Ή η αβάσταχτη ελαφρότητα του ορθολογισμού

Πόσο κάνει 1+ 1; Έλα τώρα, για ηλίθιους μας περνάς ρε φίλε; Αυτά είναι αυτονόητα, πάμε παρακάτω...

Εν αρχή ην ο Λόγος... Και ο Λόγος ην προς τον Θεόν, και Θεός ην ο Λόγος, κάπως έτσι ξεκινάει το κατά Ιωάννου Ευαγγέλιο, και κάπου νομίζω δεν μας τα λέει καλά ο σεβαστός Ιωάννης. Μπορεί ίσως και να ...παράκουσε την υπαγόρευση του αγγέλου. Εν αρχή ην ο ορθός Λόγος, έτσι έχουν καταλήξει οι άνθρωποι του 21ου αιώνα, αλλιώς ο λόγος είναι λαϊκίστικος, είναι σκοταδιστικός, σίγουρα οπισθοδρομικός. Αχ καημένε Ιωάννη... Δεν σου 'μελλε να προλάβεις να περάσεις κι εσύ Διαφωτισμό.

Ο τύπος αγόρευε στην παρέα. Για να είμαστε ακριβέστεροι, κόντευε να αφρίσει. Σε ένα κινούμενο σχέδιο μπορεί και να έβγαζε καπνούς από τα αυτιά. Έβραζε μέσα στην οργή και ο φανατισμός του απέσταζε χολή και δηλητήριο. Μάταια προσπαθούσαν να τον κατευνάσουν, εσύ βρε δεν είσαι που πρεσβεύεις την ηπιότητα και τον πολιτισμένο διάλογο και καταγγέλλεις το εμφυλιοπολεμικό κλίμα; Ναι, βλέπετε λοιπόν, ορίστε σε τι σημείο με έφεραν Αυτοί! Οι... Οι... (τραυλίζει ελαφρώς). Υπάρχει όμως η κοινή λογική, ο κοινός νους, δε θα τρελαθούμε κιόλας, στο τέλος ο ορθολογισμός θα επικρατήσει. Δε θα ξεχάσουμε και όσα αυτονόητα ξέραμε. 1+ 1 κάνει πάντα 2, πως να το κάνουμε! Οι αριθμοί είναι αριθμοί.

Ο δικηγόρος του διαβόλου: κάποτε άραγε δεν υπήρξε "κοινή λογική" ότι η Γη είναι επίπεδη; Αυτονόητο. Ή ότι καταλαμβάνει το κέντρο του σύμπαντος και όλα τα άστρα κινούνται γύρω της; Ακόμη πιο αυτονόητο. Άνθρωποι δεν καταδικάστηκαν σε μαρτυρικό θάνατο για τέτοιες βλάσφημες "ανορθολογικές" δοξασίες; Μήπως είχε λοιπόν ένα κάποιο δίκιο ο θείος Αλβέρτος όταν σημείωνε ότι η κοινή λογική δεν είναι παρά το σύνολο των προκαταλήψεων μας; Ή για να το τραβήξουμε και στο πολιτικό επίπεδο "ένα ρητορικό όπλο στην υπηρεσία της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων", με το αυτονόητο να είναι ο καλύτερος αγωγός της κυρίαρχης ιδεολογίας, όπως έλεγε κι ένας παλιός μαρξιστής δάσκαλος; Μια αναπαραγωγή του κυρίαρχου προτύπου; Ένα ΤΙΝΑ κάνουμε, ένα there is no alternative; Μήπως λοιπόν κατά έναν τρόπο οι εξουσίες, πέρα από το δίκαιο, γεννούν και τον "ορθολογισμό" που τις στηρίζει;

"- Μα όλος ο κόσμος το λέει αυτό. Όλοι!
- Ποιοί όλοι;
- Όλοι. Ο Μπάμπης ο Σουγιάς, ο Κώστας ο Γκοντζίλας, ο Πέτρος ο Μπαλτάς, ο Πεταλούδας ο Νίκος. Όλοι.
(απόσπασμα από παλιό σπαρταριστό σκετσάκι του ΑΜΑΝ με τίτλο "Αθηναϊκές πινακίδες")

