Κώστας Αρβανίτης, Νίκος Πετρουλάκης, Νίκος Πατηνιώτης
Οι περισσότεροι ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι έχουν την άποψη ότι «τα βιβλία για την (ξένη) μουσική δεν πουλάνε». Βέβαια, την εν λόγω φράση την επικαλούνται μόνο στις δουλειές Ελλήνων συγγραφέων και την ξεχνάνε όταν είναι να εκδώσουν τη μετάφραση ενός ξενόγλωσσου μουσικού βιβλίου. Προφανώς, οι μεταφράσεις μας μαθαίνουν πολλά πράγματα και καλώς κυκλοφορούν (π.χ. η εξαιρετική σειρά “Πόρτες” από τις Εκδόσεις Κουκκίδα), αλλά είναι υποκριτικό να «τρώνε πόρτα» συγγραφείς μόνο και μόνο επειδή γεννήθηκαν στην Κρήτη, στην Ξάνθη ή στην Αθήνα.
Για τον λόγο αυτό, στο άρθρο θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με βιβλία Ελλήνων συγγραφέων, μια που –ευτυχώς– υπάρχουν εκδοτικοί οίκοι στη χώρα οι οποίοι παίρνουν το ρίσκο και εκδίδουν μουσικά βιβλία.
Εκτός από την ποιότητα, τα κριτήρια για τις επιλογές των βιβλίων ήταν να:
α) πραγματεύονται την ποπ-ροκ μουσική (μια που γι’ αυτήν έχω διαβάσει περισσότερα και έχω καλύτερη εικόνα).
β) βρίσκονται σε κυκλοφορία (έτσι ώστε όποιος θελήσει, να πάρει ένα δωράκι μέρες που είναι).
γ) μην είναι διδακτορικές διατριβές (μια που γράφτηκαν με συγκεκριμένους ακαδημαϊκούς κανόνες για να πει το «ναι» μία επταμελής επιστημονική επιτροπή και όχι για να διαβαστούν από το ευρύ κοινό).
Κώστας Αρβανίτης – Ροκ και νεανική κουλτούρα στη δεκαετία του ’60 (Μετρονόμος, 2022)
Οι εκδόσεις Μετρονόμος φημίζονται για την εξαιρετική ποιότητα των βιβλίων τους. Ειδικεύονται στην ελληνική μουσική, ωστόσο εδώ έκαναν μία εξαίρεση και εκδώσαν σε βιβλίο το καταπληκτικό κείμενο του Κώστα Αρβανίτη, το οποίο αποτελούσε μέρος του συλλογικού έργου, «Το φάντασμα μίας δεκαετίας» που κυκλοφόρησε το 1994 από τις Εκδόσεις Δελφίνι.
Ο Αρβανίτης παίρνει τα πράγματα από την αρχή (δηλαδή από την γέννηση του ροκ εν ρολ το 1955) και φτάνει έως το 1973, κάνοντας μια καταπληκτική κοινωνιολογική ανάλυση, χωρίς φλυαρίες και με επαρκή τεκμηρίωση. Στα οκτώ μικρά κεφάλαια του βιβλίου γράφει για όλα τα σημαντικά που πρέπει να γράψει. Τη “Ζούγκλα του Μαυροπίνακα”, τον Elvis, το Κίνημα των Πολιτικών Δικαιωμάτων, τη δολοφονία του Kennedy, τον Dylan, τους Beatles, τους Stones, την ψυχεδέλεια, το LSD, τους Μαύρους Πάνθηρες, τον Νίξον, τη συναυλία στον Άλταμοντ, τον Charles Manson, το τέλος του ριζοσπαστικού κινήματος.
Το σημαντικότερο είναι πως βάζει τα πράγματα στη σωστή ιστορική τους διάσταση, απομυθοποιώντας διάφορα γεγονότα και κινήματα. Για παράδειγμα, διαβάζουμε πως το 1958 οι Άγγλοι teddy boys, λάτρεις του ροκ εν ρολ, δεν διέφεραν από τους ρατσιστές του αμερικάνικου Νότου (σελ. 21) ή πως «όταν ένας μουσικός παίζει πραγματικά υπό την επήρεια του LSD, πράγμα σπάνιο, παράγει γενικά μια μουσική εντελώς ασυνάρτητη» (σελ. 62).
