Να είναι κανείς ή να μην είναι κλασικός;
Κι αν ναι, να είναι πόσο; Ερώτημα διττό που μπορεί να απασχόλησε συνθέτες και συνθέτες στις εποχές που κύλησαν, πήρε (προσωρινά όπως αποδείχτηκε ύστερα) μία τροπή απαντητικής λύσης σε περιπτώσεις σαν του Richard Wagner, του Hector Berlioz και μερικών ακόμη Γάλλων ρομαντικών, αλλά η απάντηση αδυνατούσε να μονιμοποιηθεί έως το πρώτο μισό του 20ου αιώνα. Τότε που ο κόσμος άφησε την απλή αμφισβήτηση του παρελθόντος και των πεπραγμένων αυτού για τον έντονο πειραματισμό και την επιτακτική αλλαγή κοινωνίας, οικονομίας, πολιτικής, τέχνης κι οτιδήποτε άλλου. Ως σκέλος τραγικό αυτής της καθολικής διαδικασίας αναμόρφωσης κι αναδόμησης υπήρξε η είσοδος στα ανθρωποσφαγεία των δύο Παγκοσμίων Πολέμων. Βγαίνοντας, τίποτα δεν θα ήταν πια όπως πριν. Το παλιό είχε αφήσει τελεσίδικα τη θέση του σε κάτι νέο που όμως το ίδιο δεν είχε καταλήξει με ποιο κοστούμι θα εμφανιζόταν κι εμείς πόσο ανάστημα ήταν ικανό να αναπτύξει. Ήταν αμορφοποίητο. Ήταν το ωάριο της avant-garde του μέλλοντος. Που σύντομα θα ενσωμάτωνε στη μουσική εξωγενείς αντιλήψεις και θα γεννούσε ακόμη και συνθέσεις αδύνατον να παιχτούν από ανθρώπινα χέρια, με τις υπογραφές των Corlon Nancarrow, Iannis Xenakis κ.ά. από κάτω τους.
Είναι λίγες οι διαδρομές που μπορεί να χρησιμοποιήσει κάποιος για να αντιμετωπίσει το παρόν θέμα. Η πρώτη είναι να τοποθετηθεί επί του πραγματικού χρόνου (και των ανάλογων γεγονότων) και να προσπαθήσει να τον μεταφέρει με περιγραφές που εκ των ενόντων θα υστερούν. Εντάξει, είναι κατανοητή η πληροφορία πως κατά το μεγαλύτερο μέρος της μουσικής Ιστορίας δεν υπήρχαν ηχοσυστήματα, άρα καταγραφή κι αναπαραγωγή του ήχου, για βάλτε τον εαυτό σας ωστόσο να λειτουργήσει σήμερα ως μουσικόφιλος σ' ένα τέτοιο περιβάλλον και θα κομματιαστείτε πάνω στον αδιαπέραστο τοίχο της φτώχιας του. Είναι κατανοητή επίσης κι η πληροφορία της φυσικής ακουστικότητας χώρων και παραστάσεων, όπως και της οχλαγωγίας του κοινού κι όχι μόνον.
Ήδη εντούτοις, άθελα κι ακούσια, έχουμε μεταβεί στην επόμενη δυνατότητα προσέγγισης της κλασικής μουσικής, αυτής με τα μάτια και προπαντός την γνώση του τώρα. Θα μπορούσαμε να πιαστούμε απ' το σημείο για να συστήσουμε μια εξαιρετική επανεκτέλεση των "The Four Seasons" του Antonio Vivaldi με τον Giuliano Carmignola στο πρώτο βιολί, μακράν αυτήν που προτιμούμε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη. Γνωρίζοντας και τονίζοντας εντούτοις πως δεν είναι το αυθεντικό έργο που έβγαλε σε κονσέρτα ο συνθέτης του το '25 (του χίλια εφτακόσια). Εκείνο ήταν η αφετηρία. Τούτο είναι σίγουρα κάποιο άλλο και πολύ μακριά της αφετηρίας. Το οποίο έχει μέσα του τεράστιες εμπειρίες που επήλθαν κατά τις κατοπινές του Vivaldi γενιές, φτιάχτηκε δηλαδή από μουσικούς κι ενορχηστρωτές που ξέρουν πως ο άνθρωπος πάτησε το φεγγάρι, κυκλοφορούν με αυτοκίνητα, μιλούν σε κινητά, ανταλλάσουν e-mails και ούτω καθεξής.