Να μια κλασική και όχι πάντοτε αθώα πλάνη, αυτή την οποία οι ειδικοί της φιλοσοφίας της Λογικής την αποκαλούνε "πλάνη της αγέλης". Μία από τις πολλές που υπάρχουν. Γιατί η λογική, ο ορθολογισμός αν θέλετε (διαφορετικά πράγματα αλλά ας μην το πλατειάσουμε τόσο) δεν είναι παρά ένα εργαλείο μονάχα, το οποίο έχει ένα σωρό ψιλά γράμματα στις οδηγίες χρήσης του, τις οποίες (ελάτε ομολογήστε) κανείς μας δεν διαβάζει ποτέ. Κάποτε πάντως, τον παλιό καλό καιρό, τότε που μάθαιναν τα παιδιά γράμματα (πατρική παρέμβαση ήταν αυτή, την αγνοούμε) διδασκόταν στα σχολεία το αντίστοιχο μάθημα, τι είναι λογική, ποια είναι τα όρια, τα σφάλματα, οι πλάνες της, και ο μπάτσος δεν είναι όργανο επειδή όργανο είναι και το βιολί. Στοιχειώδες Dr Watson; Το ύπουλο με τις λογικές πλάνες είναι ότι θυμίζουν παγίδες τις οποίες τις βλέπουμε μπροστά μας, έλα μωρέ, και μετά μπλουμ, πέφτουμε μέσα (και δεν το παίρνουμε και χαμπάρι κιόλας!). Αν βάλουμε και εκείνες που δεν είναι διόλου προφανείς, καταλαβαίνετε σε τι επικίνδυνα (και απέραντα) χωράφια μπαίνουμε.

Η ίδια η ιστορία της Επιστήμης, αυτού του προνομιακού πεδίου άσκησης της Λογικής, βρίθει παραδειγμάτων όπου ο ορθολογισμός οδήγησε σε πούρο ...ανορθολογισμό. Και όχι, δεν θα σταθούμε (μόνο) σε εύκολες εκ των υστέρων ειρωνείες για την επιστημονικότητα των λοβοτομών, των αιθέρων, των φιλοσοφικών λίθων, των κρανιομετριών, όλων αυτών που κάποτε συνιστούσαν mainstream επιστήμη. Ούτε και σε παραδείγματα κακής χρήσης της επιστημονικής μεθόδου (αν θέλετε να διασκεδάσετε, το βιβλίο "Κακή Επιστήμη" του Ben Goldacre είναι ένα σπαρταριστά ιοβόλο ανάγνωσμα επί του θέματος). Ή και κακόβουλης ακόμη, η ιστορία, ακόμη και η πλέον πρόσφατη, βρίθει από παραδείγματα επιστημονικών απατών. Ούτε καν στην καθοδηγούμενη από διάφορα ύποπτα συμφέροντα επιστήμη (μα συμβαίνουν τέτοια πράγματα σήμερα; Τι είπαμε κάνουν οι αρκούδες στο δάσος;). Και αν η ίδια η ανθρώπινη ατελής φύση (όχι, δεν αναφέρομαι σε σένα "ορθολογιστή" αναγνώστη) είναι εκείνη η οποία οδηγεί σε πολλές τέτοιες παρεκτροπές (η επιστήμη γαρ, ανθρώπινο δημιούργημα δεν είναι;), ας πάμε να αναπνεύσουμε λίγο αέρα επιστήμης καθαρής, από εκείνη που τρέφεται από άφθαρτες εξισώσεις και μαθηματικές βεβαιότητες. Της οποίας όμως η Ιστορία θα έπρεπε να μας διδάσκει σεμνότητα και ταπεινότητα. Ως γνωστόν όμως, φευ, η Ιστορία τίποτε δεν μας διδάσκει...

"Παιδί μου Μαξ, σε συμβουλεύω να μην πας να σπουδάσεις φυσικός. Η Φυσική δεν έχει μέλλον πια. Και δεν λέω για διορισμούς σε σχολεία, όχι. Απλά η Φυσική έχει τελειώσει σαν κλάδος. Σχεδόν τα πάντα έχουν ανακαλυφθεί, κάτι μερεμέτια μένουν ακόμη, κάποιες μικρές ασήμαντες τρύπες. Δεν έχει νόημα να γίνει κανείς φυσικός σήμερα. Το ταμείο ανεργίας το έχει σίγουρο"

