...και περπατώ στα ξένα

Ο Μίκης Θεοδωράκης έχει κάνει διεθνή καριέρα. Κανονική, όχι πέτσινη, από αυτήν που πας και παίζεις σε τρία μαγαζιά για την ομογένεια και τους φοιτητές του εξωτερικού. Για την ακρίβεια έχει κάνει τρεις διεθνείς καριέρες, οι οποίες δεν συναντιούνται απαραίτητα μεταξύ τους, και δεν εννοώ χρονικά.

Το ψηλό αγόρι από την Κρήτη έγινε πρώτα πρώτα γνωστό ως κινηματογραφικός συνθέτης. Το πρώτο του σουξέ ήταν το τραγούδι των τίτλων μιας φαιδρής ταινίας που λεγόταν Luna de miel και ήταν μια κακιά καλτίλα στην οποία ο Μίκης Θεοδωράκης επιστρατεύτηκε γιατί θεωρήθηκε ότι μπορεί να γράψει κάτι που να μοιάζει και με κλασικό μπαλέτο και με ισπανική μουσική από αυτή που χορεύουν οι τσιγγάνοι γύρω από τη φωτιά (όλε!). Ναι, αλλά η μελωδία των τίτλων ήταν πιασάρικη, τη διασκεύασαν σχεδόν αμέσως πεντέξι καλλιτέχνες που αναζητούσαν λάτιν σουξέ και το τέλος του 1959 βρήκε το τραγούδι να ακούγεται και στο πρωτοχρονιάτικο σόου της γαλλικής τηλεόρασης (επί ντε Γκολ) και στην φιέστα για τον ένα χρόνο της κουβανέζικης επανάστασης στην Αβάνα. Τα υπόλοιπα (αν το λέει καλύτερα η Μαίρη Λίντα ή η Γιοβάννα, πώς και το είπαν οι Beatles, πόσες άλλες εκτελέσεις έχουν γίνει) δείχνουν απλά πού θα οδηγούσε αυτή η διαδρομή.

Σε αυτή την ίδια πλευρά εντάσσεται και το επόμενο crossover hit (όπως τα λέμε εμείς στην Πελοπόννησο). Η Twentieth Century-Fox αναθέτει στον Μιχάλη Κακογιάννη την κινηματογράφηση ενός βιβλίου του Νίκου Καζαντζάκη. Πέρα από την πολιτιστική ζημιά και το τουριστικό όφελος που άφησε στην χώρα μας η συγκεκριμένη ταινία, το κύριο όχημα ήταν η μουσική του Θεοδωράκη. Ο χορός του Ζορμπά, το ανύπαρκτο μέχρι τότε συρτάκι που εφευρέθηκε για να μπορέσουν να χορέψουν οι αλλοδαποί ηθοποιοί κάτι που να μοιάζει ελληνικό, οι ελληνικές ταβέρνες στη Μουφτάρ στο Παρίσι με το σάπιο φαγητό, η καταστροφή της Πλάκας και των νησιών. Για όλα αυτά φταίει και δε φταίει ο Θεοδωράκης, ή μάλλον φταίει όσο και ο Χατζιδάκις για τα Παιδιά του Πειραιά: πολύ, αλλά δεν πειράζει, έχουν γράψει τόση καλή μουσική που τους συγχωρούμε. Με το ποιοι και πώς το έχουν διασκευάσει δεν πρόκειται να σας κουράσω. Θα σας προτείνω μόνο να αναζητήσετε το τρελό βιντεάκι όπου τα μέλη της κεντρικής επιτροπής του μαοϊκού περουβιάνικου αντάρτικου Φωτεινό Μονοπάτι φωτογραφίζονται υπό τους ήχους του και τελικά το χορεύουν, με τον Αμπιμαέλ Γκουσμάν ελαφρώς πιωμένο επικεφαλής, αρχικά σε αυτοσχέδιο καρσιλαμά και κατόπιν σε έναν ενθουσιώδη κυκλικό χορό. Τα στιγμιότυπα κινηματογραφήθηκαν το 1989, αλλά διέρρευσαν στην περουβιανή τηλεόραση το 1991, όταν ο Μίκης Θεοδωράκης ήταν ήδη Υπουργός χωρίς χαρτοφυλάκιο στην κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη.