Το κείμενο που διαβάζετε γράφτηκε εκ προμελέτης για να εξασκήσει στο πρόθεμα μετα- τον οιονδήποτε επιθυμεί να το κάνει πάνω σε γραπτό περί λόγιας μουσικής. Μεταμπαχικό, μεταμπετοβενικό, αλλά και μετακανονικό, μεταθεσμικό κ.ο.κ. Ο περιορισμός του σε συνθέτες κι έργα από το '00 (του χίλια εννιακόσια) ως τις μέρες μας λειτούργησε ως αυτοτιμωρία τόσο του κειμένου όσο και του υπογράφοντος. Διότι στις χαοτικές εκλάμψεις του, το MiC είναι ικανό να ασχοληθεί αφιερωματικά ακόμη και με τη μουσική όταν ο άνθρωπος κρατούσε ρόπαλα κι ακόντια, μα στο δια ταύτα απαιτούνται δυο-τρεις έστω στοιχειώδεις κανόνες.
Το δυσκολότερο τεστ ήταν η διαδικασία επιλογής: Ποιοι να συμπεριληφθούν σήμερα εδώ; Ιδίως όταν οι πιο πολλοί επιλεγέντες, όπως θα διαπιστώσετε, αποτελούν ξεχωριστό βιβλίο και μια κατηγορία ο καθένας τους. Μην ψάξετε, ούτε καν να σας απασχολήσει, το γιατί βρίσκεται μέσα ο Steve Reich κι έξω ας πούμε οι John Cage και Karlheinz Stockhausen. Φαντάζομαι (!) να ανοίγει το παρόν ο αρχισυντάκτης του "Gramophone" και ολοκληρώνοντας την πρώτη ανάγνωση να προβληματίζεται αν ήρθε η στιγμή ή όχι να μου δείξει την άγουσα προς το λογιστήριο. Ωραίο όνειρο συγγραφικής υπερηφάνειας για να μου βγει κάποτε αληθινό (στο MiC δεν είχαμε ποτέ λογιστήριο).
Στο δεύτερο κύκλο, κι εξίσου δύσκολο με τον προηγούμενο, χρειάστηκε απ' την εργογραφία τού κάθε συνθέτη να οριστεί το αντιπροσωπευτικό ένα έργο. Τα χρόνια ακροάσεων δεν στάθηκαν ικανά. Όταν πήγε να λυθεί η άσκηση με τον Arvo Part και τον Alexander Scriabin χρειάστηκε να ανατρέξω, να συμβουλευτώ, να μελετήσω εκ νέου, να βελτιωθώ σε ετοιμότητα. Και κάπως έτσι μέτρησα στο πηλίκο το απτό, θετικό, προσωπικό κέρδος αυτού του αφιερώματος.
1. Arvo Part - "Cantus in Memory of Benjamin Britten"
Με τον Dennis Russell Davis να διευθύνει την Staatsorchester Stuttgart το '84.
2. Igor Stravinsky - "Le Sacre du Printemps"
Με τον Leonard Bernstein και την London Symphony Orchestra το '72.
3. George Gershwin - "Porgy and Bess"
Στην πρώτη πλήρη ηχογράφηση όλου του έργου απ' την The Cleveland Orchestra and Chorus, υπό τον Loriz Maazel, με τους Willard White, Leona Mitchell κ.λπ., που έγινε στο Λονδίνο το '76 κι εξέδωσε η Decca.
4. Edward Elgar - "Cello Concerto in E Minor Op.85"
Του '65, με τον Sir John Barbirolli, την London Symphony Orchestra και την Jacqueline du Pre στο τσέλο.
5. Alexander Scriabin - "Promethee - Le Poeme du Feu, Op.60"
Προτιμήστε κάποια εκτέλεση που να εμπεριέχει και το χορωδιακό μέρος. Ενδεικτικά, μία του '95 με τον Pierre Boulez, την Chicago Symphony Orchestra and Chorus και τον Anatol Ugorski στο πιάνο.