Εντάξει, μπορεί να μην τα είπε ακριβώς έτσι εκείνος ο δάσκαλος, επιτρέψτε μου μια μικρή ποιητική αδεία, αλλά θα μπορούσε, τότε, το 1875, απευθυνόμενος στον μικρό του μαθητή ο οποίος λεγόταν Μαξ Πλανκ, ο οποίος (ευτυχώς) κατά το σύνηθες και πρέπον παράκουσε τη διδασκαλική συμβουλή, πήγε και έγινε φυσικός, και ... σήμερα 150 χρόνια μετά έχει και μια παγκόσμια σταθερά να φέρει το όνομά του. Ο δάσκαλος από τη μεριά του καλά τα έλεγε ο καημένος, με κάτι τέτοιους κομπασμούς αυτο-βαυκαλίζονταν οι φυσικοί εκεί στο γύρισμα του 19ου αιώνα, μέσα στην άκρατη αισιοδοξία της μπελ-επόκ. Και όχι αδίκως ίσως. Τόσες φορές π.χ. είχαν αποδειχθεί στην πράξη οι προβλέψεις της νευτώνειας φυσικής. Εντάξει, δεν μπορούσαν να εξηγηθούν κάτι μικρολεπτομέρειες, όπως εκείνα τα 43 δευτερόλεπτα της μοίρας ανά γήινο αιώνα (κλάιν!) που απέκλινε το περιήλιο του άτιμου του πλανήτη Ερμή. 43 δευτερόλεπτα της μοίρας! Έλα όμως που στην Επιστήμη καμία θεωρία δεν επιβεβαιώνεται ποτέ οριστικά, παρά μόνο ελέγχεται. Διαρκώς και ες αεί. Και αρκεί ένα (1) και μόνο απορριπτικό πείραμα για να αναιρέσει το αποδεικτικό βάρος χιλιάδων επιβεβαιωτικών. Εκατομμυρίων. Απείρων (θα τα έλεγε αυτά πολύ ωραία ο μεγάλος Καρλ Πόππερ). Και κάπως έτσι, κάτι τέτοιες ανάλογες μικρορωγμές, οδήγησαν στην πλήρη κατάρρευση του οικοδομήματος, στην αλλαγή του Παραδείγματος όπως θα το έθετε ο επίσης μέγας Thomas Kuhn. Γιατί ήρθε κι εκείνο το θρασίμι ο Αλβέρτος ο Αϊνστάιν, ένας άσημος υπάλληλος ενός γραφείου ευρεσιτεχνιών (και Εβραίος κιόλας!), να τα ανακατέψει όλα και τραβήξει το χαλί κάτω από τα πόδια των συναδέλφων του. Με τη θεωρία του να καταργεί το απόλυτο του χώρου και του χρόνου, αντιλήψεις του ανθρώπου αυτονόητες από αιώνες.

Και κάπως έτσι, άνοιξε ο ασκός του Αιόλου. Πολλοί ασκοί εν προκειμένω. Ακολούθησε η Κβαντομηχανική, η οποία ήρθε να σπάσει την αντικειμενική αλυσίδα αιτίου-αιτιατού και να μας αποκαλύψει έναν κόσμο όπου τα ηλεκτρόνια είναι χαμένα σε νέφη πιθανοτήτων, με τα κύματα και τα σωματίδια, τις δύο αυτές απόλυτα διακρίσιμες οντότητες να έσονται εις ...σάρκα μίαν. Μετά η θεωρία του Χάους έκανε την κατάσταση ακόμη πιο απελπιστική, δείχνοντας πως ακόμη και μια ωραία, αυστηρή ντετερμινιστική εξίσωση μπορεί να κρύβει μέσα της το χάος (ναι, η γνωστή πεταλούδα που χτυπάει τα φτερά της στο Πεκίνο και βρέχει στην Αθήνα). Ακόμη και στα μαθηματικά, αυτό το λαμπρό δημιούργημα του ανθρώπινου νου με τις φιλόδοξες αξιώσεις τελειότητας, ήρθε εκείνος ο σατανάς ο Kurt Goedel για να αποδείξει -με τα ίδια τους τα εργαλεία κιόλας- ότι ο πόθος για αυτο-συνέπεια και πληρότητα δεν είναι παρά μια φρούδα επιδίωξη (ο ίδιος Goedel ο οποίος πέθανε από ασιτία επειδή φοβόταν ότι θα τον δηλητηριάσουν, σε μια μοναδικά τραγική ειρωνεία ...ανορθολογισμού). Πραγματικά, ένας επιστήμονας του 19ου αιώνα διακτινισμένος στο σήμερα, δεν θα αναγνώριζε τον κόσμο του κλάδου του (εκτός εάν έπιανε να διαβάσει ελληνικά σχολικά βιβλία). Πόσο μάλλον αν έριχνε και μια ματιά στην σύγχρονη Αστροφυσική, όπου θα χανόταν σε πολλαπλές διαστάσεις, χορδές, σωματίδια και δυνάμεις με εξωτικές ονομασίες, οργιάζουσες θεωρίες οι οποίες φτάνουν σχεδόν στη σφαίρα της αχαλίνωτης φαντασίας. Αναπόδεικτες οι περισσότερες βέβαια, προς το παρόν αδύνατο να επαληθευτούν ή να αναιρεθούν. Οι περισσότερες όταν βρεθεί ο τρόπος να δοκιμαστούν, πιθανότατα θα απορριφθούν. Αλλά η επιστήμη έτσι ακριβώς προχώρησε και προχωρά. Κόντρα στην "κοινή λογική" και τον "ορθολογισμό".

