυτό είδος (1). Ο Γιάννης Ξενάκης, μαθηματικός και αρχιτέκτονας, είναι γνωστός στο εξωτερικό σαν πρωτοπόρος συνθέτης. Οι «Σπουδές» του (1956) θεωρούνται από τα πιο αντιπροσωπευτικά έργα της συγκεκριμένης μουσικής.

Η ηλεκτρονική μουσική χρησιμοποιεί διάφορες ηλεκτρικές συσκευές για την παραγωγή των ήχων, οι οποίοι αποτυπώνονται τελικά σε μαγνητοφωνική ταινία, είτε μόνοι τους, είτε σε συνδυασμό με μουσική παιγμένη από μουσικά όργανα. Η ηλεκτρονική μουσική αναπτύχθηκε το 1950 στη Γερμανία, στον ραδιοφωνικό σταθμό της Κολωνίας. Οι πρώτοι που ασχολήθηκαν μ’ αυτήν είναι ο Μάγιερ-Έπλερ, ο Ένκελ και ο Στοκχάουζεν. Επίσης οι αμερικανοί Βαρέζ, Κέιτζ, Μπάντιγκς κ.α.

Η ηλεκτρονική μουσική βρίσκεται ακόμα στο πρώτο της στάδιο, αλλά έχει προοπτική για μια ευρύτερη ανάπτυξη. Για την ώρα έχουν κατασκευαστεί δύο, κυρίως, συσκευές που παράγουν ηλεκτρονική μουσική: τα μουσικά κύματα Μαρτενό και το όργανο Χάμμοντ.

Τα κύματα Μαρτενό είναι ένα μουσικό όργανο με πλήκτρα σαν του πιάνου και ειδικές ηλεκτρικές λάμπες αντί για χορδές. Το όργανο αυτό μπορεί να αποδώσει και να κρατήσει όχι μόνο ημιτόνια, αλλά και τέταρτα τόνου, δυνατά βιμπράτο, γκλισάντι κ.λπ. Αξίζει να σημειωθεί ότι η πρώτη παρουσίαση του οργάνου αυτού έγινε το 1928 με το έργο του Δημήτριου Λεβίδη «Συμφωνικό ποίημα για σόλο μουσικά κύματα και ορχήστρα», με σολίστ τον Μωρίς Μαρτενό, εφευρέτη των κυμάτων.

Το όργανο Χάμμοντ είναι μια πολύπλοκη συσκευή με την οποία ο ρυθμίζεται ο ήχος κατά έναν πρωτότυπο τρόπο (2). Μπορεί να κρατήσει ταυτόχρονα ψηλές και βαθιές νότες, χάρη στον μηχανισμό του, και ένα πεντάλ κανονίζει την ένταση του ήχου.

Ο Φωνογόνος του Σαιφέρ, ένα ηλεκτρονικό όργανο επίσης, μεταβάλλει την συχνότητα, το ύψος, το χρώμα κ.τ.λ. ενός ήχου. Δεν πρόκειται ακριβώς περί μουσικού οργάνου, μια και δεν παράγει δικούς του ήχους, αλλά χρησιμοποιείται για την επεξεργασία του υλικού της συγκεκριμένης μουσικής.

Μερικοί συνθέτες χρησιμοποιούν στα έργα τους υπολογισμούς ηλεκτρονικών συσκευών. Ο Γιάννης Ξενάκης παρουσίασε τελευταία στο Παρίσι ένα έργο μουσικής δωματίου που το 'γραψε με τους υπολογισμούς μιας ηλεκτρονικής συσκευής. Ο τίτλος του έργου είναι ΣΤ/10-1,08262 (τα δύο πρώτα γράμματα προέρχονται από τη σύντμηση της λέξης στοχασμός και οι αριθμοί από την ημερομηνία και την ώρα της έμπνευσής του). Η σύνθεση αυτή του Ξενάκη είναι ηλεκτρονική στη σύλληψή της και όχι στην εκτέλεσή της γιατί ο συνθέτης θέλησε να παιχτεί από συμφωνική. Υπάρχουν και άλλα πολλά ηλεκτρονικά όργανα ή μηχανήματα λιγότερο διαδεδομένα.