Εκτός από τα μεγάλα σουξέ, οι κινηματογραφόφιλοι (και οι συλλέκτες κινηματογραφικών μουσικών απανταχού της γης) ξέρουν και ψάχνουν κυρίως τη μουσική από το Σέρπικο και το Ζ, το οποίο με την ενορχήστρωση του Henry Mancini έκανε αρκετή εντύπωση στην εποχή του (ο Θεοδωράκης στον καιρό των γυρισμάτων ήταν μεταξύ φυλακής και εκτόπισης).

Το δεύτερο πεδίο που τον έκανε γνωστό ήταν ουσιαστικά η συμμετοχή του στη δεκαετία του '60. Η τάση να γράφεται τοπική μουσική με σύγχρονους όρους δεν ήταν βέβαια μόνον ελληνική, απλά ο Θεοδωράκης ήταν ο πιο γνωστός εκπρόσωπος αυτής της τάσης στο εξωτερικό. Από το Άξιον εστί (που βασιζόταν βέβαια σε μια πιο σύνθετη φόρμα) μέχρι το Μαουτχάουζεν και τις μελοποιήσεις των ποιητών, ο ακτιβιστής βουλευτής του αριστερού κόμματος έβαλε το δικό του λιθαράκι στην παγκόσμια πολιτιστική ανακατάταξη που προέκυψε από την πληθυσμιακή και τεχνολογική έκρηξη. Ο διεθνής χιπισμός και αριστερισμός της εποχής καλοδέχτηκε τα τραγούδια του, τα συνέδεσε στη συνείδησή του με τα άλλα μουσικά κινήματα με αντιστασιακό περιεχόμενο (από τροπικάλια μέχρι τους ιρλανδούς φολκίστες και από το χιλιάνικο Νέο κύμα μέχρι όπου μπορεί να πάει ο νους σας), τα επανεκτέλεσε σε διάφορες πιθανές και απίθανες γλώσσες.

Όταν ο Θεοδωράκης συνελήφθη και μετά εκτοπίστηκε από τη Χούντα, ξεκίνησε στο εξωτερικό μια τεράστια εκστρατεία για την απελευθέρωσή του. Τα 3 χρόνια της ταλαιπωρίας του τον έκαναν παγκόσμια γνωστό ως σύμβολο αντίστασης και τον ώθησαν, μετά το 1970, να γυρίσει όλο τον κόσμο χωρίς οικονομία δυνάμεων προπαγανδίζοντας την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Οι περιοδείες του έμειναν ιστορικές, ήταν πολυπληθείς και το υλικό που ηχογράφησε πρόχειρα εκείνη την εποχή βρίσκεται σε πολλές δισκοθήκες σε όλο τον κόσμο, ίσως ξεχασμένο μαζί με τους δίσκους των Ίντι Ιλιμάνι και του Ντίλαν.

Για το τρίτο πεδίο δηλώνω αναρμόδιος. Είναι το λόγιο έργο του Θεοδωράκη, οι συμφωνίες, τα μπαλέτα, οι όπερες, οι λειτουργίες, τα μετασυμφωνικά έργα. Παλιά, στις δεκαετίες του '70 και του '80 (τότε που ζούσαμε την ιδεολογική ηγεμονία της αριστεράς, αν θυμάστε) οι σοβαροί έλληνες μουσικοκριτικοί ισχυρίζονταν ότι τα λόγια έργα του Θεοδωράκη ήταν γνωστά στο εξωτερικό επειδή τα έπαιζαν οι ορχήστρες των σοσιαλιστικών κρατών σε διατεταγμένη υπηρεσία. Εγώ δεν ξέρω να σας πω αν αυτό είναι αλήθεια, πάντως τα συγκεκριμένα έργα εξακολουθούν να παίζονται και μετά την πτώση του υπαρκτού περίπου στους ίδιους ρυθμούς -μη φανταστείτε κάθε βδομάδα και μια πρεμιέρα, αλλά πάντως παίζονται.