Άραγε όλη τούτη η ιστορική διαδρομή έχει άραγε κάνει τους επιστήμονες πιο ταπεινούς; Λιγότερο αλαζόνες; Πιο ανεκτικούς έστω, ας μην έχουμε σωκράτειες "εν οίδα ότι ουδέν οίδα" αξιώσεις; Τους φυσικούς, τους χημικούς, τους μηχανικούς, τους οικονομολόγους; Τους ποιους είπες;; Χαχαχαχαχαχαχα. Μπα σε καλό σου! Κάτσε τώρα να συνέλθω λίγο από τα γέλια και θα σου πω παρακάτω... Ας κάνουμε προς το παρόν ένα διάλειμμα με λίγο τραγούδι...

"Don't know much about algebra"
...τραγουδούσε με την απίστευτη φωνή του ο τραγικός Sam Cooke στην φαντασίωση του για έναν "Wonderful world" όπου θα με αγαπούσες αλλά δεν... το ίδιο τραγούδησε πολλά χρόνια αργότερα η Beyoncé, η οποία ήταν βέβαιη ότι 1+1 κάνουν 2, βέβαιη όσο και ότι την αγαπάει και τη θέλει (κράτα μικρό καλάθι!). Αντιθέτως, ο Bob Seger με το Σύστημα του, στο ντεμπούτο του πίσω στα 1968, εκφράζει αμφιβολίες, "2 + 2 = ?" σε ένα από τα πιο ιδιαίτερα τραγούδια που γράφτηκαν κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, ενώ οι Radiohead τραβάνε την αμφιβολία έως το παράλογο, "2 + 2 = 5", αποτίνοντας φόρο τιμής στο "1984" του Όργουελ. Πιο τολμηροί όλων, οι Pet Shop Boys, επιχειρούν το μαθηματικώς αδιανόητο, τη διαίρεση με το μηδέν στο "Two Divided by Zero".

Ωραία μας τα είπανε οι μουσικοί, αλλά αυτοί ως γνωστόν είναι ρομαντικοί και συναισθηματικοί, εμείς εδώ μιλάμε για "ορθολογισμό", θα πούνε μερικοί. Είναι πάντως ένα οξύμωρο το γεγονός ότι σε καιρούς όπου η επιστήμη, το θεωρούμενο και άντρο του Απόλυτου, έχει ανοιχτεί όπως είδαμε σε πελάγη αβεβαιότητας και χάους, ο ορθολογισμός έχει ξεφυτρώσει και σε χωράφια όπου κανείς ποτέ δεν περίμενε ότι θα τον σπείρει κανείς. Στις ανθρωπιστικές επιστήμες π.χ., στην Ιστορία, στην Κοινωνιολογία, ακόμη-ακόμη και στην Τέχνη και στην Αισθητική, οι ρητορείες περί Απόλυτης Αλήθειας και Αντικειμενικότητας δίνουν και παίρνουν. Αρκεί κάπου να μπορεί να κοτσαριστεί ένας αριθμός. Ο οποίος δίνει ένα κάποιο κύρος βρε αδερφέ. Δεν είναι θεωρητικολογίες και δήθεν επιχειρήματα που απλά προσπαθούν να κρύψουν/να "αντικειμενικοποιήσουν" (sic) ένα υποκειμενικό "μ' αρέσει-δεν μ'αρέσει". Αριθμοί... Numbers. Eins, zwei, drei, vier, για πάμε σε ρυθμό Kraftwerk...

"Ας πάρουμε στα χέρια κάποιο τόμο θεολογίας ή σχολικής Μεταφυσικής.. Περιέχει οποιονδήποτε αφηρημένο συλλογισμό που να αφορά ποσότητες ή αριθμούς; Όχι. Περιέχει οποιονδήποτε πειραματικό συλλογισμό που να αφορά γεγονότα ή υπαρκτά πράγματα. Όχι. Ρίξτε τον τότε στη φωτιά, γιατί δεν περιέχει παρά σοφιστείες και πλάνες"
Ο φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιουμ σε στιγμές φανατικών αφορισμών.

