Amazigh: Η μουσική και οι χοροί των ‘ελεύθερων ανθρώπων’

Από το αστικό ιδίωμα της Raï και την πόλη Οράν της Αλγερίας, περνάμε πάνω στην οροσειρά Atlas, του δυτικού μέρους της Βόρειας Αφρικής, που χωρίζει τη Μεσόγειο από την έρημο Σαχάρα για να συναντήσουμε έναν ξεχωριστό πολιτισμό και μια μουσική γλυκιά, ζωντανή και ανεξάρτητη σαν τους ανθρώπους της. Από το Anti Atlas και το High Atlas του Νοτίου Μαρόκου, στο Middle Atlas και το Rif του Βόρειου Μαρόκου, το Tell Atlas της Αλγερίας και τα βουνά του Aurès στην Ανατολική Αλγερία και Τυνησία εκτείνεται μια περιοχή, όπου ανθεί ο πολιτισμός των Βέρβερων ή Imazighen, δηλαδή των αυτοχθόνων πληθυσμών της Βόρειας Αφρικής, πριν την επέλευση και κυριαρχία του Ισλάμ στην περιοχή.

Οι Imazighen (που σημαίνει στη γλώσσα τους ελεύθεροι άνθρωποι, Amazigh στον ενικό αριθμό) διατηρούν την δική τους πολιτιστική κληρονομιά που τη διαχωρίζουν εμφανώς από τον υπόλοιπο πολιτισμό του Maghreb, κύρια σε σχέση με την αραβοποίηση που κυριαρχεί στις αστικές παράλιες περιοχές του Μαρόκου και της Αλγερίας. Η κοινή τους γλώσσα η Tamazight είναι από αρχαιοτάτων χρόνων έως σήμερα το βασικό τους διαχωριστικό στοιχείο.

Η καταπίεση και η απαγόρευση χρησιμοποίησής της, στο πλαίσιο της αραβοποίησης και στροφής προς το Ισλάμ που ακολούθησαν οι αλγερινές κυβερνήσεις μετά την αποαποικιοποίηση τις δεκαετίες του ‘70 και του ‘80, οδήγησαν, ιδίως στην Αλγερία και στην περιοχή Kabylie ανατολικά του Αλγερίου, στη δημιουργία κινήματος για τη διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας των Amazigh. Το Μάρτη του 1980, η απαγόρευση μιας ομιλίας ενός Βέρβερου διανοητή σε Πανεπιστήμιο της πόλης Tizi Ouzou της Kabylie, οδήγησε σε εκτεταμένες διαδηλώσεις και πολιτική αναταραχή στην περιοχή έως και το Αλγέρι, που ονομάστηκε Άνοιξη των Βέρβερων (Berber Spring), η οποία, μετά την άγρια καταστολή από την αστυνομία, επέφερε τη σχηματοποίηση του κινήματος που διεκδικεί πλέον την αναγνώριση αυτής της Amazigh ταυτότητας.

Έκτοτε σταδιακά επιτράπηκε και αναγνωρίστηκε η γλώσσα Tamazight. Εδώ θα πρέπει να τονισθεί ότι αυτή η ιδιαίτερη ταυτότητα, που έχει και τη δική της σημαία – σύμβολο, είναι πολιτιστική, παρά εθνική ή θρησκευτική (εξάλλου είναι μουσουλμάνοι), ή ακόμη και φυλετική, καθώς τον πολιτισμό αυτό συνθέτουν διαφορετικές φυλές, με πιο χαρακτηριστικό ότι στην ταυτότητα των Βέρβερων συμμετέχουν ακόμη και οι Tuareg από τις οάσεις στην έρημο της Αλγερίας, του Νίγηρα, του Μάλι και της Μαυριτανίας.

Κυρίαρχο στοιχείο σε αυτή την ταυτότητα αποτελεί η μουσική τους. Η επιτυχία του νεαρού Idir στη Γαλλία το 1973 με το ‘A vava ivouva’, άνοιξε το δρόμο συνολικά στους Amazigh μουσικούς στο εξωτερικό. Ιδίως οι Kabyle μουσικοί εμπνεύστηκαν από αυτόν και δημιούργησαν ένα μικρό διακριτό ρεύμα που αλληλεπιδρά με τη σύγχρονη δυτική μουσική, διατηρώντας βαθιά μέσα του την παράδοση του μοναδικού πολιτισμού τους, με τις επιρροές βέβαια και της μουσικής της ευρύτερης πατρίδας τους και ιδιαίτερα της chaabi, της λαϊκότερης μορφής μουσικής της Βόρειας Αφρικής.