Μια άλλη καινοτομία είναι το «προετοιμασμένο πιάνο» του Τζων Κέιτζ. Πρόκειται για ένα κανονικό πιάνο στις χορδές του οποίου προσδένονται διάφορα αντικείμενα – σύρματα, ξυλάκια, βίδες κ.α., τα οποία αλλοιώνουν τη συνηθισμένη απόδοση. Έτσι, όταν παίζει κάποιος το πιάνο αυτό διαβάζοντας τις παρτιτούρες, ακούγονται παραφωνίες και απίθανοι ήχοι. Ο Τζων Κέιτζ έχει γράψει και συνθέσεις για ορχήστρα από ραδιόφωνα (3).

Επίσης ο Νόρμαν Μακ Λάρεν, γνωστός για τις καινοτομίες του στη δημιουργία κινηματογραφικών ταινιών με σκίτσα, ασχολήθηκε με την «ηχητική γραφή», που πρωτοχρησιμοποίησε ο Φέννιγκερ το 1930. Ο κ. Παύλος Ζάννας (4) γράφει τα εξής για την πρωτότυπη αυτή γραφή: «Η εγγραφή του ήχου πάνω στην ταινία (που πραγματοποιείται φωτοηλεκτρικά) έχει την όψη μιας γραμμής όλο μικρά ζιγκ-ζαγκ. Αφού λοιπόν η μουσική είναι σχέδιο, ένα σχέδιο θα μπορεί να γίνει μουσική! Η εγγραφή της μουσικής πάνω στο φιλμ αντί να πραγματοποιείται με φωτοηλεκτρικό τρόπο θα γίνεται με... μελανή και πέννα. Η μουσική ζωγραφίζεται με μικρές γραμμές. Όσο πιο κοντά μεταξύ τους οι γραμμές τόσο πιο ψηλός ο ήχος. Το πάχος καθορίζει τον όγκο της μουσικής και η ποιότητα της μελάνης την ποιότητα του ήχου. Ο Μακ Λάρεν πραγματοποίησε έτσι πέντε χρωματικές οκτάβες συνθετικής μουσικής. Η εγγραφή της μουσικής μπορεί ακόμα να πραγματοποιηθεί με τη φωτογράφιση (στο σημείο της ταινίας όπου πραγματοποιείται η εγγραφή του ήχου) σχεδίων με μαθηματικά υπολογισμένες σχέσεις που αποδίδουν κλίμακες ήχων».

Οι τάσεις για τη δημιουργία νέων μορφών μουσικής άρχισαν ήδη από τις αρχές του αιώνα μας, συνεχίστηκαν όμως πιο τολμηρές τα τελευταία δεκαπέντε χρόνια. Οι ευρωπαίοι είχαν απλοποιήσει τον ρυθμό σε ορισμένες συμμετρικές φόρμες και συνέθεταν μέσα σ’ αυτές βασισμένοι σε μουσικά σχήματα – κοντραπούντο, φούγκα, ροντό κ.τ.λ. η ατονική και πολυτονική μουσική, με επικεφαλής τους Σένμπεργκ και Στραβίνσκυ, προσπάθησε να ελευθερώσει τη μουσική από τα δεσμά του ρυθμού, και ως ένα σημείο το κατάφερε. Και πάλι, όμως, αν σκεφτούμε ότι και ο καλύτερος ευρωπαίος τυμπανιστής δεν μπορεί να παίξει π.χ. μια ινδική ράγκα ή τάλας, τότε μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα τις προσπάθειες της πειραματικής μουσικής να χρησιμοποιήσει μηχανές, εργαστήρια και τεχνικούς υπολογισμούς.

Τον 18ο αιώνα η μουσική γραφόταν για να παιχτεί× αυτό ενδιέφερε περισσότερο τον συνθέτη. Σήμερα η μουσική επιστρέφει στην πρωταρχική λειτουργία της: να μας συγκινήσει με ήχους. Ο δημιουργός δεν εμποδίζεται πια από τις περιορισμένες ικανότητες των εκτελεστών και των μουσικών οργάνων× δεν χρησιμοποιεί τα γνωστά εκφραστικά μέσα. Διαλέγει το υλικό του από τη φύση και τις ηλεκτρονικές συσκευές× θέλει να αποδώσει με μεγαλύτερη ακρίβεια, αλλά και ειλικρίνεια, αυτό που έχει συλλάβει. Δεν ενδιαφέρεται πια αν θα παιχτεί η σύνθεσή του από τις μαθήτριες του ωδείου.

