Ο Πυθαγόρας και τα Διαστημόπλοια της NASA

Ως γνωστόν, η αρχαία Ελλάδα πέφτει μπόλικη στα κεφάλια μας –τόσο στο σχολείο, όσο και στο πανεπιστήμιο (για όσους ακολουθούν σχετικές σπουδές). Όμως η σχέση μαζί της παραμένει επιφανειακή, με αποτέλεσμα περισσότερο να αναγνωρίζουμε πράγματα, παρά να τα γνωρίζουμε. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Πυθαγόρας· ένα όνομα οικείο, για τα πιστεύω όμως του οποίου ελάχιστοι θα ήταν σε θέση να μιλήσουν με ακρίβεια.

Κυκλοφορούν διάφορες ιστορίες για τον Πυθαγόρα, αλλά λίγα μας είναι πραγματικά γνωστά, καθώς ο ίδιος δεν άφησε γραπτά. Εύκολα πάντως μπορούμε να τον φανταστούμε να ταξιδεύει στην Ανατολή, όπως θέλουν ο Ιάμβλιχος και ο Πορφύριος και όπως θα έκανε (εδώ που τα λέμε) κάθε ανήσυχο πνεύμα της προ-κλασικής Ελλάδας, δοθείσης της ευκαιρίας. Άλλωστε η βαθιά κατάρτιση που (φαίνεται να) είχε για τα ουράνια σώματα, δύσκολα εξηγείται για τον κόσμο του 530 π.Χ. δίχως επαφή με τους Βαβυλώνιους και τους Αιγύπτιους, τους επιφανέστερους δηλαδή αστρονόμους της εποχής.

Η σχολική κατάρτιση σταματά συνήθως στο Πυθαγόρειο Θεώρημα, όμως τα ευρεία μαθηματικά ενδιαφέροντα του Σάμιου στοχαστή οδήγησαν και σε μια διασύνδεση μεταξύ μουσικής και κοσμολογίας: μια σύλληψη με πρωτοεπιστημονικές βάσεις μα μυστηριακή σημασία, η οποία ονομάστηκε «μουσική των σφαιρών» και περιέγραφε μια ουράνια μουσική δημιουργημένη από τις κινήσεις των άστρων, που βρισκόταν πέρα από τις δυνάμεις ακοής των ανθρώπων –των περισσότερων, τουλάχιστον, καθώς οι μαθητές του Πυθαγόρα πίστευαν ότι ο ίδιος την αντιλαμβανόταν. [σημ. 1]

Η σύλληψη επέζησε μέσα στους αιώνες και παρέμεινε ως ισχυρό δόγμα, τόσο για τον Μεσαίωνα, όσο και για την Αναγέννηση. Και στις δύο περιόδους, δηλαδή, οι μορφωμένοι κύκλοι θεωρούσαν δεδομένο ότι άλλη η μουσική των ανθρώπων και άλλη η «κοσμική μουσική» (musica universalis), στην οποία πίστευαν ακόμα και επιφανείς αστρονόμοι σαν π.χ. τον Γιοχάνες Κέπλερ. Η Δύση θα εγκατέλειπε τη διάκριση αργότερα, σιγά-σιγά και αθόρυβα, καθώς όδευε προς τη μοντερνικότητα. [σημ. 2] Ποιος να περίμενε λοιπόν ότι θα ήταν η ...δισκογραφία του 20ου αιώνα που θα επανέφερε στο προσκήνιο αυτήν την αρχαία ιδέα, με το πρεστίζ μάλιστα της σφραγίδας «NASA», διαθλασμένη από τη μικρή μας εμπειρία στην εξερεύνηση του ηλιακού συστήματος.

Μεταξύ 1989 και 1991, η Brain/Mind Research κυκλοφόρησε 10 CD ημίωρης (παρά ή/και κάτι) διάρκειας υπό τον γενικό τίτλο NASA Voyager Space Sounds, με ηχογραφήσεις των ανιχνευτικών σκαφών Injun I, Hawkeye, IMP I και ISEE I από τις πιο απόμακρες ζώνες ατμόσφαιρας της Γης (Αύγουστος 1977) και των διαστημοπλοίων Voyager I & II από τα ταξίδια τους στον Δία (Μάρτιος 1979), στην Ιώ (Ιούλιος 1979), στον Κρόνο και στα Δαχτυλίδια του (Νοέμβριος 1980 και Αύγουστος 1981), στον Ουρανό (Ιανουάριος 1986), στη Μιράντα (Ιανουάριος 1986) και στον Ποσειδώνα (Αύγουστος 1989). Το 1992 το πακέτο ξαναβγήκε πιο συντομευμένο, ως Symphonies Of The Planets, με 5 CD στα οποία συμπεριλήφθηκαν μόνο οι ηχογραφήσεις από τον Δία, τον Κρόνο, τον Ουρανό και τη Μιράντα.