6. Joaquin Rodrigo - "Concierto de Aranjuez"
Με τους Pepe Romero (κιθάρα), Augustin Leon Ara (βιολί), Christine Pendrill (αγγλικό κόρνο) και την ορχήστρα Academy Of St Martin In The Fields υπό τον ιδρυτή της Sir Neville Marriner. Ηχογραφημένο στο Λονδίνο το '92.
7. Gyorgy Ligeti - "Lux Aeterna fur 16 Solostimmen"
Ο φακός στην ηχογράφηση της πρώτης εκτέλεσης του '66 με τους Clytus Gottwald/ Die Stuttgarter Schola Cantorum. Εξάλλου, το έργο ήταν παραγγελιά τους.
8. Vaughn Williams - "The Lark Ascending"
Ηχογραφημένο στο Croydon το '86. Ο Andre Previn διευθύνει την Royal Philharmonic Orchestra με τον Barry Griffiths στο βιολί.
9. Samuel Barber - "Adagio for Strings Op.11"
Ηχογραφημένο στα Abbey Road στούντιο το '94 απ' την London Symphony Orchestra υπό τον Michael Tilson Thomas.
10. Γιώργος Σισιλιάνος - "Κασσάνδρα, τραγική καντάτα, έργο 47"
Του '85, με τη Συμφωνική Ορχήστρα και Χορωδία της Βουλγαρικής Ραδιοτηλεοράσεως, τη μεσόφωνο Γιολάντα ντι Τάσσιο και τον βαθύφωνο Γιώργο Παππά, υπό τον Βύρωνα Φιδετζή.
11. Steve Reich - "Music for 18 Musicians"
Διαβάζεις ότι "the performance accorded the resounding endorsement of the composer himself", ακούς τι απέδωσε επί σκηνής το Ensemble Moderne στο Sendesaal des Hessischen Rundfunks το '97 και σου φεύγει η μιλιά.
Αυτοτελή χρήσιμα-άχρηστα της υπόθεσης:
# Το ζενίθ του οίστρου του Arvo Part συνέβη στη δεκαετία του '70. Τότε που μας εισήγαγε και το προσωπικό του συνθετικό ύφος που ονόμασε "tintinnabuli". Ακολούθησε η από μέρους μας προσπάθεια κατανόησης αυτού. Τα αρπέτζιο της πρώτης φωνής. Η διατονική κίνηση της δεύτερης. Το συνήθως σταθερό τέμπο και τα αμετάβλητα τονικά κλειδιά. Ο ίδιος ο Part αποκάλυψε το μυστικό της τεχνικής του με αθροιστικά μαθηματικά. Ένα συν ένα ίσον ένα, κι όχι δύο. Μελωδία και συνοδευτική φωνή, λοιπόν, ενοποιούνται. Αυτό που ίσως και να μην σκέφτηκε είναι πως θα φτιαχνόταν ειδικό εργαλείο στα Windows, το Arv-o-mat 1.10, για να αναπαράγει το στιλ του στο πρωτόκολλο MIDI των υπολογιστών.
# Το μάτι, το αφτί κι ο εγκέφαλος είναι οι υπερασπιστές της συνήθειας. Ο Igor Stravinsky το έζησε όταν αποδοκιμάστηκε η πρεμιέρα του "The Rite Of Spring" στο Παρίσι το '13 (του χίλια εννιακόσια). Πέρασε ο καιρός, αποκαταστάθηκε το έργο κι οι Siouxsie & The Banshees μπορούσαν πλέον να ανοίγουν μ' αυτό τα λάιβ τους στα eighties δοκιμάζοντας το νόημα μιας επί τούτου τοποθέτησης με πανκ μέτρα και σταθμά. Είχαμε γυρίσει ήδη στις επιδοκιμασίες.
# Το "Summertime", το κλασικό και πασίγνωστο τζαζ τραγούδι, ξεκίνησε ως μία άρια στην όπερα "Porgy and Bess" του George Gershwin. Σε στίχους του DuBose Heyward, ο οποίος είχε συγγράψει και τη νουβέλα πάνω στην οποία βασίστηκε η όπερα. Έκτοτε μετράει μερικές χιλιάδες διασκευές και συνεχίζει ακάθεκτο.