Όσοι ενδιαφέρονται να μάθουν κάποια πράγματα για την κοινωνική διάσταση του ροκ, για το πως γεννήθηκε, το τι εξέφρασε και να διαχωρίσουν λίγο τον μύθο από την πραγματικότητα, αυτό το μικρό βιβλίο είναι θησαυρός. Όποιος δεν το έχει στη βιβλιοθήκη του, θα πρότεινα να το κάνει δώρο στον εαυτό του!
Νίκος Πετρουλάκης – Playback (Πολιτιστική Εταιρία Κρήτης – Πυξίδα της Πόλης, 2021)
«Η ζωή περνά και χάνεται» τραγουδούσε ο Πάριος πριν 30 χρόνια και δεν είχε άδικο. Καλά τα άρθρα σε περιοδικά και διαδίκτυο, αλλά περνάνε και ξεχνιόνται. Δημοσιογράφοι που έχουν αφιερώσει τη ζωή τους στη μουσική, θεωρώ πως πρέπει να αποτυπώνουν τα κείμενά τους και σε βιβλία. Ευτυχώς, ένα ιδιαιτέρως σημαντικό πρόσωπο στον εγχώριο μουσικοδημοσιογραφικό χώρο, ο Νίκος Πετρουλάκης, το έκανε.
Στο Playback, συγκεντρώνει κείμενα που έχει γράψει σε εφημερίδες, περιοδικά και ιστότοπους εδώ και 33+1/3 χρόνια. Ο Πετρουλάκης επέλεξε ορθά να ταξινομήσει τα άρθρα του σε κεφάλαια ανά θεματολογία και όχι απλώς να τα τοποθετήσει χρονολογικά. Η σειρά αυτή μας δίνει την ευκαιρία να διαβάσουμε τα κείμενα με έναν μουσικό ειρμό. Ο γραπτός λόγος του είναι άκρως απολαυστικός, ιδιαίτερα πυκνός και απευθύνεται σε ανθρώπους που έχουν 2-3 βασικές γνώσεις για την ξένη μουσική.
Σταχυολογώντας μερικά άρθρα, το «Stoned out of my mind» με λογοτεχνικό ύφος, μιλάει για τις υποτιθέμενες σκέψεις των υπολοίπων Rolling Stones για τον χαμό του Brian Jones. Το “Butcher cover” μας λέει την ιστορία του περίφημου εξώφυλλου των Beatles με τα ωμά κρέατα και τις αποκεφαλισμένες κούκλες. Η κριτική του “Never mind the bollocks” αποτελεί μια συνοπτική, χωρίς βερμπαλισμούς (όπως άλλωστε αρμόζει) περιγραφή της ιστορίας των Sex Pistols. Τέλος, το “3 στα 20…”, είναι ένα κείμενο για τα 20 χρόνια της δισκογραφικής Virgin, στο οποίο διαβάζουμε εξαιρετικές πληροφορίες που μόνο ένας άνθρωπος εκ των έσω γνωρίζει (θα ήθελα μερικά ακόμα τέτοια κείμενα).
Ένα πολύ σημαντικό πόνημα, που ελπίζω να ενεργοποιήσει και άλλους ανθρώπους του χώρου να εκδώσουν ανάλογα βιβλία.
Νίκος Πατηνιώτης – Ιστορία της μουσικής παραγωγής (Fagotto books, 2017)
Αμφιβάλω αν υπάρχει κάποιο ελληνικό μουσικό βιβλίο με τόση έκταση, βάθος και τεκμηρίωση που δεν είναι διδακτορική διατριβή. Ο Πατηνιώτης γράφει ένα πάρα πολύ καλό βιβλίο για τη μουσική παραγωγή, επιπέδου που συναντάμε μόνο στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία.
Η “Ιστορία της μουσικής παραγωγής” αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο μας περιγράφει την εξέλιξη της μουσικής βιομηχανίας, ξεκινώντας κυριολεκτικά από το μηδέν, δηλαδή το 1857 όταν κατασκευάστηκε ο πρώτος «φωνοαυτόγραφος», και φτάνοντας μέχρι το σήμερα. Στη διαδρομή συναντάμε πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες για το πρώτο μικρόφωνο, την μπάντα των FM, την επίδραση των δύο Παγκοσμίων Πολέμων στη μουσική παραγωγή, τους πρώτους DJ, τις δισκογραφικές εταιρίες. Ένα πολύ εύχρηστο χρονολόγιο στο τέλος του κεφαλαίου βοηθά να τα ταξινομήσουμε όλα καλύτερα στο μυαλό μας.