Ο Άαρον Κόπλαντ (5) γράφει ότι, σε μια εποχή σαν τη σημερινή το υλικό του ήχου γίνεται λιγότερο αιθέριο και εφήμερο και περισσότερο απτό. Η σύγχρονη τεχνική ανάπτυξη ήταν φυσικό να επηρεάσει και την καλλιτεχνική δημιουργία. Το ότι η ηλεκτρονική μουσική εφευρέθηκε σε ραδιοφωνικό σταθμό από τεχνικούς αποδεικνύει τον σπουδαίο ρόλο της τεχνικής.

Η πρώτη γνωριμία με την πειραματική μουσική μας γεννά επιφυλάξεις και απορίες για την καλλιτεχνική της αξία. Στην πραγματικότητα όμως έχουμε να αντιμετωπίσουμε ένα πρόβλημα ανάλογο με κείνο που προβάλλει π.χ. από την ανάγνωση ενός έργου της γαλλικής σχολής του αντιμυθιστορήματος ή από τη θέα ενός πίνακα αφηρημένης ζωγραφικής.

Όταν ακούμε μουσική προσπαθούμε, συνήθως, να παρακολουθήσουμε τη μελωδία και τους απλούς ρυθμούς και δεχόμαστε άνετα τις εύφωνες συγχορδίες. Επίσης, ξεχωρίζουμε, με λίγη προσπάθεια, τα διάφορα μέρη της σύνθεσης, τα γνωστά μουσικά σχήματα που ακολουθούν, τις επαναλήψεις, τα φινάλε κ.τ.λ. Στην πειραματική μουσική, όμως, επιστρατεύεται μόνο η διαίσθηση× εξοστρακίζεται η λογική. Ακούμε ήχους που δεν σχηματίζουν μια συγκεκριμένη μελωδία, που δεν ακολουθούν μουσικά καλούπια, που έχουν πολύπλοκους ρυθμούς. Το πολύ-πολύ να αναρωτηθούμε από που προέρχονται οι ήχοι, αλλά τις περισσότερες φορές είναι σχεδόν αδύνατη η αναγνώρισή τους γιατί έχουν υποστεί πολλές αλλοιώσεις στα εργαστήρια. Η σύγχρονη αντίληψη είχε επικρατήσει στην αρχαία ιαπωνική μουσική – ίσως και στη μουσική άλλων αρχαίων λαών.

Πολλές φορές ακούγοντας ηλεκτρονική μουσική λέμε ότι μας φαίνεται σα να 'μαστε έξω από τη γήινη ατμόσφαιρα, κάπου στο σύμπαν. Από τα αρχαία χρόνια, ήδη από τον Πυθαγόρα, οι φιλόσοφοι με την ενόρασή τους ή οι ποιητές με τη διαίσθησή τους πίστευαν πως υπάρχει κάποια μουσική στο σύμπαν. Σήμερα είμαστε πια βέβαιοι γι’ αυτό× ηλεκτρονικά όργανα καταγράφουν τους ήχους του διαστήματος, οι οποίοι σε ορισμένες ώρες έχουν μια ιδιαίτερη μουσικότητα, όπως π.χ. τη νύχτα και το ξημέρωμα.

Για την ώρα, η πειραματική μουσική έχει χρησιμοποιηθεί συχνά και με επιτυχία σαν κινηματογραφική μουσική. Πίσω από τα πράγματα και τις κινήσεις οι φυσικοί ήχοι, επεξεργασμένοι και οργανωμένοι βέβαια, αποδίδουν πιο ρεαλιστικά τις σκηνές και συντρέχουν στην άμεση επικοινωνία της εικόνας με τον θεατή. Αν π.χ. μια σκηνή ενός δρόμου με μεγάλη κυκλοφορία, αντί να είναι μουσικά επενδυμένη με μια σύνθεση ανάλογη με τον «Αμερικανό στο Παρίσι», έχει υποκρούσεις φυσικών ήχων δουλεμένων σε εργαστήρια, τότε αποδίδεται πιο αληθινά η ένταση της κίνησης και του θορύβου. Ο θεατής, που είναι και ακροατής συγχρόνως, δεν παρασύρεται από τη μουσική, αλλά αντίθετα, καθηλώνεται διπλά – από τη θέα της σκηνής και το αντίστοιχο ακρόαμα.