Η σημαντικότερη ίσως μορφή που χαρακτήρισε και το κίνημα των Amazigh, έτσι ώστε σήμερα να είναι το σύμβολο του αγώνα τους για ελευθερία είναι ο Matoub Lounès. Ανήσυχος και ατίθασος, έγινε γνωστός, ήδη από την αρχή σχεδόν, από τους αγώνες του ενάντια στην καταπίεση των Amazigh, αλλά και γενικότερα του λαού της Αλγερίας. Το 1980 συμμετέχει στην Άνοιξη των Βέρβερων. Το 1988 συμμετέχει στις διαδηλώσεις του Οκτωβρίου (στις οποίες είδαμε να στοχοποιείται το raï), κατά τη διάρκεια των οποίων πυροβολείται από αστυνομικό. Γλιτώνει το θάνατο αυτή τη φορά μετά από διετή νοσηλεία. Το 1994 απάγεται από τους ισλαμιστές που τον καταδικάζουν σε θάνατο. Ισχυρό κίνημα υπέρ του κατορθώνει να τον απελευθερώσει. Όμως το 1998 δολοφονείται τελικά από τους ισλαμιστές, για να γίνει πλέον το είδωλο της ανεξαρτησίας που χαρακτηρίζει όλο τον Amazigh λαό.

Τη δεκαετία του 2000 ο Nba Saghru ένας επίσης ανήσυχος νέος από τον φτωχό Νότο του Μαρόκου αναδύεται. Το συγκρότημά του Saghru Band γίνεται δημοφιλές σε όλο το Μaghreb. Συμμετέχει στο Πολιτιστικό Κίνημα των Amazigh, ένα πλαίσιο οργανώσεων που μάχονται για την ιδιαίτερή τους πολιτιστική ταυτότητα. Ο άδοξος θάνατος του Nba το 2011 από σπάνια ασθένεια (κατά την επίσημη εκδοχή, καθώς κυκλοφορεί και ο θρύλος του δηλητηριασμού του) κάνει και αυτόν σύμβολο που συχνά τίθεται δίπλα σε αυτό του Matoub Lounès για τον αυτοκαθορισμό των Amazigh.

Από τη δεκαετία του ‘70 επίσης, έως και πρόσφατα, δημιουργούν οι Lounis Ait Menguellet, ο Adbelkader Meksa, ο Oulahlou, ενώ βέβαια τον πρώτο λόγο τον έχει ο Ferhat Mehenni, ίσως ο μουσικός με την πλέον πολιτικοποιημένη στάση στο ζήτημα. Ο ίδιος εξόριστος από παλιά στη Γαλλία, μετά τις διαδηλώσεις της Μαύρης Ανοιξης του 2001, όπου, μετά το θάνατο στα αστυνομικά κρατητήρια ενός Kabyle, εκδηλώνονται διαδηλώσεις, οι οποίες επίσης καταστέλλονται άγρια με αποτέλεσμα δεκάδες νεκρούς, ιδρύει το Κίνημα για την Αυτονομία (αργότερα για τον αυτοκαθορισμό) της Kabylie. Τα γεγονότα της Μαύρης Άνοιξης οδήγησαν στην αναγνώριση της γλώσσας Tamazight to 2002, ενώ από το 2016 αποτελεί πλέον και επίσημη γλώσσα της Αλγερίας μαζί με την Αραβική.

Την παράδοση των Matoub Lounès και των Saghru band συνεχίζουν σήμερα άλλοι επίγονοι, όπως οι Tawargit και άλλοι που πολλές φορές παραμένουν χωρίς δισκογραφική παρουσία, παρά μόνο με καταγραφές στο youtube και άλλες πλατφόρμες ή social media (όπως στην παρούσα συλλογή ο Abdu Ummad ή οι νεαροί Amar Amarni & Amnay).

Από απόψεως μουσικής, όλο αυτό το σύγχρονο κίνημα της Kabyle μουσικής είναι πλέον ένα σύγχρονο μουσικό ρεύμα, βαθιά επηρεασμένο από τη ροκ μουσική της Δύσης. Τα παραδοσιακά όργανα, όπως τα ιδιόρρυθμα πνευστά taghanimt (αυλός) και mizwid (άσκαυλος), καθώς και οι παραλλαγές του oud (ούτι) αντικαθίστανται συνήθως από κιθάρα ή κιθάρες, και ενίοτε ακόμη και βιολί, banjo ή γκάϊντα (όπως στην περίπτωση των σύγχρονων Mugar). Το αποτέλεσμα είναι κυρίως μελωδικό, αγγίζοντας τη φόρμα μιας απλής μπαλάντας, που διατηρεί όμως και στο παίξιμο, αλλά και στις συγχορδίες την παραδοσιακή μουσική των Amazigh.

Οι Amazigh του Μαρόκου αντίθετα, καθώς δεν αντιμετώπισαν το ίδιο σοβαρά ζητήματα με την καταπίεση της πολιτιστικής τους ταυτότητας, δεν εμφανίζουν παρόμοια πολιτικοποίηση στην πολιτιστική τους κληρονομιά. Η διατήρηση της παράδοσης είναι εμφανέστερη σε αυτή την πλευρά του Maghreb, όπου ακόμη και οι σύγχρονες μορφές της μουσικής πατάνε γερά και σταθερά πάνω στα παλιότερα μοτίβα.