"...But then they send me away to teach me how to be sensible
Logical, oh responsible, practical.."
The Logical Song - Supertramp (1979)

Έχοντας συνέλθει από την πιο πάνω κρίση ακατάσχετου γέλωτος, ερχόμαστε πάλι στο ψητό μας. Ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα: ας πάρουμε τον πιο σπουδαίο οικονομολόγο του κόσμου. Με σπουδές στα πιο ξακουστά κέντρα αριστείας, με βραβεία, με αναγνώριση, έως και με ...επιφυλλίδες σε κυριακάτικες εφημερίδες του ΔΟΜ. Βέβαια ήδη προβλέπω θα τσακωθείτε για το ποιος είναι ο κορυφαίος, χμμ κάπου εδώ παρεισφρέει η ιδεολογία και μας χαλάει τη μανέστρα, αλλά ας πούμε ότι με τα πολλά τον βρίσκουμε τον ιδανικό ακέραιο τεχνοκράτη. Του δίνουμε όλα τα στοιχεία μιας οικονομίας. Στοιχεία ακριβέστατα, όχι ...greek statistics, όλες τις παραμέτρους μιας οικονομίας, ελλείμματα, ισοζύγια, ποσοστά ανεργίας, πληθωρισμούς, τα πάντα. Με ακρίβεια χιλιοστού (και μην πει κανείς ότι όλα αυτά τα μεγέθη ήδη από τον ορισμό τους είναι ιδεολογικά καθοριζόμενα, κατά βάση μη-ποσοτικοποιήσιμα και με τεράστια περιθώρια εχμμμ υποκειμενικής ερμηνείας, νοητικό πείραμα κάνουμε εδώ!). Αφήνω το ερώτημα ανοιχτό και ρητορικό. Πιστεύετε ότι με βάση τις πληροφορίες αυτές, θα μπορούσε να προβλέψει με μια κάποια αποδεκτή ακρίβεια την πορεία αυτής της οικονομίας στο μέλλον; Με τον τρόπο που θα το έκανε π.χ. ένας φυσικός για ένα κινητό αν του δίναμε τα αντίστοιχα δεδομένα; Η πράξη πάντως μας έχει δείξει ότι τις μεγάλες οικονομικές κρίσεις, σαν αυτή π.χ. του 1929 ή σαν αυτή του 2006-2008 που ακόμη μας ταλανίζει, τις είχαν όντως προβλέψει πολλοί. Εκ των υστέρων!

Η οικονομολογία είναι μια κλασική περίπτωση ...όχι βλάβης αλλά ενός φαινομένου το οποίο θα μπορούσαμε να το βαφτίσουμε "φετιχισμό των αριθμών". Της αλά-Χιουμ δηλαδή πεποίθησης ότι η παρουσία ενός αριθμού δίνει μια κάποια εγκυρότητα, μια υπεράνω των ανθρώπινων παθών αντικειμενικότητα, μια επικάλυψη επιστημοσύνης (προσοχή δεν είναι σοκολάτα, που γράφουνε στα ...παγωτά). Είναι που κάποια στιγμή οι οικονομολόγοι ζήλεψαν το ταχτοποιημένο της νευτώνειας φυσικής με τους τρεις όλους κι όλους νόμους της (φθόνο της Φυσικής θα το έλεγε ένας ψυχολόγος), και θέλησαν κι αυτοί να βάλουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, ατομική και κοινωνική, σε αντίστοιχα καλούπια (στο ενδιάμεσο βέβαια η νευτώνεια μηχανική όπως είδαμε έγινε σκόνη και θρύψαλα, αλλά μην τους το πείτε αυτό). Έτσι γέμισαν τα εγχειρίδια των οικονομικών σπουδών με περισπούδαστα και πολύπλοκα μαθηματικά, με μοντέλα που εξέφρασαν με αριθμητικούς όρους ακόμη και μη-μετρήσιμα μεγέθη, με διαγράμματα, με ισο-οριακές αρχές για τη μεγιστοποίηση της ωφέλειας, με θεωρήματα και υποθέσεις, ο άνθρωπος ως "ορθολογικό" ον πάνω και πέρα από ιδεολογίες και ιδεοληψίες και αγκυλώσεις ("έστω τετράγωνη αγελάδα", που λέει και το παλιό συντεχνιακό ανέκδοτο). Ο άνθρωπος ως homo economicus.

Έλα όμως που ο homo αυτός είναι ένας πολύ ατίθασος και θρασύς homo και τολμά να αμφισβητεί την άποψη κοτζάμ επιστημόνων με τόσες περγαμηνές. Κάποιος "ρομαντικός" θα έλεγε ότι όλα όσα δίνουν αξία σε μια ανθρώπινη ζωή βρίσκονται έξω από τα μοντέλα και τα πεδία άσκησης κοινωνικής μηχανικής που αντιμετωπίζουν την κοινωνία σαν έναν ωρολογιακό μηχανισμό και τους ανθρώπους σαν τα γρανάζια του (για να μην αναφερθούμε και στο διαβόητο "αόρατο χέρι της Αγοράς"- το Άλφα κεφαλαίο όπως οφείλεται στους Θεούς). Τα νεοκλασικά (έτσι αποκαλούνται) οικονομικά πάντως ακόμη στέκουν και διδάσκονται από το πανεπιστημιακό ιερατείο, γιατί όπως λέει και μια παλιά αρχή "αν η πραγματικότητα δεν συμφωνεί μαζί μου, τόσο το χειρότερο γι' αυτή". Και αν οι αριθμοί από μόνοι τους δεν έχουν φωνή, αυτή την έχουν τα ...νούμερα. Μέχρι να σκάσει "ο Μαύρος κύκνος", αυτός που θα ρίξει όλα τα μοντέλα έξω, και να τρέχουν μετά οι "σοβατζήδες" να κλείσουν τις τρύπες, εεε ένα μικρό λαθάκι στον υπολογισμό ήταν, αλλά το διορθώσαμε. Μέχρι την επόμενη φορά. Η οποία θα έρθει νομοτελειακά. Μέχρι τότε, γράψτε πλεονάσματα μέχρι το ...2060. Έχει άδικο που τους έχει πάρει όλους αυτούς στο βραστό ο Νασίμ Τάλεμπ στα απολαυστικά κείμενα του;