Το χάσμα με την κλασική μουσική των προηγουμένων αιώνων είναι αγεφύρωτο. Είναι αλήθεια πως οι σχολές των ατονιστών και πολυτονιστών υπήρξαν συνδετικοί κρίκοι με το να ευρύνουν τα όρια της μουσικής δημιουργίας. Οι σύγχρονες μορφές μουσικής δεν έχουν πια τίποτα από τα γνωστά «σχήματα» των προηγουμένων, αλλά δεν έχουν και την καθολικότητά τους.

(1) Για περισσότερους συνθέτες καθώς και για έργα πειραματικής μουσικής βλ. Καρλ-Νεφ / Φοίβου Ανωγειανάκη: Ιστορία της μουσικής (Απόλλων, Αθήναι 1960) σελ. 528 επ.
(2) Βλ. Jean-Jacques Matras, Le Son (Que Sais-je 293, Paris 1957) σελ. 126.
(3) Βλ. Leonard Bernstein, The joy of Music (Simon and Schuster, N.Y. 1958) σελ. 182. Βλ. André Hodeir, La Musique Etrangere Contemporaine (Que Sais-je 631, Paris 1961) σελ. 115.
(4) Π. Ζάννας, Η ζωντανή ζωγραφική του Νόρμαν Μακ Λάρεν (Ομοσπονδία Κινηματογραφικών Λεσχών Ελλάδος).
(5) Aaron Copland, Music and Imagination (Mentor book MD 261, 1959) σελ. 48.

[μεταγραφή σε μονοτονικό Κώστας Γ. Καρδερίνης]

Η ενδεκάδα του Σάκη Παπαδημητρίου

01. Harry Partch: The Music of Harry Partch [Composers Recordings Inc. (CRI), CD, 1989]
02. John Cage: Sonatas & Interludes for Prepared Piano [WERGO, CD, 1989]
03. Gruppo di Improvvisazione Nuova Consonanza (1967-1975) [Edition RZ, CD, 1992]
04. Jani Christou vol. II: Symphony No 1 / Tongues Of Fire / Anaparastasis I / Epicycle [II] [Sirius, CD, 2001]
05. Demetrio Stratos: Cantare la voce [Cramps Rec, CD, 1989]
06. Various: The Birth of the Third Stream [Columbia / Legacy, CD, 1996]
07. Cecil Taylor: Chinampas (hot points) [Leo Rec, CD, 1991]
08. Steve Lacy/Steve Potts featuring the voice of Irène Aebi: Tips [hat Hut Rec, LP, 1981]
09. Meredith Monk: Dolmen Music [ECM Rec, LP, 1981]
10. Michael Mantler: Folly Seeing All This [ECM Rec, CD, 1993]
11. André Hodeir: Anna Livia Plurabelle [Label Bleu, CD, 1994]

(Ο Σάκης Παπαδημητρίου γεννήθηκε στην Καβάλα και μεγάλωσε στην Θεσσαλονίκη. Πρώτες δημοσιεύεσεις με πεζογραφήματα και μελέτες για τη μουσική καθώς και πρώτες εμφανίσεις ως πιανίστας και συνθέτης με μικρά συγκροτήματα τζαζ, στη δεκαετία του '60. Μουσική σε θεατρικές παραστάσεις και πολυσύνθετες εκδηλώσεις, όπου οι συνθέσεις συνδυάζονται με λογοτεχνικά κείμενα, κινηματογράφο, ζωγραφική και χορό. Εμφανίσεις σόλο πιάνο ή με διάφορα σχήματα σε πολλά φεστιβάλ του εξωτερικού. Ραδιοφωνικές εκπομπές από το 1975. Από το 1989 ασχολείται με τη σχέση βωβού κινηματογράφου και μουσικής επί σκηνής και έχει επενδύσει μουσικά πάνω από είκοσι ταινίες. Με την Γεωργία Συλλαίου, από το 1996, έχουν παρουσιάσει προγράμματα με κύκλους τραγουδιών καθώς και παραστάσεις με άξονα το βωβό κινηματογράφο και τα πρωτοποριακά κινήματα της δεκαετίας του '20. Μέχρι τώρα έχουν εκδοθεί δεκαοκτώ βιβλία και δεκαοκτώ προσωπικοί του δίσκοι.)