«Αυτή είναι η πραγματική μουσική των σφαιρών», διατείνονταν οι συνοδευτικές πληροφορίες, ενώ στα booklet τονιζόταν με κεφαλαία γράμματα ότι «Το Σύμπαν μας δεν είναι σιωπηλό». Επίσης, ήταν αρκετοί όσοι εντυπωσιάστηκαν ακούγοντας τους δίσκους· ορισμένοι μάλιστα τους βρήκαν να έχουν κάτι από τη δημιουργική φαντασία του Brian Eno ή των πρώιμων ηλεκτρονικών πειραματιστών. Ήταν όμως δυνατόν να είχε δίκιο ο Πυθαγόρας; Παραγόταν κάποιος έστω ήχος στα άστρα; Και πώς το αντιλήφθηκε, σε χρόνια στα οποία δεν υπήρχε ούτε κατά διάνοια η σχετική τεχνολογία;

Ασφαλώς, αν τα πράγματα είχαν έτσι, δεν θα βρισκόμασταν τώρα εδώ, να αποσαφηνίζουμε τη μπερδεμένη δισκογραφική ιστορία αυτών των CD: θα είχαν αλλάξει άρδην πολλά απ' όσα νομίζουμε για τη μουσική, πιθανότατα και για τον κόσμο.

Όσοι γνωρίζουν πώς διαδίδεται ο ήχος, ξέρουν ότι μπορεί να ταξιδέψει μόνο μέσω της ύλης: χρειάζεται δηλαδή έναν ενδιάμεσο, π.χ. κάτι στερεό, υγρό ή την παρουσία του αέρα. Αλλά το Διάστημα, είναι (σχεδόν) κενό. Άρα, τι περιείχαν τελικά οι συγκεκριμένοι δίσκοι; Επί της ουσίας, οι αντένες των δύο Voyager κατέγραψαν ραδιοκύματα, καθώς αναπηδούσαν παγιδευμένα στο μεσοδιάστημα μεταξύ της επιφάνειας των πλανητών και της εσωτερικής τους ατμόσφαιρας· επίσης, κατέγραψαν την αλληλεπίδραση των ηλιακών ανέμων με τη μαγνητόσφαιρα των εν λόγω πλανητών, από την οποία απελευθερώνονταν ιονισμένα σωματίδια.

Τώρα, ναι μεν στο Διάστημα δεν υπάρχει ήχος (προς δυσαρέσκεια όσων έχουμε λατρέψει τα λέιζερ πίου-πίου της επιστημονικής φαντασίας), αλλά σε φαινόμενα σαν τα παραπάνω υπάρχουν όντως ακουστικές ποιότητες, σε μη ανιχνεύσιμες από το αυτί μας συχνότητες. Για την τεχνολογία πάντως του 20ου αιώνα, ήταν εύκολο να μετατραπούν σε ηχητικά κύματα. Γενόμενες όμως πιο «αναγνωρίσιμες», δεν δίνουν τίποτα το μουσικό: αντιθέτως, πηγάζει ένας θόρυβος ξερός και δριμύς, αρκετά δυσάρεστος, που δεν μοιάζει με ό,τι ακούμε στα NASA Voyager Space Sounds και Symphonies Of The Planets.

Αυτό λοιπόν που έχει συμβεί, είναι ότι μεταξύ του διαστημικού υλικού και της εμπειρίας μας, μεσολάβησε το χεράκι του Jeffrey D. Thompson –έστω και με την υψηλή έγκριση της NASA. Είναι εκείνος δηλαδή που μιξάροντας, λουπάροντας ή/και «προικίζοντας» τις αυθεντικές ηχογραφήσεις με το κατάλληλο reverb, δημιούργησε την ακουστική εμπειρία αυτών των δισκογραφικών εκδόσεων· κάνοντας κατά βάση μια ελεύθερη ερμηνεία πάνω στις Voyager καταγραφές.