Στο δεύτερο μέρος περιγράφεται η έκρηξη των ροκ εν ρολ και R&B και πως αυτά τα δύο είδη επηρέασαν τη μουσική παραγωγή. Μέσα από την ιστορία του Elvis, διαβάζουμε για την Sun Records και τον Sam Phillips, μέσα από την ιστορία του Berry Gordy μαθαίνουμε για τη Motown.
Το τρίτο μέρος απαρτίζεται από πέντε κεφάλαια, ένα για κάθε μουσικό παραγωγού που καθόρισε τον ήχο του 20ο αιώνα (Les Paul, Joe Meek, Phil Spector, Brian Wilson και George Martin). Διαβάζοντας τα κεφάλαια εξάγεις διάφορα συμπεράσματα πολύ πέρα των τεχνικών θεμάτων. Όπως για παράδειγμα στο κεφάλαιο για τον George Martin, βλέπουμε πως ο παραγωγός διακρίνοντας το ταλέντο των Beatles, τους «στράγγισε» (μέχρι το σημείο που δεν άντεχαν άλλο) για να συνθέσουν τα τεράστια σε αξία τραγούδια τους.
Αν και σε κάποια σημεία, εκ των πραγμάτων, το βιβλίο μιλάει για τεχνικά θέματα που αφορούν λίγους, στο σύνολό του είναι εξαιρετικό.
Bonus 1: Ένα βιβλίο τσέπης
Χάρης Συμβουλίδης – Oi! Η μουσική των Skinheads (Ισνάφι, 2008)
Αν και λίγο δύσκολο να βρεθεί, υπάρχει σε κάποια βιβλιοπωλεία, οπότε γι’ αυτό μπαίνει στη λίστα. Σε αυτό το μικρό βιβλιαράκι (πολύ πιο ενδιαφέρον από άλλα βιβλία τσέπης που κυκλοφορούν) ο Συμβουλίδης, μας παρουσιάζει ένα σχεδόν άγνωστο στην Ελλάδα μουσικό είδος, το Oi! (που για να μην το παίζω έξυπνος, δεν γνώριζα).
Σε λιγότερες από 100 σελίδες, κάνει ένα μικρό ταξίδι στην σύγχρονη ιστορία της Βρετανίας και στο πως μία χώρα που πολέμησε τους Γερμανούς το ’40, μετά από 30 χρόνια γέννησε το ναζιστικό κόμμα, «Εθνικό Μέτωπο». Μιλάει για τους Mods, τους Rude boys, τον ρατσισμό και φυσικά το πανκ. Για το πως όλα έγιναν χυλός και το πανκ κίνημα, που αρχικά συνδέθηκε με την εργατική τάξη, στην περίοδο της παρακμής και εμπορευματοποίησής του ήρθε σε επαφή με ακροδεξιά στοιχεία και τελικά υιοθετήθηκε από τους skinheads.
Ωραίο, μικρό βιβλίο που διαβάζεται απνευστί.
Bonus 2: Ένα βιβλίο για το ελληνικό ροκ
Γιάννης Αλεξίου – Πρωτοπόροι του Ελληνικού Rock (Ogdoo music group, 2021)
Το βιβλίο απαρτίζεται από 54 συνεντεύξεις που πήρε ο Γιάννης Αλεξίου από το 1997 έως το 2019 και έχουν δημοσιευτεί σε έντυπο και ηλεκτρονικό τύπο, μαζί με κάποια άρθρα του και ένα αδημοσίευτο κείμενο του Δημήτρη Πολύτιμου από τη φυλακή το 1968. Περιέχονται, επίσης, πολλές αξιόλογες φωτογραφίες από αρχεία μουσικών, του Γιάννη Κανελλόπουλου και του ίδιου του συγγραφέα.