# Η Βρετανίδα τσελίστα Jacqueline du Pre ερμήνευσε ανεξίτηλα μόλις στα 20 της τον Edward Elgar παίζοντας μ' ένα Davidov Stradivarious τσέλο του '12 (του χίλια επτακόσια). Η μοίρα της ωστόσο υπήρξε τραγική. Διαγνώστηκε με σκλήρυνση κατά πλάκας, αποσύρθηκε από τις εμφανίσεις το '73 και πέθανε το '87 στην ηλικία των 42.
# Η μουσική κληρονομιά, κυρίως για πιάνο, του Alexander Scriabin ήταν μια συνεχής σπουδή θεοσοφίας και συναισθησίας. Την τελευταία προσπάθησε να αποδώσει μέσω μίας δικής του έμπνευσης πληκτροφόρα μηχανή με φώτα που ονόμασε clavier a lumieres. Μονάχα το πρωτότυπο όργανο κατασκευάστηκε, το οποίο μάλιστα χρησιμοποιήθηκε σε μέρος της παράστασης του "Promethee - Le Poeme du Feu, Op.60" το '15 στην Νέα Υόρκη. Ο Scriabin εσώκλεισε αυτούσια τα ως άνω δύο εμμονικά του πάθη και στην προμηθεϊκή (ή μυστικιστική) συγχορδία του - ντο, φα δίεση, σι ύφεση, μι, λα, ρε για τους γνώστες ή περίεργους.
# Μεγάλη ήταν η συμβολή του Stanley Kubrick στο να γίνει γνωστή η μουσική του Gyorgy Ligeti. To "Lux Aeterna", για δεκάξι a capella φωνές, χρησιμοποιήθηκε το '68 στη μουσική επένδυση της ταινίας "2001: A Space Odyssey". Ο Ligeti εισήγαγε στη μουσική την μικροπολυφωνία, την οποία μετά απ' αυτόν ακολούθησε λαός και πλήθος.
# Ο Vaughn Williams έγραψε το ρομάντζο για βιολί κι ορχήστρα "The Lark Ascending" το '14 (του χίλια εννιακόσια) για την σολίστ Marie Hall. Ο πόλεμος ανέβαλε την πρεμιέρα του. Όταν πια πραγματοποιήθηκε υπό τον Adrian Boult είχαμε φτάσει στο '21.
# Η εναλλαγή βραχειών και μακρών συλλαβών της προσοδιακής ποίησης του Αισχύλου περνάει με τη συναίνεση του συνθέτη και στο μουσικό ρυθμό της "Κασσάνδρας" του Γιώργου Σισιλιάνου. Πρόκειται περί εντυπωσιακού και καθηλωτικού έργου που παίζεται ενιαίο, χωρίς παύσεις. Γράφτηκε στην Αθήνα μεταξύ '81 κι '83.
# H London Symphony Orchestra ιδρύθηκε το '04 (του χίλια εννιακόσια) και δισκογραφείται ανελλιπώς απ' το '12 (επίσης του χίλια εννιακόσια). Έχει καταγράψει εξαιρετικές επιδόσεις και δεν είναι καθόλου τυχαίο που εμφανίζεται εδώ τις περισσότερες φορές.
Στην 11άδα που διαβάσατε παραπάνω δεν αναλώθηκε, όσο ήταν αυτό δυνατό, χώρος σε εγκυκλοπαιδικές βιογραφίες προσώπων που μπορούν πλέον να βρεθούν πανεύκολα. Τα συγκεκριμένα έργα τέθηκαν ως να ήταν πάνω απ' τους συνθέτες τους, όπως ομοίως συνέβη με κάποιες ιδιάζουσες τεχνικές περί ύφους και με κάποιες προτεινόμενες ηχογραφήσεις απ' τις αμέτρητες που κυκλοφορούν. Ελπίζω έτσι τούτο το κείμενο να 'χει, εν τη ανάγκη του, να προσφέρει κάτι όποτε τύχει και διαβαστεί στο μέλλον.
_____