Απόφοιτος της σχολής Καλών Τεχνών της Βοστόνης, ο Thompson στράφηκε προς την εναλλακτική ιατρική στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και ασχολήθηκε πολύ με τις θεραπευτικές ιδιότητες του ήχου. Πρόκειται επομένως για ερευνητή με ιδέες και πρακτικές που εγγράφονται σαφώς στα New Age πλαίσια. Εδώ, λοιπόν, κυριαρχεί ένα σκεπτικό που στοχεύει στην ευχαρίστηση των αισθήσεων –για να το πούμε ευγενικά, καθώς στην ιστοσελίδα του Αμερικανού δόκτορα η περιγραφή λέει για «μια ισχυρή πηγή ίασης και ανάπτυξης». [σημ. 3] Οφείλουμε πάντως να επισημάνουμε ότι έχει γίνει μια δουλειά πιο εκλεπτυσμένη συγκριτικά με τους ...παφλασμούς κυμάτων και τους φενγκ σούι διαλογισμούς με τους οποίους δικαίως ή αδίκως έχουμε συσχετίσει μεγάλο μέρος της New Age δισκογραφίας. Ίσως γιατί ως βάση παρέμεινε το διαστημικό υλικό, που σε κάποιες μάλιστα περιπτώσεις εξακολουθεί να παίζει αχνά στο φόντο των ηχητικών σχεδιασμών του Thompson. Οι συσχετίσεις πάντως με τον Eno ή με άλλους εξερευνητές των μουσικών πειραματισμών, είναι προϊόν ανυπόστατων (υπερ)ενθουσιασμών.

Στην εποχή τους, τόσο η NASA Voyager Space Sounds σειρά, όσο και τα Symphonies Of The Planets βγήκαν σύντομα out-of-print και υπήρξε έτσι μια περίοδος (κατά τα '00s, ιδιαίτερα) που όσοι τα αναζητούσαν στο e-Bay ή στους προγόνους του Discogs καλούνταν να πληρώσουν αδρά για την απόκτησή τους. Πλέον οι τιμές έχουν πέσει (ο ίδιος ο Thompson πουλάει 16,34 ευρώ το κομμάτι), καθώς η επέλαση του ίντερνετ κατέστησε το υλικό προσβάσιμο, τόσο ανεπίσημα (μέσω torrents), όσο και επίσημα, αφού τα ακούει πια κανείς και στο Spotify, ξανα-μανά πακεταρισμένα ως Complete Symphonies Of The Planets: NASA Voyager Recordings.

Μόνο που τα μπερδέματα εξακολουθούν και καραδοκούν, αφού στο Spotify κυκλοφορεί κι ένα Symphonies Οf Τhe Planets (Complete Nasa Voyager Recordings) από κάποιον Timothy Drake, αγνώστων λοιπών στοιχείων, το οποίο φαίνεται να διαδέχθηκε το προγενέστερο Voyager: Sounds Οf Τhe Cosmos. Το τελευταίο αποδείχθηκε απάτη το 2012, καθώς ένας RazorEye (κατά κόσμον Philip Graham;) κατέκλεψε βασικά τον Thompson, υπό τη σκέπη προστασίας του γεγονότος ότι οι αυθεντικές ηχογραφήσεις των Voyager δεν διαθέτουν copyright, οπότε κανείς μάλλον δεν μπαίνει στον κόπο να ελέγξει διεξοδικά τι γίνεται με τέτοιες εκδόσεις. [σημ. 4]

Φτάσαμε λοιπόν κοντά στη Μουσική των Σφαιρών του Πυθαγόρα· ίσως αρκετά κοντά, σε επίπεδο ήχου, ώστε να ψιλο-εντυπωσιαστούμε με τη φαντασία του αρχαίου αυτού στοχαστή, αλλά και τόσο κοντά ώστε να αποδειχθεί ότι, δυστυχώς, τίποτα το αληθώς μουσικό δεν λαμβάνει χώρα εκεί πέρα στο Διάστημα.

Σημειώσεις

[1] Πορφύριος ο Τύριος, Πυθαγόρου Βίος [γύρω στο 270], μτφ. Κωνσταντίνος Μακρής (Αθήνα: Κατάρτι, 2001), χωρίο 30.3-7

[2] Βλέπε περισσότερα στο Jamie James, The Music of the Spheres: Music, Science, and the Natural Order of the Universe (Λονδίνο: Abacus, 1993)

[3] Βλέπε https://www.scientificsounds.com/store/nasa-space-sounds

[4] Βλέπε το άρθρο «Navigating the sounds of the cosmos», στο http://5against4.com/2012/08/07/navigating-the-sounds-of-the-cosmos/