Στα βουνά του Άτλαντα του Μαρόκου, διατηρούνται οι χοροί ahwash και ahidus, που αποτελούν τη χαρακτηριστικότερη μορφή κοινωνικών συνευρέσεων των χωριών που επιβιώνουν σήμερα στο Μαρόκο. Κυκλικής μορφής με διαχωρισμό αντρικών και γυναικείων φωνών, διατηρούν μια στέρεη ρυθμική βάση που δημιουργούν τα bendir και ενίοτε τα t’bel (ταμπλάς), εμπλουτισμένες ενίοτε με κλακέτες ή άλλα κρουστά όργανα. Πάνω σε αυτή τη βάση κυριαρχεί η φωνή του ποιητή ή της ποιήτριας - τραγουδιστή, και τα έγχορδα όργανα που εναλλάσσονται.

Το rebab και το loutar είναι τα πλέον χαρακτηριστικά παραδοσιακά έγχορδα όργανα, τα οποία μετεξελισσόμενα κυριαρχούν και σήμερα στις αναμορφώσεις αυτών των αρχέγονων μουσικών. Το rebab μαζί με το ντέφι χαρακτηρίζουν επίσης και τα rrways (ή rrwais), κομπανίες μουσικών που φεύγουν από τα χωριά των Amazigh και μεταφέρουν αυτή την πρωτόγνωρη μουσική στις πόλεις.

Ο Mohamed Rouicha αποτελεί την σπουδαιότερη ίσως μορφή της σύγχρονης Amazigh, και όχι μόνο, μουσικής του Μαρόκου. Τροποποιώντας το παραδοσιακό loutar, προσθέτοντας χορδές, δημιούργησε σχολή παιξίματος που κυριαρχεί έως και σήμερα, αποτελώντας ακόμη και μετά το θάνατό του το φωτεινότερο σύμβολο μιας παράδοσης που διαρκώς ανανεώνεται.

Μαθητές του μπορούν να θεωρηθούν όλοι οι επίγονοί του, όπως ο σύγχρονος Nabil Bajja με τους συνεργάτες του, ή η Saida Titrit, η οποία δημιουργεί, πατώντας γερά πάνω στην παράδοση του πολιτισμού της.

Στην Amazigh μουσική ανήκει επίσης και η μουσική των Tuareg της ερήμου, από την περιοχή των οάσεων στην έρημο ανάμεσα Αλγερία, Λιβύη, Νίγηρα, Μάλι και Μαυριτανία, όπου τα σύνορα δεν έχουν και πολλή σημασία μέσα στην απεραντότητα της ερήμου. Στην παρούσα συλλογή σταχυολογούμε τους Kel Assouf, ένα συγκρότημα Tuareg της διασποράς στην Ευρώπη και τους Tasuta N-Imal, ένα συγκρότημα από τα ανατολικά του Μαρόκου, με εμφανή την παράδοση των Tuareg όσο και της Kabyle μουσικής. Επιφυλασσόμαστε δε για ένα αφιέρωμα που θα κινείται γύρω από τα Desert blues των πρωτοπόρων Tinariwen και των επιγόνων τους, όπου βέβαια οι δυτικές επιρροές είναι περισσότερο άμεσες και εμφανείς.

H συλλογή θα κλείσει με μια μοναδική καταγραφή ενός ξέφρενου χορού από τα βουνά Rif του Μαρόκου. The master musicians of Jajouka, οι μουσικοί, αυτοί ή κάποιοι απόγονοί τους από το χωριό Jajouka του Μαρόκου, που μάγεψαν τον Brian Jones των Rolling Stones, στο ταξίδι του εκεί το 1968, λίγο πριν τον άδοξο θάνατό του. Κρατά 20 λεπτά, πρόκειται για μία από τις μοναδικές καταγραφές του Womad από το 1995, και οδηγεί σταδιακά στην κορύφωση και την έκσταση με ένα τρόπο καθηλωτικό, αντάξιο μιας παράδοσης που αντιστέκεται, αναζητά διαρκώς την ελευθερία της και δημιουργεί έξω και πέρα από κάθε κατεστημένο κανάλι.

Σημείωση 1: Αν θέλετε να πάρετε μια οπτική ιδέα αυτής της ανεξάρτητης, ανεπιτήδευτης μουσικής αναζητείστε στο youtube τον Abdu Ummad σε ένα ερασιτεχνικό βίντεο μέσα από κάποια σκηνή, ή τους Tawargit, Amar Amarni & Amnay σε live από Πανεπιστήμιο της Kabylie στην επέτειο της Άνοιξης των Βέρβερων.

Σημείωση 2: Η ερασιτεχνική μορφή της μουσικής παραγωγής, όσο και οι ιδιαιτερότητες της γλώσσας και του αλφαβήτου της, δημιουργούν ακόμη και εμπόδια στην καταγραφή του ονόματος των μουσικών και των τραγουδιών τους στις δικές μας γνωστές γλώσσες. Βέβαια δεν έχουμε ακόμη φθάσει στα ιερογλυφικά, για να παραπονούμαστε ακόμη τόσο.