Κάπως έτσι ξεκινάει η περιπέτεια της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη στο εξωτερικό. 11 δείγματα από ξένους καλλιτέχνες με μόνο κριτήριο το προσωπικό γούστο του γράφοντος:

01. Björn Thulin - Du Rättfärdighetens Sol (1979)
Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ

Το λαϊκό ορατόριο "Άξιον εστί" είναι από τις πιο γνωστές δουλειές του Θεοδωράκη, εδώ και στο εξωτερικό. Ο συνδυασμός λόγιας και λαϊκής φόρμας, ο λόγος του Ελύτη, η μελωδική του δύναμη, οδήγησαν ακόμα και σε επανεκτελέσεις σε άλλες γλώσσες. Η πιο γνωστή έγινε το 1983 στην Ανατολική Γερμανία, με σοσιαλιστικό ενθουσιασμό και γερμανική μεθοδικότητα. Αλλά η πιο όμορφη είναι η σουηδική του 1979, επιθετική, γειωμένη, με όλο το πάθος του ερασιτέχνη και την λατρεία για το υλικό να φαίνεται σε κάθε νότα. Στα μπουζούκια ο Ale Möller και ο Χρήστος Μητρέντζης. Διαλέγω στην τύχη το συγκεκριμένο τραγούδι, όλη η δουλειά είναι εξαιρετική.

02. Savage Republic - O Andonis (1983)
Ο Αντώνης

Ένα industrial-punk συγκρότημα από τη Δυτική ακτή των Η.Π.Α μετατρέπει τη μελωδία του Αντώνη από το Μαουτχάουζεν σε σάουντρακ για μπάχαλα. Σε άλλο δίσκο τους έχουν ψυχεδελιάσει ωραιότατα και το "Ποιος δε μιλά για τη Λαμπρή", και ίσως αυτή η εμπλοκή τους με τη μουσική του Θεοδωράκη να έχτισε την ειδική σχέση που έχουν αποκτήσει με το ελληνικό κοινό.

03. Milva - Sowas hilft (1978)
Σε δρόμους μακρινούς

Η κοκκινομάλλα ντίβα ηχογράφησε το 1978 έναν δίσκο με τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη στα γερμανικά. Μια από τις πιο πετυχημένες εμπορικά δουλειές της, αφού τον καιρό εκείνο η μουσική του Θεοδωράκη είχε εξαιρετική απήχηση και στις δύο Γερμανίες. Έξι από τα έντεκα τραγούδια του δίσκου προέρχονται από τον κύκλο "Τα λυρικά" που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά στην Ελλάδα.

04. Rainer Kirchmann - And on the fourth floor up above (1999)
Στο τέταρτο πάτωμα

Ο Rainer Kirchmann ήταν μέλος των Pankow, της πιο γνωστής ροκ μπάντας στο Ανατολικό Βερολίνο. Στη δεκαετία του '90 συνεργάστηκε στενά με τον Θεοδωράκη στο στήσιμο και την ενορχήστρωση των γερμανικών του συναυλιών. Το 1999 παρουσίασε μια δικιά του εκδοχή του κύκλου τραγουδιών "Ο ήλιος και ο χρόνος". Από εκεί η αγγλόφωνη εκδοχή στο τραγούδι "Στο τέταρτο πάτωμα". Η Έλενα που αναφέρεται στους στίχους είναι η Έλενα Ακρίτα της οποίας η μαμά ήταν φυλακισμένη επί Χούντας.

05. Georges Moustaki - Son de negros de Cuba
Φεύγω για το Σαντιάγο

Το 1986, με αφορμή τα 50 χρόνια από το θάνατο του Λόρκα η CBS/Sony Records κυκλοφόρησε έναν δίσκο με μελοποιημένα ποιήματα του Ισπανού από 11 καλλιτέχνες σε 8 γλώσσες. Ο Donovan, ο Lluis Llach, ο Paco de Lucia, ο Angelo Branduardi και βέβαια ο Leonard Cohen στο Take this Waltz, την επιτυχία του δίσκου. Εκεί δισκογραφήθηκε πρώτη φορά το "Φεύγω για το Σαντιάγο", η μελοποίηση του ποιήματος Son de negros de Cuba. Οι ελληνικοί στίχοι είναι του Μιχάλη Μπουρμπούλη και τα σπασμένα ελληνικά του Ζορζ Μουστακί δίνουν ένα ιδιαίτερο χρώμα στο τραγούδι.