Ο Αλεξίου ξεκινάει από τους παλαιότερους καλλιτέχνες και προχωρά στους νεότερους. Σε τέτοιου είδους βιβλία, συνήθως ο αναγνώστης διαβάζει μόνο τις συνεντεύξεις καλλιτεχνών που αγαπά. Ωστόσο, αν επιχειρήσει να διαβάσει το βιβλίο γραμμικά από την αρχή, θα αποκτήσει μια γενική εικόνα για την εξέλιξη και τις διακυμάνσεις του ελληνικού ροκ από τους ίδιους τους πρωταγωνιστές (για παράδειγμα, αναφέρεται από πολλούς ότι όσοι έπαιζαν ροκ δεν είχαν στον ήλιο μοίρα τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης με την άνοδο του πολιτικού τραγουδιού). Το σημαντικό είναι πως στο βιβλίο υπάρχουν καλλιτέχνες είτε προχωρημένης ηλικίας είτε που πλέον δεν βρίσκονται στη ζωή και οι συνεντεύξεις τους αποτελούν σημαντικά τεκμήρια για το μέλλον. Προφανώς, όλες οι συνεντεύξεις δεν έχουν ενδιαφέρον. Υπάρχουν μουσικοί που απλά φλυαρούν (θα αποφύγω ονόματα) και άλλοι που λένε πολύ σημαντικά πράγματα (π.χ. Ηρακλής Τριανταφυλλίδης, Γιώργος Μαγκλάρας, Παύλος Παυλίδης).
Μια σημαντική κατάθεση για την ελληνική βιβλιογραφία.
Bonus 3: Ένα βιβλίο για την ελληνική και ξένη μουσική
Τάσος Φαληρέας – Χαριστική βολή (Ιστός, 2011)
Όσοι έχουν περιέργεια να δουν από ποιον έχουν επηρεάσει συνειδητά ή ασυνείδητα πολλοί αυστηροί και δογματικοί σημερινοί μουσικογραφιάδες, θα τους πρότεινα να διαβάζουν τα κείμενα του Φαληρέα. Για όσους δεν τον γνωρίζουν, ο Τάσσος Φαληρέας (ο ίδιος το έγραφε το όνομά του με δύο «σ»), εκτός από κολλητός του Διονύση Σαββόπουλου, υπήρξε μουσικός παραγωγός, στέλεχος σε δισκογραφικές εταιρίες, συνιδρυτής του πρωτοποριακού ροκ δισκάδικου Pop Eleven και του περιοδικού “Ντέφι”. Επίσης, μαζί με τον αδελφό του Γρηγόρη ίδρυσαν τη δισκογραφική εταιρία “Αδελφοί Φαληρέα”.
Η «Χαριστική βολή” κυκλοφόρησε χάρη στον Μανόλη Σαββίδη, 11 χρόνια μετά τον θάνατο του Φαληρέα και χωρίζεται σε 4 μέρη. Το πιο ενδιαφέρον κεφάλαιο, που αποτελεί και το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, είναι τα κείμενα που δημοσιεύτηκαν σε μουσικά περιοδικά (“Μουσική Γενιά”, “Τζαζ”, “Ντέφι”, “Ήχος”). Σε αυτό βρίσκονται χρονολογικά τοποθετημένα άρθρα από το 1971 έως το 1999, στα οποία ο Φαληρέας σχολιάζει με το μοναδικό του ύφος Έλληνες και ξένους καλλιτέχνες του ροκ και λαϊκού ρεπερτορίου, μέσα από το πρίσμα της Ελληνικής πραγματικότητας. Άλλωστε, ήταν από τους πρώτους (αν όχι ο πρώτος) που χωρίς ενοχές συνδύασε το ροκ με το λαϊκό τραγούδι (καταλύτης στη συνεργασία Σαββόπουλου-Μπέλλου).
Από τα κείμενά του γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι ο Φαληρέας είχε αποκρυσταλλωμένες και άτεγκτες απόψεις για πολλά θέματα, για τις οποίες δεν σήκωνε και πολλές αντιρρήσεις. Είτε συμφωνείς, είτε διαφωνείς με ό,τι γράφει, έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον να διαβάζεις τις απόψεις ενός ανθρώπου που έζησε τα πράγματα από μέσα και τις καταγράφει την εποχή που τα γεγονότα γίνονταν και όχι μετά από καιρό που ο χρόνος λειαίνει τις γωνίες.