"Η πιο ακραία γλώσσα της τρέλας είναι η λογική"
Μισέλ Φουκώ

Ας αφήσουμε όμως τους αριθμούς και ας πιάσουμε τους ανθρώπους (οι οποίοι, εντάξει το ξέρουμε, είναι πάνω απ' όλα). Υπάρχει λοιπόν κάποιο ανθρώπινο ον το οποίο να δρα "ανορθολογικά"; Εξαρτάται τι εννοείτε με αυτό. Κατά βάση όχι (όχι πάντως με την οικονομικίστικη άποψη). Όλοι μας, ακόμη και ο ...τρελός του χωριού, ακολουθούμε στις πράξεις μας μια δική μας αλληλουχία σκέψης, λογική και κατά το δυνατό αυτο-συνεπή (μην διαμαρτύρεστε κύριε Goedel!) Πως; Στηριγμένοι σε βιώματα, εμπειρίες, εμμονές, ιδεολογίες, ακόμη και σε τυχαία ερεθίσματα. Και σε κάποιες αρχές (ή και δόγματα!) επιλεγμένες με κριτήρια κάθε λογής: συναισθηματικά, ηθικά, αισθητικά. Μετά, στη βάση αυτών, η συμπεριφορά μας μπορεί να κριθεί ως απόλυτα ορθολογική. Από την άποψη αυτή, ακόμη και ο ναζί που δέρνει τον μαύρο, ορθολογιστής είναι, η ενέργεια του είναι γαρ μια ορθολογική συνέπεια της αρχής «κάποιες φυλές ανθρώπων είναι κατώτερες».

Πάμε πίσω πάλι Λύκειο; (ουφφ) Όλοι διδαχτήκαμε (και ίσως ταλαιπωρηθήκαμε) την Ευκλείδεια γεωμετρία, αυτό το μοναδικό στην τελειότητά του οικοδόμημα, ένας πραγματικός ναός του ορθολογισμού. Όμως στα θεμέλια του θα ανακαλύψουμε κι εδώ κάποια αναπόδεικτα (μη-αποδείξιμα καλύτερα) αξιώματα. Π.χ. δύο παράλληλες δεν τέμνονται ποτέ. «Αυτονόητο» θα μου πείτε. Έλα όμως δεν είναι... Και πολλούς αιώνες αργότερα θα ‘ρθουν κάποιοι άλλοι περίεργοι τύποι (γεια σας κύριοι Ρήμαν και Λομπατζέφσκυ) να αναιρέσουν αυτό το αξίωμα, αντικαθιστώντας το με άλλα, φτιάχνοντας έτσι τις δικές τους, εξίσου ορθολογικές και αλλά εξωτικές γεωμετρίες. Οι οποίες όμως θα αποδειχθούν και πολύ χρησιμότερες και πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα από εκείνη του θείου Ευκλείδη. Επιμύθιο: ψάξτε, ψάξτε, ένα δόγμα κρύβεται παντού.

Δεν πάει πολύς καιρός που πολλοί γελάσαμε με την ιστορία του προσκυνήματος στο άγιο Κάστανο του γέροντα Παϊσίου. Μια εύκολη κατά βάση κοροϊδία, το θέμα προσφερόταν τόσο που ήταν σα να κλέβεις ...εκκλησία (μαζί με τις συνήθεις αυτομαστιγούμενες σάλτσες "είμαστε ανατολικοί και οπισθοδρομικοί και προσκυνάμε παντόφλες", ξεχνώντας βέβαια ότι στην διαφωτισμένη Ευρώπη και νερά λατρεύουν και κάθε είδους κόκαλο αγίου και ανθυποαγίου. Αλλά αυτό είναι άλλου ...Πάπα Ευαγγέλιο). Είναι όμως ενδιαφέρον ότι πολλές φορές στον θρησκευτικό δογματισμό έρχεται να αντιπαρατεθεί ένας εξίσου δογματικός και άκαμπτος ορθολογισμός, εξίσου θρησκευτικός στην ουσία του και λίαν φανατισμένος. Ο οποίος μετατρέπει έτσι τον ορθό λόγο σε πέτρινο δόγμα, σε δυνητικό όπλο, σε εργαλείο ετεροκαθορισμού απέναντι στον "μικρό Άλλο" (για να χρησιμοποιήσουμε έναν λακανικό όρο). Σε μια κοσμική θρησκεία κατ' ουσία.