06. Maria Del Mar Bonet - Ciutat preciosa (1993)
Όμορφη πόλη

Το 1993 η σπουδαία Καταλανή τραγουδίστρια κυκλοφόρησε έναν δίσκο με τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη. Απίθανες ορχήστρες πολύ μέσα στο κλίμα των τραγουδιών και, από ό,τι λένε φίλοι που σκαμπάζουν από καταλανικά, οι στίχοι τα καταφέρνουν και να είναι κοντά στο πρωτότυπο και να έχουν λογοτεχνικές αξιώσεις.

07. The Devil's Anvil - Kley (1967)
Μάνα μου και Παναγιά

Οι Devil's Anvil είναι ένα αμερικάνικο ροκ συγκρότημα που αποφάσισε εν έτει 1967 να πειραματιστεί με τις μουσικές της Μέσης Ανατολής. Πήραν λοιπόν τραγούδια αραβικά, τούρκικα, λιβανέζικα και ελληνικά και τα έπαιξαν με τον δικό τους ιδιόμορφο τρόπο. Δεν ξέρουμε ποια θα ήταν η αντίδραση του κοινού, καθώς η κυκλοφορία του δίσκου συνέπεσε με τον αραβοϊσραηλινό πόλεμο και ο δίσκος ουσιαστικά αποσύρθηκε -πάντως τα ραδιόφωνα δεν τον μετέδωσαν ποτέ. Η παρουσία αυτού του τραγουδιού του Θεοδωράκη αποτελεί για μένα μυστήριο, τα υπόλοιπα κομμάτια του δίσκου είναι αυτό που λέμε πιασάρικα, ή μεγάλες επιτυχίες στις αντίστοιχες κοινότητες των Η.Π.Α. Στο "Μάνα μου και Παναγιά", που εμφανίστηκε με τον αξιέπαινο τίτλο "Kley" (προφανώς από τον αξιομνημόνευτο στίχο «κλαίει κι η μάνα μου στο μνήμα») αναμετριούνται με μια σπουδαία μελωδία και με την ελληνική γλώσσα. Τα καταφέρνουν.

08. Liesbeth List - Als Je Terug Zult Komen (1967)
Όταν τελειώσει ο πόλεμος

Η Λίσμπετ Λιστ γεννήθηκε στις Ολλανδικές Ανατολικές Ινδίες. Πέρασε τα παιδικά της χρόνια σε ιαπωνικό στρατόπεδο συγκέντρωσης, ορφανοτροφείο και ανάδοχη οικογένεια. Μετά την εφηβεία της συμμετείχε έντονα στην ποπ σκηνή της Ολλανδίας, η οποία ήταν κυρίως προσανατολισμένη στη τζαζ και το γαλλικό σανσόν. Στη διάρκεια της δεκαετίας του '60 κυκλοφορούσε δίσκους οι οποίοι ως επί το πλείστον σύστηναν στους Ολλανδούς σπουδαίους ευρωπαίους καλλιτέχνες όπως τον Jacques Brel ή τον Μίκη Θεοδωράκη. Αξιοσημείωτο εδώ ότι τραγούδησε τον κύκλο Μαουτχάουζεν στα ολλανδικά έναν μόλις χρόνο μετά την ελληνική του ηχογράφηση.

09. The Walkabouts - The Train Leaves At 8 (2000)
Το τρένο φεύγει στις οκτώ

Ο ευρωπαϊκός δίσκος των Walkabouts με διασκευές Bregović, Fabrizio De André, Lluís Llach, Jacques Brel και πάει λέγοντας. Το συγκρότημα φωτίζει μια μελωδία του Θεοδωράκη που, ειδικά για τους ντόπιους ακροατές, θα μπορούσε να θεωρηθεί φθαρμένη από την πολλή ακρόαση.

10. John Williams - Epitafios No.2 (1971)
Χείλι μου μοσχομύριστο

Ο John Williams είναι ένας σπουδαίος κλασικός κιθαρίστας. Είναι επίσης ένας ρηξικέλευθος κλασικός κιθαρίστας, τόσο στον τρόπο παιξίματος όσο και στο στήσιμο των ζωντανών του εμφανίσεων. Ξαναέβγαλε την κιθάρα από τα ωδεία και τις αίθουσες συναυλιών, ντύθηκε σαν άνθρωπος (στο εξώφυλλο του ηχογραφήματος που μας απασχολεί φοράει ένα φισφιριλέ χίπικο πουκαμισάκι που θα έκανε τον μέσο κλασικό κιθαριστή να πάθει μπακακάου) και διεύρυνε το ρεπερτόριό του με τζαζ και τοπικές μουσικές. Το 1971 κυκλοφόρησε έναν δίσκο με τραγούδια και οργανικά θέματα του Μίκη Θεοδωράκη, με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη, η οποία φοράει στο εξώφυλλο ένα εξίσου εντυπωσιακό πουκάμισο. Στο δίσκο βρίσκουμε την πρώτη πλήρη καταγραφή του κύκλου Romancero Gitano, σκόρπια τραγούδια από τον Ήλιο και τον Χρόνο και το θεατρικό Ένας όμηρος, αλλά και την μεταγραφή για κιθάρα κάποιων μελωδιών από τον Επιτάφιο. Για τον Williams τα κομμάτια του Επιτάφιου είναι ένα επίμονο προσωπικό στοίχημα, τα έχει ηχογραφήσει ξανά και ξανά στο πέρασμα του χρόνου, αλλά η ιδιαίτερη ατμόσφαιρα αυτών των πρώτων ηχογραφήσεων είναι πολύ δύσκολο να συγκριθεί με τις ενδεχομένως πιο άρτιες τεχνικά μεταγενέστερες.

11. Μίκης Θεοδωράκης & Arja Saijonmaa - Killen
Το παληκάρι έχει καημό

Η Άρια Σάιγιονμα ήταν, στα τέλη της δεκαετίας του '60, ένα νεαρό και όμορφο κορίτσι που ασχολούνταν με τη μουσική και το θέατρο. Το αγαπημένο της τραγούδι ήταν μια μελοποίηση του αγαπημένου της ποιητή Σεφέρη από έναν έλληνα μουσικό. Είχε ανακαλύψει και κάτι άλλα τραγούδια αυτού του συνθέτη και τα ηχογράφησε για ένα ραδιοφωνικό πρόγραμμα στα φινλανδικά. Δυο χρόνια αργότερα, όταν ο συνθέτης κατάφερε να ξεφύγει από τις φυλακές και τις εξορίες, βρέθηκε στη Φινλανδία. Οι οργανωτές μιας εκδήλωσης, θέλοντας να τον τιμήσουν, έψαξαν και βρήκαν την κοπέλα που είχε τραγουδήσει αυτά τα τραγούδια, η οποία στο μεταξύ είχε εγκαταλείψει οριστικά το τραγούδι για το θέατρο. Η συνάντησή τους είχε σαν αποτέλεσμα μια παγκόσμια τουρνέ που κράτησε δυο χρόνια και την οριστική επιστροφή της στο τραγούδι. Στο τραγούδι που διάλεξα η Σάιγιονμα τραγουδάει στα Σουηδικά και ο Μίκης στα ελληνικά.

Και δύο αναπληρωματικά:

Η Έλενα Φρόλοβα σε μια ρωσική εκδοχή του τρένου που φεύγει στις 8, η οποία δεν έχω καταλήξει αν μου αρέσει ή όχι.

Και η Joan Baez τραγουδάει το Άσμα Ασμάτων στα ελληνικά, σε μια εμφάνισή της στην Κρήτη το 1983.