Γράφει ο Μωρίς Μπλανσό σε μια εκπληκτική ανάλυση του έργου του Χέρμαν Μπροχ, ειδικά για τους προφητικούς "Υπνοβάτες":

"Ο Μπροχ δεν διαβλέπει λιγότερους κινδύνους στη διαύγεια του λογικού απ' ότι στην ασάφεια του παραλόγου. (...) Η λογική, είτε παραγωγική είτε διαλεκτική, παρακινημένη από την αδυσώπητη ορμή των ερωτημάτων, τείνει προς το άπειρο. Ο ορθολογισμός θέλει να γίνει υπερορθολογισμός. Η κίνηση της λογικής δεν ανέχεται σημεία στάσεως ούτε και σημεία ισορροπίας, επίσης δεν δέχεται καμία φόρμα: διαλύει το περιεχόμενο και οργανώνει την ονειρική, ψυχρή βασιλεία της αφαίρεσης. Είναι η στιγμή του θεμελιώδους "κακού", γιατί η καθαρή λογική, όταν αποκτά αυτονομία, είναι πιο κακή και από το ανορθολογικό: εισάγει την ίδια της την τάση προς διάλυση, και τα πάντα διαχέονται σε μια θολή αφαίρεση, όπου δεν υπάρχει πλέον κανένα κέντρο αξιών και ο άνθρωπος, παραδομένος στο δίχως νήμα παιχνίδια των αδιάλλακτων συμβάσεων, περιπλανιέται ανάμεσα στα φαντάσματα της λογικής που δεν παύει να τα θεωρεί ανώτερες βεβαιότητες".

-Ορθώς εμίλησες αν και καθήμενος φίλε (εντάξει, παλιό το αστειάκι). Οπότε τι κάνουμε; Τα διαγράφουμε όλα και πάμε στο άλλο άκρο; Όλα είναι σχετικά;

Ας μην πέσουμε τώρα κι εμείς στην παγίδα της σκέψης των δύο άκρων, τούτης της κατάρας η οποία έχει διαποτίσει τη σύγχρονη (και όχι μόνο) σκέψη, αυτής της μανιχαϊστικής και λίαν περιοριστικής απλοποίησης η οποία θέλει να βλέπει τον κόσμο να παλαντζάρει κάπου ανάμεσα σε δύο πόλους, έναν άσπρο κι έναν μαύρο, έναν καλό και έναν κακό. Ας μη στήσουμε άλλο ένα τέτοιο α-νόητο δίπολο. Νομίζω το ξαναείπαμε, η λογική είναι ένα εργαλείο. Και σαν εργαλείο μπορεί να έχει διάφορες χρήσεις με ποικίλες επιδιώξεις.

Ας μην ξεχνάμε ότι στον Διαφωτισμό (τον οποίο πολλοί τον επικαλούνται ρητορικά, ελάχιστοι έχουν ασχοληθεί με την ουσία του) ο ορθός λόγος προβλήθηκε ως μια αντίσταση απέναντι στην άνωθεν επιβαλλόμενη αυθεντία, στην μοναδική εξ αποκαλύψεως αλήθεια της θεϊκής, της ιερατικής, της αυτοκρατορικής εξουσίας. Στις μέρες μας έχουμε φτάσει να επιχειρείται η ακριβώς αντίστροφη χρήση του. Μια άνωθεν επίκληση του για επιβολή μιας ελιτίστικης δικτατορίας των Fachidioten, των ηλίθιων ειδικών δηλαδή, των "ο απλός λαός δεν γνωρίζει", μιας νέας εξουσίας θεμελιωμένης σε μια αρθείσα πάνω από τα εγκόσμια ιδεολογικά πάθη τεχνοκρατία και στην εκλογικευτική παράνοια του ολοκληρωτικού κομφορμισμού του "αυτονόητου".

Απέναντι σε τέτοιες χρήσεις είναι που οφείλουμε να σταθούμε κριτικά. Χρήσεις οι οποίες είναι εξίσου επικίνδυνες με τα πραγματικά ή φαντασιακά "fake news". Να σταθούμε κριτικά και να τονίσουμε την ανθρώπινη ιδιότητα της λογικής. Να την κρατήσουμε ανοιχτή στην αμφιβολία, στην κινητήριο δηλαδή δύναμη της προόδου. Να αναγνωρίσουμε τους περιορισμούς της. Να την υπερασπιστούμε φλογερά από τους "υπερασπιστές" της. Και να αναγνωρίσουμε τα μεταμφιεσμένα δόγματα που μπορεί ενίοτε να υποκρύπτει. Ακόμη και τη ματαιότητά της, έτσι που προσπαθεί να αποτελέσει μια σανίδα σωτηρίας για τον άνθρωπο που πελαγοδρομεί σε μια άγνωστη φουρτουνιασμένη θάλασσα όπου η μόνη βεβαιότητα είναι ο θάνατος (άντε και η εφορία). Και να έχουμε κατά νουν ότι δεν υπάρχει λογική ηθικά ουδέτερη και ξεκομμένη από μια δήθεν διακριτή συναισθηματική επίδραση. Λογική και συναίσθημα είναι αξεδιάλυτα μπλεγμένα, κατά έναν τρόπο όπως μας έδειξε η κβαντική ότι είναι τα κύματα και τα σωματίδια. Άλλωστε όπως είδαμε, εύκολα η λογική μπορεί να προσλάβει ακόμη και μεταφυσικές έως και φονταμενταλιστικές ιδιότητες, βάζοντας τον Ορθό Λόγο στη θέση του θεϊκού ειδώλου που υποτίθεται ότι ήρθε να γκρεμίσει.

Κάπως έτσι, το κύριο αίτημα των καιρών δεν θα έπρεπε να είναι η επιστροφή σε κάποιον φαντασιακό ή μη "ορθολογισμό" ο οποίος δήθεν έχει χαθεί. Είναι το ακριβώς αντίστροφο: είναι η επιστροφή τομέων της ανθρώπινης δραστηριότητας οι οποίοι έχουν φτάσει να διεκδικούν ψευδεπίγραφες απολυτότητες, όπως η πολιτική πάνω απ' όλα, αυτή που καθορίζει ουσιαστικά τις τύχες των ανθρώπων, εκεί που πραγματικά ανήκουν: στη διαπραγμάτευση, στο διάλογο, ακόμη και στη σύγκρουση. Μαζί, διαρκές ανθρώπινο ζητούμενο είναι μια Ηθική (ναι, αυτή η κατασυκοφαντημένη Ηθική), η οποία είναι ακριβώς το χέρι εκείνο που κινεί όλη την ανθρώπινη δράση, και κατά συνέπεια το εργαλείο της λογικής. Ο δε αγώνας της σύνδεσης μιας ηθικής του ανθρωπισμού και του δικαίου με τον ορθολογισμό είναι διαρκής και ατελεύτητος. Γιατί όποτε αυτά αποσυνδέθηκαν, ανθρώπινο κρέας μύρισε, οι φούρνοι και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είχαν πλέον πάρει το λόγο.

(Και ρε φίλε, θα μας πεις επιτέλους, 1+1 πόσο κάνει τελικά;)

Η σωστή απάντηση -αν υπάρχει κιόλας- είναι "δεν ξέρω". Γιατί κατ' αρχάς πρέπει να διευκρινίσουμε σε πιο αριθμητικό σύστημα τίθεται η ερώτηση. Εντάξει οι άνθρωποι έχουμε συνηθίσει και θεωρούμε ...αυτονόητο το δεκαδικό, τούτη τη στιγμή πάντως που με διαβάζετε, είτε μέσα από άι-σμαρτ-φόουν είτε μέσα από πισί, τα μηχανηματάκια σας αυτά πραγματοποιούν αναρίθμητες πράξεις 1+1 δίνοντας αποτέλεσμα ...10 (δυαδικό το σύστημα γαρ!). Τυπικά μπορεί να φτιάξουμε μια απειρία τέτοιων συστημάτων, αλλά ας μη χάσουμε εδώ εντελώς την μπάλα. Ακόμη όμως και στον αισθητηριακά αντιληπτό μας κόσμο, αν τα μεγέθη που εκφράζουν οι αριθμοί 1 + 1 που προστίθενται είναι διανυσματικά (όπως π.χ. το πιο απλό, η ταχύτητα), τότε το άθροισμα τους είναι 2 μόνο στη συμπτωματική περίπτωση που τα δύο διανύσματα είναι συγγραμικά και με την ίδια φορά. 1+ 1 = πόσο λοιπόν; Ας κλείσουμε με μια μουσική απάντηση από τα χείλη της Χαρούλας (μία είναι η Χαρούλα): εξαρτάται σου λέω, εξαρτάται...